Тыва дылым - чоргааралым!
учебно-методический материал на тему

Тыва Республиканыӊ ѳѳредилге яамызы

5-ки класска класстан дашкаар ажыл

Темазы: «Тыва дылым - чоргааралым»

Тургускан: Ак-Довурак хоорайныӊ №4

школазыныӊ тыва дыл болгаш

тѳрээн чогаал башкызы Донгак У.Э.

Ак-Довурак - 2017

Темазы: «Тыва дылым - чоргааралым»

Сорулгалары:

1. Өөредиглиг – уруг-дарыгның национал бот-медерелин оттуруп, дыл-домаан сайзырадып, тыва дыл болгаш төрээн чогаал кичээлдери онзагай черни ээлеп турар дээрзин уругларга билиндирип өөредир;
2. Кижизидилгелиг – сагыш-сеткили байлак, мөзү-бүдүжү чаагай, төрээн дылынга сонуургалдыг, чогаадкчы езу-биле боданып, бодунуң туружун амыдыралдың кандыг-даа байдалдарында камгалап билир кижини кижизидер;
3. Сайзырадыр - уругларның логиктиг боданыышкынын улам сайзырадып, чогаадыкчы чоруун мөөрейлер дузазы-биле сайзырадыр;

Ажыглаар методтар болгаш аргалар:

1. Дилеп тыварының методу
2. Чогаадыкчы хамаарылганың методу
3. Хайгаарал методу
4. Беседа аргазы

Дерилгези: плакаттарда дугайында үлегер домактар, дыл дугайында уран-чечен сөстер болгаш шүлүктер.

Үлегер домактар:

1. Төрел дөзү – ава, төөгү дөзү – дыл.
2. Шын сөске чон ынак, шын черге үнүш ынак.
3. Багда дон быжыг, сөсте шын быжыг.
4. Мал киштежип таныжар, кижи чугаалажып таныжар.
5. Чаңчыл билир – чоок төрел, дылын билчир – хан төрел.

Шүлүктер болгаш уран-чечен сөстер:

Чонум, Чуртум, Дылым – Тыва,

Чоргаарланыр чүвем ол-дур,

Кайызы-даа турбаан болза

Канчап мени тыва дээр

Ынчангаштың дылывыска

Ынак болуп көрээлиңер.

Дылды, чонну, Тывавысты

Тынывыс дег камнаалыңар.

                                              (Чооду Кара-Күске)

А. Үержаа «Ие