Эш программалары
рабочая программа на тему

Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение   средняя общеобразовательная школа с. Лагерево   муниципального района    Салаватский район   Республики Башкортостан

                         РАБОЧАЯ ПРОГРАММА УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

 Башкирская литература

  6  класс

на 2016-2017 учебный год

Уровень: базовый

Учитель: Садыкова Гульнур Закировна

Рабочая программа составлена на основе примерной государственной программы по  башкирской литературе  для общеобразовательных школ  «Программа: М.Г. Гималова, Г.Б. Хусаинова, А.Х. Байгарин Программа по башкирской литературе для 5 – 11 классов. Уфа: Инфореклама, 2003 г.»

Учебник:М.Г.Гималова, Г.Б.Хусаинов. Хрестоматия по башкирской литературе для 6 класса.- Уфа: Китап, 2012.

Нормативная база преподавания предмета

        Рабочая программа составлена на основе следующих нормативно-правовых документов:

1. Конституции РФ, ст. 43;
2. Конвенции о правах ребенка;
3. Федерального закона от 29 декабря 2012 г. № 273-ФЗ "Об образовании в Российской Федерации";
4. Приказа № 1089 от 5 марта 2004 "Об утверждении федерального компонента государственных образовательных стандартов начального общего, основного общего и среднего (полного) общего образования" (в соответствии с изменениями);
5. Приказа от 9 марта 2004 г. N 1312 Об утверждении федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для образовательных учреждений Российской Федерации, реализующих программы общего образования;
6. Постановления Главного государственного санитарного врача РФ от 29 декабря 2010 № 189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях»;
7. Закона Республики Башкортостан  «Об образовании в Республике Башкортостан» от 1 июля 2013 г. № 696-з;
8. Концепции развития национального образования в Республике Башкортостан от 31 декабря 2009 г. № УП-730;
9. Регионального базисного учебного плана и примерных учебных планов для образовательных организаций Республики Башкортостан, реализующих основные общеобразовательные  - образовательные программы основного общего и среднего общего образования (Приказ министерства образования РБ №824 от 6 мая 2014);
10. «Программа: М.Г. Гималова, Г.Б. Хусаинова, А.Х. Байгарин Программа по башкирской литературе для 5 – 11 классов. Уфа: Инфореклама, 2013 г.»
11. Өлгө программалар дөйөм белем биреү буйынса Федераль дәүләт стандарттарының икенсе быуын талаптары нигеҙендә төҙөлдө.М.Б. Юлмөхәмәтов  Өфө: Китап, 2011. 80 бит.
12. Учебного плана МОБУ СОШ с.Лагерево  (Приказ №     от «   » августа  2016 г).
13. Положения о рабочей программе МОБУ СОШ с.Лагерево  (Приказ №        от «  » августа  2016 г

Эш программаһына аңлатма.

    Лағыр урта  дөйөм белем биреү мәктәбе өсөн башҡорт теленән эш программаһы икенсе быуын Федераль дәүләт стандарттарында ҡуйылған талаптар һәм һөҙөмтәләр нигеҙендә төҙөлдө. Унда үҫеш программаһының положениеһы һәм төп идеялары, төп белем биреү өсөн универсаль уҡыу иҫәпкә алынды, шулай уҡ етенсе кластың өлгө программалары менән күсәгилешлелек һаҡланылды.

Башҡорт әҙәбиәтенән урта звеноға ҡараған 8 класc өсөн башҡорт әҙәбиәтенән эш программаһы “БР  дәүләт  телдәре тураһында Законға”, (21.01.99.) , “Федераль  дәүләт стандарттары Положениеһына”(03.06.10), БР Мәғариф буйынса Законы (29.10.1992), Милли белем биреү концепцияһына  һәм Мәғариф тураһында яңы Законға ярашлы төҙөлдө.

1.Маҡсаттар:

    -    яңы осор әҙәбиәте өлгөһөндә ижади әүҙемлек тәрбиәләү;

• башҡорт әҙәбиәте дәрестәре аша яңы шарттарҙа гармоник үҫешкән яңы шәхес тәрбиәләү;
• уҡыусыларҙы нәфис әҙәбиәт менән таныштырыу барышында замандың рухи тормошона яҡынайтыу, әҙәбиәт, сәнғәткә ылыҡтырыу юлы менән дөйөм мәҙәни кимәлен күтәреү;
• урта звено уҡыусыһының йәш үҙенсәлектәренә бәйле  эстетик зауыҡ, нәфис әҙәбиәт аша ватансылыҡ, юғары гражданлыҡ позицияһы тәрбиәләү;
• әҙәбиәт теорияһы, тарихы аша донъяға, ил, халыҡ тарихына фәнни ҡараш формалаштырыу, фекерләү, бәйләнешле телмәр үҫтереү, ижади үҙаллылыҡ тәрбиәләү;
• халыҡ ижадының төрлө жанрҙарына һәм хәҙерге әҙәбиәт әҫәрҙәренә ихтирам, ҡыҙыҡһыныу, китап уҡыуға ынтылыш  тәрбиәләү;
• уҡылған әҫәр буйынса фекер йөрөтөү һәләтен үҫтереү өсөн тексҡа анализ яһау, үҙ фекерен әйтергә өйрәтеү аша әҙәбиәт тарихына яңыса ҡараш тәрбиәләү.

Илебеҙ алдына ҡуйылған социаль-иҡтисади тормошто үҙгәртеп ҡороу, йәмғиәтте демократлаштырыу һәм гуманлаштырыу бурыстары — ижти¬мағи аң үҫешенең юғары этабын билдәләне. Йәмғиәтебеҙ алдында тор¬ған шәхес азатлығы, кеше хоҡуғы, законлылыҡты, ғәҙеллекте яҡлау, кеше яҙмышына, уның рухи донъяһына иғтибар йәш быуынды тәрбиәләүҙә милли тел, милли әҙәбиәттәрҙең, тарих, мәҙәниәт кеүек гуманитар фәндәрҙең әһәмиәте айырыуса ҙур булыуын күрһәтә, уның алдына яңы талаптар ҡуя.

Мәктәптә әҙәбиәтте уҡытыуҙың илебеҙ алдында торған мөһим бурыс¬тарҙан һәм әҙәбиәттең донъяны танып белеү, йәш быуынды тәрбиәләүҙәге үҙенсәлекле урынынан сығып билдәләнә. Уҡыусыларҙы нәфис әҙәбиәт гәүһәрҙәре менән таныштырыу нигеҙендә уларҙы замандың рухи тормошо¬на яҡынайтыу, әҙәбиәт, сәнғәткә ылыҡтырыу юлы менән дөйөм мәҙәни ки¬мәлен күтәреү бурысы хәл ителә. Әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡып өйрәнеү нигеҙендә уҡыусыларға эмоңиональ-эстетик йоғонто яһау, әҙәбиәт тарихы, теорияһы¬нан белем биреү аша эстетик зауыҡ, нәфис әҙәбиәткә мөхәббәт тәрбиәләү, донъяға фәнни ҡараш формалаштырыу, фекерләү һәләтлеген, телмәр үҫтереү бурыстары тормошҡа ашырыла.

  Предмет уҡытыуҙың  бурыстары

Башҡорт әҙәбиәте дәрестәренең маҡсаты балаларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, милли йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һәм башҡалар менән таныштырыу, балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.

8- се класта әҙәбиәттән телдән һәм яҙма рәүештә үткәрелә торған эш төрҙәре

Художестволы, фәнни-популяр һәм публицистик текстарҙы ҡысҡы¬рып етеҙ уҡыу.

Художестволы әҫәрҙәрҙе (шул иҫәптән драма әҫәрҙәрен) тасуири уҡыу.

Ҙур булмаған эпик әҫәрҙәрҙе йәки уларҙың өҙөктәрен яҙма йәки телдән һөйләп биреү.

Һүҙ менән телдән һүрәт эшләү. Художестволы әҫәрҙәрҙе инсцени¬ровкалау.

Өйрәнелә торған әҫәр буйынса телдән һәм яҙма рәүештә фекер йөрөтөү характерындағы инша яҙыу: һорауҙарға тулы яуап биреү; ге¬ройҙарҙы индивидуаль, сағыштырма, төркөмләп ҡылыҡһырлау. Яҙма йәки телдән сығыш яһау өсөн план төҙөй белеү. Үҙ аллы уҡылған әҙәби әҫәр, ҡаралған кинофильм һәм телевизион тапшырыу хаҡында (әҫәрҙең геройҙары һәм ваҡиғаларына үҙ мөнәсәбәтеңде билдәләү) ба¬һалама бирә белеү.

Предмет-ара бәйләнештәр. Башҡорт теле.

Урынды һүрәтләү элементтарын эсенә алған хикәйәләү характерын¬дағы текстарҙың йөкмәткеһен ҡыҫҡартып йәки һайлап изложение төҙөү. Урынды, тарихи һәм мәҙәниәт ҡомартҡыларын һүрәтләп инша яҙыу. Мораль-этик һәм патриотик темаларға фекерләү характерындағы инша яҙыу. Ишетелгәндәр нигеҙендә инша-хикәйә төҙөү.                                                  

  2.    Уҡыу предметына дөйөм характеристика

Әҙәбиәтте заманса уҡытыу — уны сәнғәттең бер төрө булыу үҙенсәлегенә тәрәнерәк үтеп инеү, шул үҙенсәлектәргә ярашлы итеп уҡытыуҙы күҙ уңында тота.

Әҙәбиәт — ысынбарлыҡты художестволы танып белеү дәреслеге, юғары уй-тойғолар, эстетик зауыҡ тәрбиәләү сараһы.

7-8  кластарҙа  тарихи хронологик принцип шартлы рәүештә индерелә һәм уны эҙмә - эҙлекле һаҡлау күҙ уңында тотолмай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан . әҫәрҙәрҙе был принцип нигеҙендә урынлаштырыу уларҙың конкрет осор, тарихи ваҡиғалар менән бәйләнешен тәрәнерәк төшөнөргә ярҙам итә.

 8 класта халыҡ ижадының йырҙар, сеңләүҙәр темаһы менән башланып, С.Юлаев, М. Аҡмулла, м. Ғафури, Ш. Бабич, Д.Юлтый. Һ. Дәүләтшина, Р. Ниғмәти ижадтарын үҙ эсенә ала.

8 – се класта халыҡ ижадының “Ҡобайырҙар” темаһы ҙур ғына урын алып тора.

Әҙәбиәтте өйрәнеү Шафиҡ Әминев, Мөхәмәт пәйғәмбәрҙең “Ҡөрьән” китабы хаҡында белешмә биреүҙән башлана, тарихилыҡ принцибын тормошҡа ашырыуҙа ҙур әһәмиәткә эйә булған Ғәли Ибраһимовтың “Кинйә” романынан өҙөк . Б. Бикбайҙың “Ер” поэмаһы, “Ҡаһым түрә” әҫәрҙәрен өйрәнеү күҙ уңында тотолған. Әҙәбиәттең һуңғыраҡ осорҙо сағылдырған Р. Ниғмәти, М. Кәрим, Н. Мусин әҫәрҙәрен өйрәнгәндән һуң Р. Ғарипов, Б. Бикбай, Т. Ғиниәтуллин, Р. Назаров, Ҡ. Аралбай, Ф. Туғыҙбаева ижадтарын өйрәнеү юлы менән бөгөнгө әҙәбиәттең төп һәм мөһим үҙенсәлектәренең мөмкинтыуа.

Тағы ла әҙәбиәт курсы нигеҙҙә концентр, тарихи- хронологик һәм проблемалы – тематик принциптарға нигеҙләнеп өйрәнелә.

7-8 кластарҙа әҙәбиәт уҡытыу Салауат Юлаев, М. Ғафури, Д. Юлтый, З. Вәлиди, Б. Бикбай, Р. Ниғмәти , Ғ. Сәләм, Һ. Дәүләтшина, М. Кәрим, З. Биишева, Н. Нәжми, Р. Бикбаев, Х. Назар. Ғ. Хәсәйенов, Ә. Әминев. Р. Камал үәм башҡа яҙыусы- шағирҙарҙың әҫәрҙәрен тарихи хронологик принципта өйрәнеүгә нигеҙләнә.Үҫәрҙе хронологик тәртиптә урынлаштырыу уҡыусыларға  һүрәтләнгән ваҡиғаларҙың тарихи осор менән бәйләнешен төшөнөргә ярҙам итә, юғары синыфтарҙа яҙябиәт өйрәнеүҙең төп принцибы- тарихилыҡ принцибын ҡабул итеүгә әҙерләй. Уҡытыуҙың был баҫҡысында һәр синыфтахалыҡ ижадын өйрәнеүгә ҙур урын бирелә. Фольклор әҫәрҙәре һәр синыф һайын ябайҙан ҡатмарлыға барыу принцибы нигеҙендә өйрәнелә. Түбәнге кластарҙа халыҡ ижадын өйрәнеү әкиәт, мәҡәл, йомаҡ кеүек жанрҙар менән башланып, кластан классҡа күләме яғынан ҙурырыаҡ, ҡатмарлыраҡ жанрҙарға ҡараған әҫәрҙәрҙе өйрәнеүгә күсә барыла.

5-8 класс уҡыусылары, әҫәрҙе уҡып, уларҙың идея- йөкмәткеһен һәм художество үҙенсәлектәрен үҙләштереү менән бргә, әҙәбиәт теорияһы буйынса ла белем ала. Әҙәбиәт  теорияһы буйынса бирелә торған был мәғлүмәттәрҙең һәр синыфҡа ҡарата күләме билдәләнеп, уларҙың ҡайһы әҫәр менән бәйләп өйрәнелергә мөмкин булыуы күрһәтелде.

Һөйләү һәм яҙма телмәр үҫтереү буйынса һоруҙарға ҡыҫҡаса һәм тулы яуап бирә белеү, үҙ фекереңде логик яҡтан эҙмә- эҙлекле, дөрөҫ, асыҡ итеп һөйләй һәм яҙа белеү, һүҙлек менән эшләү, әҫәрҙең йөкмәткеһенә һәм  яҙма эштәргә план төҙөү, әҙәби изложение, инша яҙыу һәм башҡа төрлө ижади эштәр башҡарыу күҙҙә тотола.

Һөйләү телен һәм тасуири уҡыу культураһын үҫтереү маҡсатында  бирелгән эш төрҙәрен уҡытыусы әҙәби текстарҙың идея- тематик , жанр, композиция һәм тел үҙенсәлектәренә нигеҙләнеп , әҫәрҙе өйрәнеү өсөн билдләнгән дәрес сәғәттәре эсендә үткәрә.

Тәбиғәт лирикаһына ингән әҫәрҙе көҙгө, яҙғы, ҡышҡы, йәйге тәбиғәт миҙгелдәре, художниктар яҙған картиналар, музыкаль әҫәрҙәр менән сағыштырып өйрәнергә мөмкинлек бирә уҡыусыларҙы тәбиғәтте күҙәтә, күҙәткәнде тасуирлай белергә, шул уҡ темаға яҙылған башҡа әҫәрҙәр менән сағыштырырға һәм дөйөмләштереүҙәр яһарға өйрәтә. Уларҙың ассоциатив хәтерҙәрен, образлы фекрләүҙәрен үҫтерә.  Башҡорт әҙәбиәте программаһы ошо яҡтарҙы иҫәпкә алып төҙөлдө.

Әҙәбиәт IX-XI кластарҙа әҙәбиәт тарихы курсы рәүешендә хронологик тәртиптә өйрәнелә. Ул 8 синыфта «һүҙ сәнғәтенең башы фольклорҙа» булыуы хаҡында төшөнсә биреүҙән һәм башҡорт халыҡ ижадын система рәүешендә өйрәнеүҙән башлап, халыҡ ҡобайырҙары «Урал батыр», «Аҡбуҙат», «Иҙеүкәй менән Мораҙым»ды күҙәтеүҙәр менән асыла. Артабан боронғо башҡорт әҙәбиәтенең айырым үрнәктәре — яҙма ҡомартҡылар, йырау һәм сәсәндәр ижады, тарихи осор¬ҙар буйынса ҡыҫҡаса күҙәтеүҙәр, Салауат Юлаев, М. Өмөтбаев, М. Аҡмул¬ла, М. Ғафури, Р. Фәхретдинов, С. Яҡшығолов, Ш. Бабич кеүек күре¬некле яҙыусылар тормошо һәм ижады өйрәнелә.

          8 – се класс әҙәбиәте курсы башҡорт яҙыусыларының белем һәм тәрбиә биреү йәһәтенән иң әһәмиәтле әҫәрҙәрен әҙәби-тарихи планда өйрәнеү принцибына нигеҙләнә. Әҙәби осорҙарҙы күҙәтеү яҙыусылар ижа¬дын монографик өйрәнеүҙәр менән аралашып бара. Айырыуса әһәмиәтле әҫәрҙәр текстуаль өйрәнеү өсөн тәҡдим ителә.

Бынан тыш программала яҙыусыларҙың биографияһы менән таныш¬тырыу ҡарала, әҙәбиәт теорияһының белем күләме билдәләнә, һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереү дәрестәре, ятлау һәм синыфтан тыш уҡыу өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәр исемлеге бирелә. Әҙәбиәт тарихын өйрәнеү фәндә ҡабул ителгән осорҙарға нигеҙләнеп алып барыла.

Программала төп урынды дәрестә анализлау өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәр алғанлыҡтан, күрһәтелгән сәғәттәрҙең күбеһе әҫәрҙәрҙең тек¬сын өйрәнеү өсөн файҙаланыла.

Әҫәрҙе текстуаль өйрәнеү матур әҙәбиәттең үҙенсәлектәрен аңларға, нәфис һүҙгә мөхәббәт тәрбиәләргә ярҙам итә, уҡыусыларҙың яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтерергә мөмкинлек бирә.

Әҫәрҙәр һайлағанда төп иғтибар юғары кешелек сифаттары тәрбиәләү, шәфҡәтлелек, ғәҙеллек, намыҫлылыҡ кеүек әҙәп-әхлаҡ мәсьәләләрен яҡтыртҡан, художество сифаты камил әҫәргә бирелде. М. Ғафури, Ш. Бабич кеүек атаҡлы яҙыусылар ижадын үткәндә тарихи дөрөҫлөктө асып биреү, үткәнгә, тормошҡа дөрөҫ ҡараш формалаштырыу бурысы, Ә. Хәким, Р. Солтангәрәев әҫәрҙәрендә социаль ғәҙеллек, кеше хоҡуғы, шәхес азатлығы кеүек мөһим проблемалар яҡтыртыла. Р. Бикбаев ижа¬дын өйрәнгәндә кешегә, тәбиғәткә һаҡсыл мөнәсәбәт, тыуған ергә, ту¬ған телгә һөйөү мәсьәләләрен яҡтыртҡан әҫәрҙәр иғтибар үҙәгенә ҡуй¬ылды.

Тарихилыҡ принцибын эҙмә-эҙлекле тормошҡа ашырыуҙа тарихи осорҙар, шул осорҙағы ижтимағи-сәйәси хәл, мәҙәниәт, әҙәбиәт үҫеше хаҡындағы күҙәтеүҙәр (обзорҙар) ҙур роль уйнай. Ләкин ул обзорҙар нисек кенә әһәмиәтле булмаһын, әҙәбиәт курсының үҙенсәлеген, тел асылын тик улар ғына билдәләй алмай. Әҙәбиәт программаларының йөҙөн монографик планда өйрәнелә торған яҙыусылар ижады, шул ижад фонында текстуаль өйрәнеү өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙе уҡыу, текст өҫтөндә эшләү, анализ яһау юлдары менән үҙләштерелә.

Күҙәтеү (обзор) темаларында уҡыусыларҙы әҙәби процесты аңлауға алып килеү маҡсаты менән, әҙәбиәт тарихының төп этаптары тураһын¬да белем бирелә, мөһим әҙәби-тарихи мәғлүмәттәр килтерелә. Был те-маларҙы үткәндә уҡыусыларҙың синыфтан тыш үҙ аллы уҡыған әҫәрҙәренә һәм тарихтан алған белемдәренә лә таянырға кәрәк.

Әҙәбиәт теорияһы мәғлүмәттәре яҙыусыларҙың ижады һәм айырым әҫәрҙәре менән дә, күҙәтеүҙәр менән дә бәйләнештә өйрәнелә.

Яҙыусының мөһим әҫәрен уның бөтә ижады фонында, башҡа әҫәрҙәре менән бәйләнештә өйрәнеү, уны башҡа яҙыусылар ижады менән са¬ғыштырыу, уларҙың оҡшаш һәм айырым яҡтарын билдәләү, әҙәби про¬цесс контексында ҡарау — әҙәбиәт тарихы курсының мөһим үҙенсәлек¬тәренең береһе.

8-се класс уҡыусылары белергә тейеш:

- өйрәнелгән әҫәрҙәрҙең авторын, исемен, исемдәрҙең мәғәнәһен;

- өйрәнелгән әҫәрҙәрҙәге ваҡиғаларҙы (сюжетты, геройҙарҙы, геройҙар менән ваҡиғаларҙың үҙ ара бәйләнешен);

- өйрәнелгән әҫәрҙең төп темаһын композицияһы үҙенсәлектәрен билдәләй белергә тейеш;

- драматик, лиро-эпик әҫәрҙәрҙең үҙенсәлектәрен айыра белергә һәм әҙәби төрҙәрҙең төп билдәләрен белергә тейеш;

8 класс уҡыусылары белергә тейеш күнекмәләр.

- яҙыусы ижад иткән картиналарҙы, геройҙарҙы ҡылыҡһырлай, мөһим эпизодтарҙы күрһәтә телергә тейеш:

- өйрәнелгән әҫәрҙең сюжет, композиция элементтарын, идея – художество ҡиммәтен билдәләү;

- әҫәр буйынса проблемалы һорауҙарға яуап, образдарҙы ҡылыҡһырлау, тел-һүрәтләү сараларын билдәләү;

- эпик һәм лирик әҫәрҙәрҙе айыра белеү;

- художестволы әҫәрҙәрҙе фәнни һәм публицистик әҫәрҙәрҙән айыра белергә тейеш;

- художестволы әҫәрҙәрҙе тасуири уҡыу, етеҙ һәм дөрөҫ уҡыу, уҡығанды һөйләү, уның буйынса план төҙөү;

Белемдәрҙе тикшереү буйынса контроль эш төрҙәре.

- уҡыу тиҙлеген тикшереү. Тасуирилыҡ күнекмәләре,

- иншалар. (контроль, ижади, һүрәтләү, өйрәнеү),

-тестар,

- фронталь һорауҙарға яуаптар,

- зачет – дәрестәр,

-контроль д9рес, практик эшт9р.

8 класс өсөн уҡыу – уҡытыу әсбаптары һәм методик ҡулланмалар.

1. Шарапов И.А. Башҡорт теленән (5-9 кластар) һәм әҙәбиәтенән (5-9 кластар) тест һорауҙары: Өфө, 2001, 296 б.

2. Ғималова М. Хөсәйенов Ғ. Туған әҙәбиәт: Өфө, 2008.- 328 б.

3. Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы: Өфө, 2007. – 492 б.

4. Ғафаров Б.Б.Башҡорт әҙәбиәтенән яҙма эштәр: Өфө, 1999. -206 б.

5. Хөсәйенов Ғ.Б. Кластан тыш уҡыу китабы: Өфө, 2008, 185 б.

6. Башҡорт әҙәбиәтенән программа: М.Ғ. Ғималова, Ғ.Б.Хөсәйенов(5 – 11 кластар өсөн) - Өфө, 2003.- 68 б.

 7. Б.Б.Ғафаров. Әҙәбиәт уҡытыу методикаһы. Өфө, Китап,2008.-352 б.

Һүҙлектәр.

2. Агишев И.М. Биишев Ә.Г. Башҡорт теленең һүҙлеге: -2 томда, Мәскәү, 1993. – 987 б.
3. Ураҡсин З.Ғ. Урыҫса-башҡортса һүҙлек: -2 томда, Өфө, Китап, 2005. -677 б.
4. Ураҡсин З.Ғ. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге: Өфө, 2004. – 527 б.
5. Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге: Өфө, 2006. -337 б.
6. Әхтәмов М.Х. Грамматика һүҙлеге: Өфө, 2007. – 172 б.
7. Әхтәмов М.Х. Антонимдар: Өфө, 2009. – 343 б.
8. Әхтәмов М.Х. Синонимдар һүҙлеге: Өфө, 2006. – 250 б.
9. Баһауетдинова М.И  Башҡортса – русса этнографик һүҙлек. - Өфө, Китап, 2012.

                                                              *иге2енсе  класс 5с5н 929би9тт9н   календарь - тематик план.

Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение   средняя общеобразовательная школа с. Лагерево   муниципального района    Салаватский район   Республики Башкортостан

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

 Башкирский язык

  8  класс

на 2016-2017 учебный год

Уровень: базовый

Учитель: Садыкова Гульнур Закировна

Рабочая программа составлена на основе примерной государственной программы по  башкирскому языку  для общеобразовательных школ

«Башҡорт теленән  программалар» (V-XI кластар өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре ТВ.Ш.Псәнчин, Ю.В.Псәнчин. – Ижевск: КнигоГрад, 2008.

Нормативная база преподавания предмета

        Рабочая программа составлена на основе следующих нормативно-правовых документов:

1. Конституции РФ, ст. 43;
2. Конвенции о правах ребенка;
3. Федерального закона от 29 декабря 2012 г. № 273-ФЗ "Об образовании в Российской Федерации";
4. Приказа № 1089 от 5 марта 2004 "Об утверждении федерального компонента государственных образовательных стандартов начального общего, основного общего и среднего (полного) общего образования" (в соответствии с изменениями);
5. Приказа от 9 марта 2004 г. N 1312 Об утверждении федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для образовательных учреждений Российской Федерации, реализующих программы общего образования;
6. Постановления Главного государственного санитарного врача РФ от 29 декабря 2010 № 189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях»;
7. Закона Республики Башкортостан  «Об образовании в Республике Башкортостан» от 1 июля 2013 г. № 696-з;
8. Концепции развития национального образования в Республике Башкортостан от 31 декабря 2009 г. № УП-730;
9. Регионального базисного учебного плана и примерных учебных планов для образовательных организаций Республики Башкортостан, реализующих основные общеобразовательные  - образовательные программы основного общего и среднего общего образования (Приказ министерства образования РБ №824 от 6 мая 2014);
10. «Башҡорт теленән  программалар» (V-XI кластар өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре ТВ.Ш.Псәнчин, Ю.В.Псәнчин. – Ижевск: КнигоГрад, 2008.
11. Өлгө программалар дөйөм белем биреү буйынса Федераль дәүләт стандарттарының икенсе быуын талаптары нигеҙендә төҙөлдө.М.Б. Юлмөхәмәтов  Өфө: Китап, 2011. 80 бит.
12. Учебного плана МОБУ СОШ с.Лагерево  (Приказ №     от «     » августа  2016 г).
13. Положения о рабочей программе МОБУ СОШ с.Лагерево  (Приказ №       от «      » августа  2016 г

Эш программаһына аңлатма.

    Лағыр урта  дөйөм белем биреү мәктәбе өсөн башҡорт теленән эш программаһы икенсе быуын Федераль дәүләт стандарттарында ҡуйылған талаптар һәм һөҙөмтәләр нигеҙендә төҙөлдө. Унда үҫеш программаһының положениеһы һәм төп идеялары, төп белем биреү өсөн универсаль уҡыу иҫәпкә алынды, шулай уҡ етенсе кластың өлгө программалары менән күсәгилешлелек һаҡланылды.

   Башҡорт  әҙәби  теле – башҡорт  милли   мәҙәниәтенең  нигеҙе,  шуға  күрә  мәктәптәрҙә  уны  ѳйрәнеүгә тѳп  урын  бирелә. VIII синыфтың  программаһы  әсә  теленән  булған  барлыҡ  эштәр-ҙең  йѳкмәткеһен  һәм  йүнәлештәрен  үҙ  эсенә  ала.  Ул  йүнәлештәрҙең  иң  мѳһиме – туған  тел  дәрестәрендә  белем  менән  бер  рәттән  тәрбиә  биреүҙе  тығыҙ  бәйләнештә  алып барыу.

Программала  уҡыусыларҙың  туған  телгә,  һүҙгә  булған  ҡыҙыҡһыныуын  һәр  саҡ  үҫтерә   барыу,  туған  телдең  байлығын,  тѳрлѳ  һүрәтләү  сараларын  күрһәтеү,  һүҙ  һәм  уның  формалар  тѳрлѳлѳгѳн  телмәрҙә  ҡулланыуҙа  ынтылыш  тәрбиәләү,  уҡыусыларға  туған  телдә  аңлы  белем  алырлыҡ  итеп  уҡытыу  бурысы  ҡуйыла.

   Бѳгѳнгѳ  ижтимағи  шарттарҙа  мәктәп  алдына  икенсе быуын стандарттарына ярашлы  8 класс ѳсѳн әсә телен  уҡытыуға  ҡуйылған  юғары  талаптарҙан  сығып,  башҡорт  телен  ѳйрәнеү  буйынса  етди  бурыстар  йѳкмәтелә:

-Уҡыусыларға башҡорт теленең синтаксисы буйынса алған белемдәрҙе ҡабатлау,  ҡушма һѳйләм тѳрҙәрен, ҡатмарлы синтаксик тѳҙѳлмәләрҙе ѳйрәтеү, тыныш билдәләре ҡуйылышын ҡабатлау һәм дѳйѳмләщтереү тора.

- Уҡыусыларҙың  фекерләүен,  танып – белеү   һәләтлелеген  үҫтереү;

- Әсә  теленең  һүҙ  байлығына  һаҡсыл  ҡараш  тәрбиәләү;

- Балаларҙың   орфографик   һәм   пунктацион   күнекмәләрен  нығытыу;

- Башҡорт теленең байлығын, тасуирлау   мѳмкинлектәрен  асыу  аша  уҡыусыларҙа  туған  телде  ѳйрәнеүгә  әүҙем  ҡыҙыҡһыныу,  туған  телгә,  туған  халыҡҡа,  Ватанға  тоғролоҡ   һәм  һѳйѳү,  ғәҙеллек,  донъяға  киң  ҡараш,  кешеләр  араһында  татыулыҡ,  ата-әсәгә,  туған  халыҡтың  быуаттар  буйына  тупланған  тормош  ҡағиҙәләренә,  әхлаҡ нормаларына  хѳрмәт  тәрбиәләү.

  Әсә теле  дәрестәренә эш программаһы 8 кластың эш программаһында күрһәтелгән бөтә төп эшмәкәрлек төрҙәрен үҫтереүҙе күҙ уңында тота.

 Шулай ҙа 8 класс уҡыусылары  өсөн төҙөлгән эш программаларың айырым үҙенсәлектәре бар:

беренсенән, йөкмәткенең предметлылығы;

икенсенән, уҡыусыларҙың психологик һәм йәш үҙенсәлектәре.

 8 кластар ѳсѳн  эш программаһы  дүрт бүлектән тора:

1.   «Аңлатма яҙыу»ҙа төп дөйөм белем биреүҙең маҡсатына өлгәшеү өсөн предметтың индергән өлөшө күрһәтелә. «Башҡорт теле» предметы бүлегендә шәхес, метапредмет, предмет кимәлендә өйрәнеүҙең төп һөҙөмтәләре һәм маҡсаттары билдәләнелә, башҡорт теле курсына дөйөм характеристика бирелә, базислы уҡытыу планында уның урыны күрһәтелә.

2.  «Төп йөкмәтке» бүлегендә блоктарға берләштерелгән өйрәнеү материалы күрһәтелә.

3.  «Яҡынса тематик план»да яҡынса курстың темалары һәм һәр бер теманы  өйрәнеүгә бирелгән  сәғәттәр һаны  күрһәтелә, темаларҙың төп йөкмөткеһенә һәм уҡыусы эшмәкәрлегенең төп төрҙәренә характеристика бирелә.

4. «Уҡытыу процесын тәьмин итеү буйынса тәҡдимдәр» хәҙерге мәктәптә  башҡорт   телен   укытыу   һөҙөмтәлерәк   булһын   өсөн уҡытыу һәм һәр төрлө техник сараларға характеристика бирә.

                                                       Тѳп дөйөм белем биреү маҡсаттарын тормошҡа ашырыуҙа

«Башҡорт теле» предметының өлөшө

  Башҡорт теле - башҡорт халҡының туған теле һәм Башҡортостан Республикаһының  дәүләт теле булып һанала.

Туған телдең метапредмет белем биреү функцияһы мәктәптә белем алыу процесында бала шәхесен формалаштырыуҙа «Башҡорт теле» предметының универсаль, дөйөмләш-тереү характерын билдәләй.

   Башҡорт теле баланың фекер үҫешенә булышлыҡ итә; уҡыусыларҙың интеллектуаль һәм ижади һәләтен үҫтерергә ярҙам итә; белем һәм күнекмәләрҙе үҙ аллы үҙләштереү һәләттәрен үҫтерә, шулай уҡ укыусыларҙың үҫтереүсе уҡыу эшмәкәрлеген ойоштора. Туған тел башҡорт мәҙәниәтен өйрәнеүгә нигеҙ булып тора һәм башҡорт әҙәбиәтенең рухи тел байлығын үҫтереүгә булышлыҡ итә; уҡыусыларҙы кешелектең мәҙәни-тарихи тәжрибәһенә ылыҡтыра. Киләсәктә төрлө белемде үҙләштереү һәм һаҡлау формаһы булараҡ, башҡорт теле бөтә предметтар менән тығыҙ бәйләнештә тора һәм профессиональ күнекмәләрҙе үҙләштереү сифатына йоғонто яһай. Аралаша белеү, шул һөҙөмтәлә уңыштарға өлгәшеү, юғары профессиональ һәм   шәхес тормошоноң төрлө өлкәләрендә өлгәшелгән уңыштарын билдәләүсе характеристика булып тора. Туған тел ул баланың төрлө тормош ситуацияларында тәрбиә этик нормаларын формалаштырыу нигеҙе.

 Лағыр урта мәктәбендә

 башҡорт телен уҡытыу маҡсаттары:

1) туған телгә ҡарата һөйөү, мәҙәниәт күренеше булараҡ, телгә ҡарата аңлы ҡараш тәрбиәләү; туған телдең төп аралашыу, кеше эшмәкәрлегенең төрлө сфераһынан белем алыу ҡоралы булыуын аңлау;   туған   телдең   эстетик   ҡиммәттәрен үҙләштереү;

2) көндәлек тормошта һәм уҡыу эшмәкәрлегендә туған телде аралашыу сараһы булараҡ үҙләштереү; үҙ-ара аңлашыу һәм үҙ-ара фекер алышыуға һәләтлелекте үҫтереү; төп  укыу белемен һәм универсаль укыу хәрәкәттәрен (эшмәкәрлек маҡсаттарын аныҡ итеп әйтә белеү,   уны   планлаштырыу,   библиографик   эҙләнеү  үткәреү, төрлө   типтағы    лингвистик    һүзлектәрҙән,    сығанаҡтарҙан, Интернеттан тейешле мәғлүмәтте алыу һәм  эшкәртеү һ.б.) үҙләштереү;

3) Тел  системаһы  төҙөлөшөн һәм уның  хәрәкәттә  булыу законлығын үҙләштереү; сти-листик һәм төп әҙәби тел нормаларын күҙәтергә өйрәнеү; анализлау, сағыштырыу, клас-сификациялау һәм тел факттарын баһалау һәләттәрен үҫтереү; яҙма һәм һөйләү телмә-рен, телмәр эшмәкәрлеге төрҙәрен, аралашыуҙың төрлө ситуацияларында ҡулланыу.

Уҡыу предметына дѳйѳм характеристика.

   Төп дөйөм белем биреү мәктәптәрендә башҡорт теле курсының йөкмәткеһе белем биреү процесында метапредмет һәм предмет маҡсаттарына өлгәшеүгә йүнәлдерелгән. Был үҙ йәһәтендә коммуникатив, тел, лингвистик һәм мәҙәни компетенцияны форма-лаштырыуҙы һәм үҫтереүҙе күҙ уңында тота.

Коммуникатив компетенция телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре, аралашыуҙы, һөйләү һәм яҙма телмәр төрҙәрен үҙләштереүҙе иҫәптә тота, тел материалын һәм күнекмәләрҙе кәрәкле ситуацияларҙа ҡуллана алыуҙы талап итә. Коммуникатив компетенция аралашыуҙың маҡсатын билдәләй, телмәр ситуацияһын баһалай белеүҙе һәм үҙ телмәреңде аңлы рәүештә үҙгәртеүгә әҙер булыуҙы күҙ уңында тота.

Тел һәм лингвистик компетенция йәмғиәт күренеше булараҡ, тел тураһында тейешле белемде үҙләштереү нигеҙендә уның төҙөлөшөн, үҫешен, хәрәкәттә булыуын  форма-лаштырыуҙы аңлата; башҡорт әҙәби теленең төп нормаларын үҙләштереү; һүҙлек запасын һәм уҡыусы телмәренең грамматикаһын байытыу;  төрлө төрҙәге лингвистик һүҙлектәр менән ҡуллана белеү.

Мәҙәни компетенция туған телдең мәҙәниәтен сағылдырыусы форма булараҡ аңлауҙы күҙ уңында тота, тел һәм халыҡ тарихының бәйләнештә булыуын, башҡорт теленең милли-мәҙәни үҙенсәлеген, башҡорт телмәр этикет нормаларын үҙләштереүҙе, милли-мәҙәни компонентлы һүҙҙәр мәғәнәһен аңлатыуҙы белдерә.

Коммуникатив универсаль укыу эшмәкәрлеге -телмәр әшмәкәрлегенең бөтә төрҙәре менән эш итеү, тиңдәштәре һәм оло кешеләр менән аралашыуҙы ҡороу; телдән һәм яҙма телмәрҙе адекват ҡабул итеү, ҡуйылған проблема буйынса үз ҡарашыңды теүәл, дөрөҫ, логик яҡтан төҙөк һәм тасуири әйтеп биреү, аралашыу процесында яҙма һәм һөйләү телмәре нормаларын һәм башҡорт телмәр этикетын һаҡлау;

Танып белеү универсаль уҡыу эшмәкәрлеге -проблеманы аныҡлау, дөрөҫ аргументлай белеү, логик яҡтан төҙөк фекер йөрөтөү, иҫбатлай белеү, раҫлаусы йә кире ҡағыусы тезис килтереү, библиографик эҙләнеүҙе тормошҡа ашырыу, төрлө сығанаҡтарҙан кәрәкле мәғлүмәт алыу, уҡыу маҡсатын асыҡлау, аралашыу маҡсатынан сығып уҡыу төрөн һайлау, мәғлүмәти-компьютер сараларын ҡулланыу;

Регулятив универсаль укыу эшмәкәрлеге - эшмәкәрлек маҡсатын ҡуя һәм аныҡ итеп әйтә белеү, эшмәкәрлекте эҙмә-эҙлекле планлаштыра һәм кәрәк саҡта үҙгәртә белеү; үҙ контроль, үҙ баһалау, үҙ коррекциялау һ. б. тормошҡа ашырыу.

эш программаһын үҙләштереүҙең метапредмет һөҙөмтәләре:

1) телмәр эшмәкәрлегенең  төрҙәрен үҙләштереү: аудирование һәм укыу:

•  телдән һәм яҙма бирелгән мәғлүмәтте (коммуникатив йүнәлеш, текст темаһы, төп фекер; төп һәм өҫтәмә мәғлүмәт) адекват ҡабул итеү;

•  төрлөсә   уҡыу   күнекмәләрен   булдырыу   (эҙләнеү,   ҡарап сығыу, танышыу, өйрәнеү); төрлө стилдәге, жанрҙағы текстарҙы үҙләштереү;

•  төрлө стилдәге һәм жанрҙағы тексты ишетеп, адекват ҡабул итеү; аудирование менән эш итеү (һайлап алыу, танышыу);

•  төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәтте һайлап алыу һәләтлелеге (матбуғат  саралары,  укыу өсөн  тәғәйенләнгән  компакт-дискылар, Интернет   ресурстары);  төрлө типтағы  һүҙлек-тәр  менән иркен  ҡулланыу;

• уҡыу йә аудирование һөҙөмтәһендә алынған мәғлүмәтте үҙ аллы эҙләй алыу күнекмәләренә эйә булыу; мәғлүмәтте, еткерә белеү;

• стилистик  үҙенсәлектәрҙе иҫәпкә алып,  йөкмәткенән  һәм ҡулланылған тел сараларынан сығып, фекерҙе сағыштыра алыу;

һөйләү һәм яҙыу:

• өлгәшелгән һөҙөмтәләрҙе баһалау, уларҙы телдән һәм яҙма формала аныҡ итеп әйтеү;

• тыңланған   йә уҡылған  тексты  тәҡдим  ителгән  кимәлдә алыу;

• төрлө телмәр  стилендә һәм төрлө  жанрҙарҙа аралашыу ситуацияһына ҡарап телдән һәм яҙма текст төҙөй алыу;

•  телдән һәм язма формала үҙ фекереңде иркен еткерә белеү, тексты логик яҡтан эҙмә-эҙлекле төҙөү талаптарын һаҡлау;

•  төрлө төрҙәге монологты (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү) һәм диалогты (эти-кетты үҙ эсенә алған диалог-һорашыу, диалог-аралашыуға өндәү, диалог-фекер алышыу

• телмәрҙәге  аралашыуҙың орфоэпик, лексик, грамматик, әҙәби телдең стилистик нормаларын һәм яҙма телдә төп орфографик һәм пунктуацион ҡағиҙәләрҙе һаҡлау;

•  телмәр этикет нормаларын һаҡлап, аралаша алыу, телмәр  аралашыу процесында ым-ишара, мимиканы урынлы ҡулланыу;

•  уҡыу процесында һәм көндәлек аралашыуҙа үҙ телмәреңде контролдә тота алыу; йөкмәткенән, һүҙҙәрҙе урынлы ҡулланыуҙан сығып, үҙ   телмәреңде  баһалай   белеү;   грамматик   һәм   телмәр хаталарын таба, уларҙы төҙәтә алыу; үҙ тексыңды мөхәррирләү һөм камиллаштыра белеү;

2) алынған белем һәм күнекмәләрҙе көндәлек тормошта ҡуллана белеү; туған телде башҡа төрлө фәндәрҙән белем алыу сығанағы булараҡ файҙаланыу; тел күренештәрен анализлау б-са алған белем һәм күнекм-ҙе предмет-ара(сит тел, әҙәбиәт һ.б. дәрестәрҙә) ҡулланыу;

3)  Шиғырҙарҙы һәм текст ѳлѳштәрен яттан яҙыу; текст буйынса һорауҙарға яуап яҙыу;   ҙур күләмле  изложение, иншалар яҙыу; дәреслектәрҙәге әҙәби текстарға пландар төҙөү; һорауҙарға яҙма яуаптар һәм иншалар; тел һәм әҙәби материалдар буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.

Башҡорт  теленең базислы белем биреү планында урыны

Башҡортостан  Республикаһының башҡорт телендә уҡытылған дөйөм белем биреүсе мәктәптәр өсөн йыллыҡ өлгө уҡыу планы башҡорт телен 420 сәғәт күләмендә  уҡытыуҙы  күҙ  уңында  тота: 5-се  класс - 105, 6-сы класс - 105,7-се класс - 70,  8-се класс — 70,   9-сы класс — 68 сәғәт.

Программаның йөкмәткеһе  3 йүнәлештә төҙөлгән

- телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу;

- тел менән әҙәби материалдары бергә ҡушып өйрәнелә (интеграция).

- лингвистик һәм әҙәби күренештәр, уҡыу материалы нигеҙендә, практик ҡулланыу маҡсатынан сығып өйрәнелә (коммуникатив йүнәлеш).

Уҡытыу предметының төп йөкмәткеһе.

   Уҡыу процесында күрһәтелгән йѳкмәткеле йүнәлештәр бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә һәм интеграцияланған. Һәр бер бүлекте ѳйрәнеүҙә уҡыусылар тейешле белем һәм күнекмәләр генә үҙләштереп ҡалмай, ә телмәр эшмәкәрлеге тѳрҙәрен камиллаштыра, тѳрлѳ каммуникатив күнекмәләрҙе үҫтерә, шулай уҡ милли-мәҙәни феномен булараҡ, туған тел тураһында күҙаллауҙарын тәрәнәйтә.

Башҡорт теленең ағымдағы, сирек йәки йыл аҙағында, шулай уҡ уҡыу йылы башында инеш диктанты, ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Контроль эштәр өсөн  тотош дәресте  файҙаланыла.

  Уҡыу йылы башында инеш диктанты, сирек һәм йыл аҙағында йомғаҡлау контроль эштәре мәктәп администрацияһы менән берлектә төҙөлгән график буйынса үткәрелә.

« Башҡорт теле» дәресенең  темалар йөкмәткеһе

1.Синтаксис буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау (4сәғ.) 

5-6 синыфтарҙа үтелгән тыныш билдәләрен ҡабатлау. Өндәш, инеш һүҙле,тиң киҫәкле һөйләмдәр буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау. Ябай һөйләмдәр буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау. Айырымланған эйәрсән киҫәктәр буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау.

2.Ҡушма һөйләм.(2сәғ.) Ҡушма һөйләмдәр буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау,төшөнсә.

3. Теҙмә ҡушма һөйләмдәр (7сәғ.)

А)Теҙмә ҡушма һөйләмдәр тураһында төшөнсә.Уларҙың төрҙәре. Теркәүесле теҙмә ҡушма һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә,уларҙа тыныш билдәләре. Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә;уларҙа тыныш билдәләре.б) Теркәүесле, теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу,уларҙы һөйләү һәм яҙма телмәрҙә ҡулланыу күнекмәләрен үҫтереү; ул төр ҡушма һөйләмдәргә синтаксик анализ яһай белеү.

4. Эйәртеүле ҡушма һөйләм (16 сәғ.)

А)Эйәртеүле ҡушма һөйләм.Баш һәм эйәрсән һөйләм. Эйәрсән һөйләмдең баш һөйләмгә бәйләнеү саралары. Эйәрсән һөйләм төрҙәре тураһында төшөнсә, улар эргәһендә тыныш билдәләре;хәл һөйләмдәр.б)эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу,уларҙы телмәрҙә стилистик маҡсатта ҡулланырға өйрәтеү. Телдән һәм яҙыа синтаксис һәм пунктуацион анализ күнекмәһен үҫтереү.

Эйәртеүле ҡушма һөйләм бүлеге буйынса үтелгәндәрҙе йомғаҡлау һәм тәртипкә һалыу.

6.Ҡатмарлы һөйләм төҙөлмәләре (9сәғ.)

 А)Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә.Уларҙың төрҙәре. Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре. Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәр тураһында дөйөм төшөнсә. Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре. Теҙем тураһында дөйөм төшөнсә.Уларҙың стилистик роле.б) Ҡатмарлы һөйләм төҙөлмәләрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу күнекмәһе; шул уҡ тип һөйләмдәрҙе һөйләү һәм яҙма телмәрҙә ҡулланыу күнекмәһен үҫтереү.

7.Синтаксис  һәм пунктуация буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау (7сәғ.)

Ҡушма һөйләм бүлеге буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау.

Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре.Өтөр ҡуйылыу осраҡтары.Нөктәле өтөр,һыҙыҡ ҡуйылыу осраҡтары. Ике нөктә,йәйә,тырнаҡтар ҡуйылыу осраҡтары. Тыныш билдәләре ҡуйылышын дөйөмләштереү.

8.Үтелгәндәрҙе ҡабатлау (6 сәғ.)

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн әсә теленән 6 класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡаралған:

Яҙма эштәрҙең төрҙәре:   Һорауҙарға яуаптар,   диктант-6, изложение-4, инша-9

V-IX класс у3ыусыларыны4  баш3орт теле буйынса белемд9рен,беле729рен /умение/  89м к7некм9л9рен ба8алау нормалары

I.Телд2н бирг2н яуаптар6ы билд2л21 нормалары    !телг2нд2р6е 7абатлау, у7ыусылар6ан яуап алыу,улар6ы8 баш7орт теле буйцынса белемд2рен ,беле162рен 32м к1некм2л2рен тикшере1,и92пк2 алыу,шуны8 мен2н берг2,ал4ан белемд2рг2 таянып, тел бер2мект2рен2,к1ренешт2рен2 а8латма бирерг2 0йр2те1 алымдарыны8 бере3е и92пл2н2.

У7ыусыны8 яуабын ба3ала4анда,т1б2нд2ге критерий6ар мен2н эш ителерг2 тейеш:

1. Яуапты8 тулы 32м д0р09 булыуы;
2. 1телг2нде а8лы 16л2штере1,а8лау ким2ле;
3. Яуапты8 телм2р т060л0ш0,262би тел нормаларына ярашлы булыуы.

      У7ыусыны8  телд2н бирг2н яуабы 1телг2н материалды8 у7ытыусы т27дим итк2н 0л0ш0н2 логик э6м2-э6лекле а8латманы эсен2 ал4ан б2йл2нешле телм2р булыр4а,яуап бире1се баланы8 0йр2нелг2н 7а4и62л2рг2,билд2л2м2л2рг2 таянып эш ит2 беле1ен к1р32терг2 тейеш.   «г2р у7ыусы:

1. т27дим ителг2н теманы тулы а8лат3а,тел т0ш0нс2л2рен2 д0р09 билд2л2м2 бир32;
2. 1телг2н материалды тулы а8лауын,белемд2рен практик 7уллана беле1ен к1р32т32;
3. Материалды э6м2-э6лекле 32м 262би тел нормаларына ярашлы а8лат3а, уны8 яуабы «5» билд23е мен2н ба3алана.

    «г2р у7ыусы «5» билд23ен 7уйыу талаптарына ярашлы яуап бир32,л2кин 3ир2к я3ала тор4ан хаталар еб2реп т2 у7ытыусы и9к2рте1ен2н 3у8 улар6ы т062теп бар3а,теленд2,телм2р т060л0ш0нд2 3ир2к-3ая7 я8ылышлы7тар кит32,уны8 яуабы «4» билд23е мен2н ба3алана.

  «г2р у7ыусы т27дим ителг2н тема4а 7ара4ан т0п т0ш0нс2л2р6е а8лауын 32м беле1ен к1р32т32,л2кин

1. Материалды тулы а8лата алма3а,т0ш0нс2л2р6е8 32м 7а4и62л2р6е8 билд2л2м23енд2  хаталар еб2р32;
2. 2йтк2н фекер62рен тулы 32м и9батлау6ы ниге6л2й белм232,16 ми9алдарын килтер2 алма3а;
3. Яуабында э6м2-э6лелек  3а7ланма3а,телм2р т060л0ш0нд2 хаталар бул3а,уны8 яуабы «3» билд23е мен2н ба3алана.

   «г2р у7ыусы 3орал4ан материалды8 к1бер2к 0л0ш0н белм21ен,билд2л2м2л2р6е 32м 7а4и62л2р6е 2йтк2нд2 улар6ы8 т0п фекерен бо6оу4а килтер2 тор4ан хаталар еб2р32, материалды икел2не162р мен2н система3ы6 а8лат3а, уны8 яуабы «2» билд23е мен2н ба3алана

II. Диктанттар6ы ба3алау

Уҡытыусы башта тексты уҡып сыға. Өйрәнелмәгән орфограммалы һүҙҙәр алдан уҡ таҡтала яҙылған булырға тейеш. Уҡытыусы синыфтың әҙерлегенә ҡарап, әйтеп яҙҙырыу темпын үҙе билдәләй.

Тексты орфоэпия, әҙәби тел нормаларына ярашлы уҡыу талап ителә. Уҡытыусыға ярҙам итеү маҡсатында йыйынтыҡ авторҙары текстар аҙағында грамматик эш төрҙәре тәҡдим иттеләр.

Диктант яҙылып бөткәс, уҡыусыларға тексты уҡып һәм тикшереп сығыу рөхсәт ителә. Ләкин диктантты баштан уҡ уйлап, аңлап, иғтибарлы яҙырға өйрәтергә һәм һуңғы тикшертеү менән мауыҡмаҫҡа кәрәк. Уҡытыусы тексты икенсе тапҡыр тулы килеш уҡып сыҡҡас та, грамматик эш тәҡдим ителергә тейеш.

Контроль диктантты тикшергәндә, түбәндәге хаталар төҙәтелә, ләкин баһалағанда иҫәпкә алынмай:

1) мәктәп программаһына индерелмәгән ҡағиҙәгә яҙылыштар;

2) әле үтелмәгән ҡағиҙәгә яһалған хаталар;

3) автор ҡуйған ҡатмарлы пунктуацияға хаталар;

4) механик рәүештө бер хәреф урынына икенсеһен яҙыу (мәҫәлән: ата урынына аша).

Диктантҡа билдә ҡуйғанда шулай уҡ хаталарҙың характерына иғтибар итергә кәрәк. Хаталарҙы иҫәпләгәндә тупаҫ булмағандары, йәғни грамоталылыҡты билдәләү өсөн әһәмиәте юҡтары, айырым билдәләнә. Бындай хаталарҙың икеһе берәүгә иҫәпләнә.

Түбәндәге хаталар тупаҫ булмаған хаталарға инә:

 1) ҡағиҙәләрҙең иҫкәрмәләренә ҡараған хаталар;

2) бәйләү юлы менән яһалған ҡушма яңғыҙлыҡ атамаларҙа ҙур хәрефтең яҙылышына хаталар;

3) бер тыныш билдәһе урынына икенсеһен ҡуйыу;

4) үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ялғауҙары яҙылышына хаталар.

Диктант бер генә билдә менән баһалана.

 «5» билдәһе — тупаҫ булмаған 1 орфографик, 2 пунктуацион хата булған эшкә,

«4» билдәһе 4 орфографик, 3 пунктуацион йә 1 орфографик, 6 пунктуациоң, йә орфографик хатаһыҙ, 7 пунктуацион хатаһы булған диктантҡа ҡуйыла. Әгәр хаталар араһында бер типтағылар булһа, 5 орфографик хаталы эшкә лә «4» билдәһе ҡуйырға мөмкин.    

«3» билдәһе 6 орфографик, 6 пунктуацион йә 3 орфографик, 9 пунктуацион, йә 12 пунктуацион хаталы эшкә ҡуйыла. Әгәр эштә өс бер типтағы хата ебәрелһә, 8 орфографик, 8 пунктуацион хаталы эшкә лә «3» билдәһе ҡуйырға мөмкин.

«2» билдәһе 9 орфографик, 9 пунктуацион йә 8 орфографик, 10 пунктуацион хатаһы булған диктантҡа ҡуйыла. Хаталар һаны 15 орфографик хатанан да артып китһә, «1» билдәһе ҡуйыу уҡытыусы ҡарамағында.

Әгәр контроль диктанттан һуң өҫтәмә грамматик, орфографик, лексик эштәр тәҡдим ителһә, уларҙың һәр береһе айырым баһалана.

 Грамматик биремдәрҙе баһалағанда түбәндәгеләрҙе иҫәпкә алыу тәҡдим ителә:

«5» билдәһе бөтә эште лә теүәл йә бер хата булғанда,

«4» билдәһе эштең яртыһынан күберәге дөрөҫ эшләнгәндә,

«3» билдәһе яртыһынан әҙерәге дөрөҫ әшләнгәндә,

«2» билдәһе бер эш тә дөрөҫ эшләнмәгәндә ҡуйыла.

III. Иншалар6ы 32м изложениелар6ы ба3алау

Инша 32м изложениелар я66ырыу аша у7ыусылар6ы8:

1. теманы аса беле1е, тел сараларын инша й2ки изложениены8 тема3ына 32м улар6а4ы т0п фекер6е а8латыу бурыстарына ярашлы 3айлай беле1е,
2. я64анда, грамматик нормалар4а 32м д0р09 я6ыу 7а4и62л2рен2 таянып эш ите1е тикшерел2. Шуны8 0с0н инша4а ла, изложение4а ла 32р ва7ыт ике билд2 7уйыла. Беренсе билд2 мен2н- улар6ы8 й0км2тке3е 32м телм2р т060л0ш0,икенсе билд2 мен2н грамоталылыҡ баһалана.

Материаль-техник ҡулланмалар

• телевизор; DVD-дискылар

• компьютер;  проектор,  принтер,  сканер, ноутбук;

• Музыкаль үҙәк.

 Уҡыу процесын тәьмин итеү буйынса тәҡдимдәр

    Башҡорт теленән тейешле белем биреү, уҡыусының шәхесен һәм интеллектуаль үҫешен тәьмин итеү уҡытыу сараларына һәм уҡытыу әсбаптарына тығыҙ бәйләнгән.

   Хәҙерге уҡыу йыһаҙдары күргәҙмәлелек менән тәьмин итеүгә генә ҡайтып ҡалмай, ә мультимедия саралары, аудио-видеоматериалдар ярҙамында уҡыусыларҙың телмәр, фекерләү һәләтлелектәрен интенсив үҫтереүгә лә иғтибар итә. Шулай уҡ тел һәм телмәр, белем һәм күнекмәләр системаһын формалаштырыу, эшмәкәрлектең төрлө ысулдарын үҙләштереү, мәғлүмәти, коммуникатив компетенцияны тормошҡа ашырыуҙы ла күҙ уңында тотоп, дөйөм уҡыу күнекмәләрен эшкәртеүгә йүнәлдерелгән яйы белем биреү өсөн шарттар булдырылырға тейеш.

   Әйтелгәндәрҙән сығып, уҡытыуҙа матди-техник саралар ҡулланыуҙың төп маҡсаты булып, уҡыу эшмәкәрлегенең репродуктив формаларынан үҙ аллы, эҙләнеү эш төрҙәре аша уҡыу эшмәкәрлегенең аналитик компонентын көсәйтеп, уҡыусыларҙың коммуни-катив мәҙәниәтен формалаштырыуҙы һәм төрлө типтағы мәғлүмәти сығанаҡтар менән эш итә белеүҙе үҙ эсенә ала.

    Башҡорт теле буйынса Федераль дәүләт стандарттарын тормошҡа ашырыуҙың төп шарттарының береһе булып мәктәп практикаһында мәғлүмәти һәм коммуникацион технологияны ҡулланыу, уҡытыуҙың мәғлүмәти-эшмәкәрлек моделен эшкәртеү тора. Уҡыусыларзың танып белеү эшмәкәрлеген әүҙемләштереүҙең айырым әһәмиәте булып түбәндәге мәғлүмәти-коммуникацион саралар иҫәпләнә: мультимедия, интерактив мәктәп таҡтаһы һәм башҡорт теле курсының төп бүлектәре буйынса электрон дәрес-лектәр (дәреслеккә ҡушымта), мультимедиялы тренингтар, башҡорт теле курсының бөтә бүлектәре буйынса контролләштереүсе программалар, башҡорт теле буйынса  электрон китапхана һ.б.Мәғлүмәти һәм коммуникацион технологиялар контроль, баһалау һәм уҡыусыларҙың уңыштарын мониторингалау системаһына индерелергә тейеш.

Уҡыу процесын тәьмин итеүгә булған талаптар мәктәп практикаһында оҙаҡ йылдар һыналған традицион уҡыу сараларын да иҫәпкә алырға тейеш.

Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт

1)Башҡорт теленән программа (V-XI синыфтар ѳсѳн). – Ѳфѳ “Китап”, 2011. Авт.- тѳҙ.:Псәнчин В.М.,  Псәнчин Ю.В.

2)Әсә теле: Урта мактәптең 8-се класы ѳсѳн дәреслек. Дәреслектең авторҙары:   Абдуллина Ф.Ф., Аҡъюлова С.Б.  Ѳфѳ «Китап»:2009.                                                                                                    

 3) Дәүләтшина М.С., Ғәбитова З.М. Башҡорт телен уҡытыу методикаһы - Ѳфѳ «Китап»: 2011.  

4) Толомбаева Х.А., Атнағолова С.В. Башҡорт теленән диктант  йыйынтығы. Өфө Китап –2011.

4).Башҡортса – русса  мәҡәлдәр  һәм  әйтемдәр  һүҙлеге. –  Өфө: Китап, 1994.                        

5).Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә.  Әүбәкирова З.Ф.– Өфө: 2006.

6).Ял минуттары өсөн күнегеүҙәр. Методик ҡулланма. Төҙөүселәр:  Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө: 2008.

7.Журналдар: «Башҡортостан  уҡытыусыһы»,  «Аманат», «Аҡбуҙат».                                                            

Әсә телен өйрәнеү өсөн уҡыу - уҡытыу методик ҡулланмалар.

1.Усманова М. Г.  Башҡорт теле грамматикаһы таблицаларҙа һәм схемаларҙа. 2006.

2.Аслаев Т. Х., Атнағолова С.В.   Т.ү. буйынса сюжетлы картиналар.-Өфө:Китап, 1996.

3. Башҡорт әҙәбиәте буйынса аудио-видеоәсбап.- Өфө: Башҡортостан Республикаһының Мәғариф  министрлығы. 2005.

4. Башҡорт теле грамматикаһы таблицаларҙа. Фонетика. Морфология.  Өфө : «Эдвис» уҡытыу – методика үҙәге, 2008.

5. З.М.Ғәбитова, Х.А.Толомбаев.Электрон дәреслек. Башҡорт теле.ru. Өфө,2006.

  Эш программаһында федераль һәм республика закондары

талаптары тормошҡа ашырыла

«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» законы,

Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһында» законы,

«Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» законы, Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» законы

Календарь-тематик планлаштырыу. 8 класс.

Дәреслектең  авторҙары: Абдуллина Ф.Ф., Аҡъюлова В.Ш.

Дәрес  аҙнаһына  2 сәғәт,  бѳтәһе 70 сәғәт

Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение   средняя общеобразовательная школа с. Лагерево   муниципального района    Салаватский район   Республики Башкортостан

Рабочая программа

на 2015-2016 учебный год

Уровень: базовый 

Предмет: башкирская  литература

Класс: 9

Общее количество часов: 105

Количество часов в неделю: 3

Программа: М.Г. Гималова, Г.Б. Хусаинова, А.Х. Байгарин Программа по башкирской литературе для 5 – 11 классов. Уфа: Инфореклама, 2013

Учебник: Хусаинов Г.Б. Хрестоматия по башкирской литературе для 9 класса.- Уфа: Китап, 2010.

Учитель:  Садыкова Г.З.

Нормативная база преподавания предмета                    

Рабочая программа составлена на основе следующих нормативно-правовых документов:

1. Конституции РФ, ст. 43;
2. Конвенции о правах ребенка;
3. Федерального закона от 29 декабря 2012 г. № 273-ФЗ "Об образовании в Российской Федерации";
4. Приказа № 1089 от 5 марта 2004 "Об утверждении федерального компонента государственных образовательных стандартов начального общего, основного общего и среднего (полного) общего образования" (в соответствии с изменениями);
5. Приказа от 9 марта 2004 г. N 1312 Об утверждении федерального базисного учебного плана и примерных учебных планов для   образовательных учреждений Российской Федерации, реализующих программы общего образования;
6. Постановления Главного государственного санитарного врача РФ от 29 декабря 2010 № 189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях»;
7. Закона Республики Башкортостан  «Об образовании в Республике Башкортостан» от 1 июля 2013 г. № 696-з;
8. Концепции развития национального образования в Республике Башкортостан от 31 декабря 2009 г. № УП-730;
9. Регионального базисного учебного плана и примерных учебных планов для образовательных организаций Республики Башкортостан,       реализующих основные общеобразовательные  - образовательные программы основного общего и среднего общего образования (Приказ министерства образования РБ №824 от 6 мая 2014);

10.        Учебного плана  МОБУ СОШ с. Лагерево (Приказ №                «    » августа 2015г. ).

11.       Положения о рабочей программе МОБУ с.   Лагерево (Приказ №          от «     » августа,2015г.

12.    Программа «М.Г. Гималова, Г.Б. Хусаинова, А.Х. Байгарин Программа по башкирской литературе для 5 – 11 классов. Уфа:    Инфореклама, 2013», «Хусаинов Г.Б. Хрестоматия по башкирской литературе для 9 класса.- Уфа: Китап, 2010» ниге2енд9 эшл9нде.

Уҡыу планы буйынса  аҙнаға  5с   сәғәт бүленгән, йылына 102  сәғәт.

 Аңлатма яҙыу

Башҡортостан Республикаһы  Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа Башҡортостан Республикаһы   Лағыр урта мәктәбенең уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.  

Ҡулланылған уҡытыу технологиялары: “Үҫтереүсе” уҡытыу методикаһы, һаулыҡ һаҡлау технологияһы, проект методы.

      Дөйөм белем биреүсе мәктәптәр өсөн башҡорт әҙәбиәте буйынса өлгө программа дөйөм белем биреү йөкмәткеһенең фундаменталь үҙәге һәм икенсе быуын Федераль дәүләт стандарттарында ҡуйылған талаптар нигеҙендә төҙөлдө.  Унда шулай уҡ дөйөм белем биреүҙең башланғыс белем биреү программалары менән күсәгилешелек принциптары күҙ уңында тотолдо.

  Өлгө программа эш программаларын төҙөү өсөн ориентир булып тора: ул уҡыу фәненең инвариант өөөөөөөлөшөн билдәләй. Бының сиктәрендә белем биреүҙә. Авторҙың үҙенә  вариатив һайлап алыу мөмкинселеге бирелә. Эш программалы һәм дәреслектәрҙең авторҙары уҡыу материалын структуралаштырырға. Уларҙы өйрәнеү эҙмә - эҙлелеген , йөкмәткеһен , күләмен киңәйтеү , белем күнекмәләрен һәм эшмәкәрлегшенең төрҙәрен. уөыусыларҙың һәләтен үҫтереү. Тәрбиә һәм социализация буйынса үҙ алымдарын , үҙ эш төрҙәрен тәҡдим итә алалар. Өлгө программа нигеҙендә эш программалары төрлө йүнәлештәге һә төрөлө профилле кластарҙа файҙаланыла ала.

   9– сы класта башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған М.Ғималова, Ғ. Хөсәйенов, А.Байғарин авторлығында яҙылған “Башҡорт әҙәбиәтенән программа. V – XI синыфтар өсөн” (Өфө: Информреклама, 2003)  программаһына нигеҙләнеп төҙөлдө. Дәреслек: Ғ.Б. Хөсәйенов. Башҡорт әҙәбиәте. Урта мәктәптең 9-сы класы өсөн дәреслек.  - Өфө: Китап,2010;

Илебеҙ алдына ҡуйылған социаль-иҡтисади тормошто үҙгәртеп ҡороу, йәмғиәтте демократлаштырыу һәм гуманлаштырыу бурыстары — ижтимағи аң үҫешенең юғары этабын билдәләне. Йәмғиәтебеҙ алдында торған шәхес азатлығы, кеше хоҡуғы, законлылыҡты, ғәҙеллекте яҡлау, кеше яҙмышына, уның рухи донъяһына иғтибар йәш быуынды тәрбиәләүҙә милли тел, милли әҙәбиәттәрҙең, тарих, мәҙәниәт кеүек гуманитар фәндәрҙең әһәмиәте айырыуса ҙур булыуын күрһәтә, уның алдына яңы талаптар ҡуя.

Мәктәптә әҙәбиәтте уҡытыуҙың илебеҙ алдында торған мөһим бурыстарҙан һәм әҙәбиәттең донъяны танып белеү, йәш быуынды тәрбиәләүҙәге үҙенсәлекле урынынан сығып билдәләнә. Уҡыусыларҙы нәфис әҙәбиәт гәүһәрҙәре менән таныштырыу нигеҙендә уларҙы замандың рухи тормошона яҡынайтыу, әҙәбиәт, сәнғәткә ылыҡтырыу юлы менән дөйөм мәҙәни кимәлен күтәреү бурысы хәл ителә. Әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡып өйрәнеү нигеҙендә уҡыусыларға эмоңиональ-эстетик йоғонто яһау, әҙәбиәт тарихы, теорияһынан белем биреү аша эстетик зауыҡ, нәфис әҙәбиәткә мөхәббәт тәрбиәләү, донъяға фәнни ҡараш формалаштырыу, фекерләү һәләтлеген, телмәр үҫтереү бурыстары тормошҡа ашырыла.

                                                       2.    Уҡыу предметына дөйөм характеристика

Әҙәбиәтте заманса уҡытыу — уны сәнғәттең бер төрө булыу үҙенсәлегенә тәрәнерәк үтеп инеү, шул үҙенсәлектәргә ярашлы итеп уҡытыуҙы күҙ уңында тота.

Әҙәбиәт — ысынбарлыҡты художестволы танып белеү дәреслеге, юғары уй-тойғолар, эстетик зауыҡ тәрбиәләү сараһы.

Һөйләү һәм яҙма телмәр үҫтереү буйынса һоруҙарға ҡыҫҡаса һәм тулы яуап бирә белеү, үҙ фекереңде логик яҡтан эҙмә- эҙлекле, дөрөҫ, асыҡ итеп һөйләй һәм яҙа белеү, һүҙлек менән эшләү, әҫәрҙең йөкмәткеһенә һәм  яҙма эштәргә план төҙөү, әҙәби изложение, инша яҙыу һәм башҡа төрлө ижади эштәр башҡарыу күҙҙә тотола.

Һөйләү телен һәм тасуири уҡыу культураһын үҫтереү маҡсатында  бирелгән эш төрҙәрен уҡытыусы әҙәби текстарҙың идея- тематик , жанр, композиция һәм тел үҙенсәлектәренә нигеҙләнеп , әҫәрҙе өйрәнеү өсөн билдләнгән дәрес сәғәттәре эсендә үткәрә.

Тәбиғәт лирикаһына ингән әҫәрҙе көҙгө, яҙғы, ҡышҡы, йәйге тәбиғәт миҙгелдәре, художниктар яҙған картиналар, музыкаль әҫәрҙәр менән сағыштырып өйрәнергә мөмкинлек бирә уҡыусыларҙы тәбиғәтте күҙәтә, күҙәткәнде тасуирлай белергә, шул уҡ темаға яҙылған башҡа әҫәрҙәр менән сағыштырырға һәм дөйөмләштереүҙәр яһарға өйрәтә. Уларҙың ассоциатив хәтерҙәрен, образлы фекрләүҙәрен үҫтерә.  Башҡорт әҙәбиәте программаһы ошо яҡтарҙы иҫәпкә алып төҙөлдө.

Әҙәбиәт IX-XI кластарҙа әҙәбиәт тарихы курсы рәүешендә хронологик тәртиптә өйрәнелә. Ул 9 синыфта «һүҙ сәнғәтенең башы фольклорҙа» булыуы хаҡында төшөнсә биреүҙән һәм башҡорт халыҡ ижадын система рәүешендә өйрәнеүҙән башлап, халыҡ ҡобайырҙары «Урал батыр», «Аҡбуҙат», «Иҙеүкәй менән Мораҙым»ды күҙәтеүҙәр менән асыла. Артабан боронғо башҡорт әҙәбиәтенең айырым үрнәктәре — яҙма ҡомартҡылар, йырау һәм сәсәндәр ижады, тарихи осорҙар буйынса ҡыҫҡаса күҙәтеүҙәр, Салауат Юлаев, М. Өмөтбаев, М. Аҡмулла, М. Ғафури, Р. Фәхретдинов, С. Яҡшығолов, Ш. Бабич кеүек күренекле яҙыусылар тормошо һәм ижады өйрәнелә.

Бынан тыш программала яҙыусыларҙың биографияһы менән таныштырыу ҡарала, әҙәбиәт теорияһының белем күләме билдәләнә, һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереү дәрестәре, ятлау һәм синыфтан тыш уҡыу өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәр исемлеге бирелә. Әҙәбиәт тарихын өйрәнеү фәндә ҡабул ителгән осорҙарға нигеҙләнеп алып барыла.

Программала төп урынды дәрестә анализлау өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәр алғанлыҡтан, күрһәтелгән сәғәттәрҙең күбеһе әҫәрҙәрҙең тексын өйрәнеү өсөн файҙаланыла.

Әҫәрҙе текстуаль өйрәнеү матур әҙәбиәттең үҙенсәлектәрен аңларға, нәфис һүҙгә мөхәббәт тәрбиәләргә ярҙам итә, уҡыусыларҙың яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтерергә мөмкинлек бирә.

Әҫәрҙәр һайлағанда төп иғтибар юғары кешелек сифаттары тәрбиәләү, шәфҡәтлелек, ғәҙеллек, намыҫлылыҡ кеүек әҙәп-әхлаҡ мәсьәләләрен яҡтыртҡан, художество сифаты камил әҫәргә бирелде. М. Ғафури, Ш. Бабич кеүек атаҡлы яҙыусылар ижадын үткәндә тарихи дөрөҫлөктө асып биреү, үткәнгә, тормошҡа дөрөҫ ҡараш формалаштырыу бурысы, Ә. Хәким, Р. Солтангәрәев әҫәрҙәрендә социаль ғәҙеллек, кеше хоҡуғы, шәхес азатлығы кеүек мөһим проблемалар яҡтыртыла. Р. Бикбаев ижадын өйрәнгәндә кешегә, тәбиғәткә һаҡсыл мөнәсәбәт, тыуған ергә, туған телгә һөйөү мәсьәләләрен яҡтыртҡан әҫәрҙәр иғтибар үҙәгенә ҡуйылды.

Тарихилыҡ принцибын эҙмә-эҙлекле тормошҡа ашырыуҙа тарихи осорҙар, шул осорҙағы ижтимағи-сәйәси хәл, мәҙәниәт, әҙәбиәт үҫеше хаҡындағы күҙәтеүҙәр (обзорҙар) ҙур роль уйнай. Ләкин ул обзорҙар нисек кенә әһәмиәтле булмаһын, әҙәбиәт курсының үҙенсәлеген, тел асылын тик улар ғына билдәләй алмай. Әҙәбиәт программаларының йөҙөн монографик планда өйрәнелә торған яҙыусылар ижады, шул ижад фонында текстуаль өйрәнеү өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙе уҡыу, текст өҫтөндә эшләү, анализ яһау юлдары менән үҙләштерелә.

Күҙәтеү (обзор) темаларында уҡыусыларҙы әҙәби процесты аңлауға алып килеү маҡсаты менән, әҙәбиәт тарихының төп этаптары тураһында белем бирелә, мөһим әҙәби-тарихи мәғлүмәттәр килтерелә. Был темаларҙы үткәндә уҡыусыларҙың синыфтан тыш үҙ аллы уҡыған әҫәрҙәренә һәм тарихтан алған белемдәренә лә таянырға кәрәк.

Әҙәбиәт теорияһы мәғлүмәттәре яҙыусыларҙың ижады һәм айырым әҫәрҙәре менән дә, күҙәтеүҙәр менән дә бәйләнештә өйрәнелә.

Яҙыусының мөһим әҫәрен уның бөтә ижады фонында, башҡа әҫәрҙәре менән бәйләнештә өйрәнеү, уны башҡа яҙыусылар ижады менән сағыштырыу, уларҙың оҡшаш һәм айырым яҡтарын билдәләү, әҙәби процесс контексында ҡарау — әҙәбиәт тарихы курсының мөһим үҙенсәлектәренең береһе.

Урта мәктәптәрҙең IX синыфтарында әҙәбиәт тарихы үҙләштерелә.

Уҡыусылар әҫәрҙәрҙе уҡып, уларҙың идея йөкмәткеһен һәм художество үҙенсәлектәрен үҙләштереү менән бергә, әҙәбиәт теорияһы буйынса ла белем ала.

Һөйләү һәм яҙма телмәр үҫтереү буйынса һорауҙарға ҡыҫҡаса һәм тулы яуап бирә белеү, үҙ фекереңде логик яҡтан эҙмә-эҙлекле, дөрөҫ, асыҡ итеп һөйләй һәм яҙа белеү, һүҙлек менән эшләү, әҫәрҙең йөкмәткеһенә һәм яҙма эштәргә план төҙөү, әҙәби изложение, инша яҙыу һәм башҡа төрлө ижади эштәр башҡарыу күҙҙә тотола.

Программала телмәр үҫтереү буйынса төп эштәр менән бергә ярҙамсы эштәр ҙә күрһәтелгән. Телмәр үҫтереү күнекмәләре тел дәрестәрендә лә, әҙәбиәт дәрестәрендә лә алып барыла. Әҙәбиәт дәрестәрендә уҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереүгә бәйләп, әҙәби текстарҙы тасуири һөйләү күнегеүҙәре үткәрелә, был күнегеүҙәр өсөн махсус ваҡыт бүленә. Телмәр үҫтереү өсөн бирелгән был сәғәттәрҙә әҙәби текстағы һүҙҙәрҙе асыҡ итеп, логик баҫымдарҙы, паузаларҙы һәм тейешле темпты һаҡлап уҡырға өйрәнеү маҡсаты ҡуйыла, төрлө жанрҙарҙағы әҫәрҙәрҙең үҙенсәлектәре менән таныштырыла. Тасуири уҡыу, уҡығанды һөйләп бирә белеү, сағыштырыу, мәҡәл, әйтемдәрҙе һ.б. образлы һүҙҙәрҙе һәм һөйләмдәрҙе телмәрҙә урынлы ҡуллана белеү, яҙғанда һәм һөйләгәндә цитаталарҙан файҙаланыу, тәбиғәтте күҙәтеү һәм күҙәткәнде яҙып, һөйләп бирә белеү кеүек эштәр уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереүҙә айырыуса ҙур әһәмиәткә эйә.

Мәктәпте тормошҡа яҡынайтыу бурысынан сығып, ижади характерҙағы эштәргә, шулай уҡ уҡыусыларҙың үҙ иптәштәре, ауыл, ҡала хеҙмәтсәндәре араһында сығыш яһай белеүҙәренә, тасуири уҡыу, ятҡа һөйләү оҫталыҡтарын үҫтереүгә иғтибарҙы көсәйтеү күҙ уңында тотола.

Программала класта өйрәнеү өсөн индерелгән әҫәрҙәрҙән башҡа кластан тыш уҡыу өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәр исемлеге лә бирелә. Айырыуса әһәмиәтле әҫәрҙәрҙе класта уҡыу, өҙөктәрен ятҡа һөйләтеү, анализ яһау күнекмәләрен үҫтереү өсөн сәғәттәр бирелә.

Уҡытыу методтарын һайлау һәр бер предметтың йөкмәткеһе һәм үҙенсәлектәре менән билдәләнә. Әҙәбиәт, һүҙ сәнғәтенең бер төрө булып, тормошто художестволы образдар аша сағылдыра, тормош күренештәрен, ваҡиғаларҙы эмоциональ буяуҙарҙа һүрәтләй, шуға күрә ул кешенең аңына, интеллектына ғына түгел, бәлки уның эстетик тойғоһона ла тәьҫир яһай.

Дөйөм белем биреү буйынса Федераль дәүләт стандарттарыныың бер йүнәлешендә коммуникатив сараларҙы үҫтҫрҫү бурысы ҡуйыла. Ошоға ярашлы , мәктәптәр  алдына ҡуйылған яңы талаптар программаларҙа яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтҫрҫүгә иғтибарҙы көсәйтә. Шуға күрә унда телмәр үҫтҫрҫү буйынса махсус бүлек, һәр класта үткәрелә торған эштәр һәм биремдәр күрһәтелгән.

Һөйләү  һәм яҙма телмәр үҫтереү буйынса һорауҙарға ҡыҫҡаса йәки тулы яуап бирә белеү, үҙ фекереңде логик яҡтан эҙмә- эҙлекле,  дөрөҫ . асыҡ итеп һөйләү һәм яҙыу , һүҙлек менән эшләү, әҫәрҙең йөкмәткеһе буйынса һәм яҙма эштәргә план төҙөү, әҙәби изложение, инша яҙыу һәм башҡа төрлө ижади эштәр башҡарыу күҙ уңында тотола. Һөйләү телен һәм тасуири уҡыу мәҙәниәтен үҫтереү маҡсатында бирелгән эш төрҙәрен уҡытыусы әҙәби текстарҙың идея- тематик , жанр, композиция һәм тел үҙенсәлектәренә нигеҙләнеп , әҫәрҙе өйрәнеү өсөн бүленгән дәрес сәғттәре эсендә үткәрә. Программала телмәр үҫтереү буйынса төп эштәр менән бергә ярҙамсы эштәр ҙә күрһәтелгән. Әҙәбиәт дәрестәрендә уҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереүгә бәйләп , әҙәби текстарҙы тасуири һөйләү күнегеүҙәре үткәрелә. Уның өсөн махсус ваҡыт бүленә.  Телмәр үҫтереү өсөн бирелгән был сәғәттәрҙә әҙәби текстағы һүҙҙәрҙе асыҡ  итеп , логик баҫымдарҙы . паузаларҙы һәм тейешле темпты һаҡлап уҡырға өйрәнеү маҡсаты ҡуйыла. Төрлө жанрҙағы әҫәрҙәрҙең үҙенсәлектәре менән таныштырыла.Тасуири уҡыу,  уҡығанды һөйләп бирә белеү, сағыштырыу, мәҡәл- әйтемдәрҙе , образлы һүҙҙәрҙе һәм һөйләмдәрҙе телмәрҙә урынлы ҡулланыу, яҙғанда һәм һөйләгәндә цитаталар файҙаланыу, тәбиғәтте күҙәтеү һәм күҙәткәнде яҙып, һөйләп бирә белеү кеүек эштәр уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереүҙә айырыусы ҙур әһәмиәткә эйә. Уҡыусыларҙа   был күнекмәләрҙе булдырыу- һәр уҡытыусының бурысы. Юғарыраҡ кластарға күскән һайын был эштәр ҡатмарлана бара. Программала яңы быуын стандарттары нигеҙендә әҙәбиәт теорияһы буйынса поэтик телдең саралары булған сағыштырыуҙар, эпитеттар, йәнләндереүҙәр тураһында        төшөнсәләр биреү күҙ уңында тотолдо. Уҡыусылар был төшөнсәләрҙе ғәмәли үҙләштереһен өсөн , бөтә йыл буйы әҙәби текстарға бәйләп күҙәтеүҙәр һәм күнегеүҙәр алып барыла. Был бигерәк шиғри телмәргә ныҡ ҡағыла. Уҡыусылар шиғри телмәрҙең  үҙенсәлектәрен , шиғыр үлсәүҙәрен , теге йәки был шиғри әҫәрҙең рифма үҙенсәлектәрен ныҡлы үҙләштерһен өсөн, эҙмә- эҙлекле күнегеүҙәр алып барыу кәрәк.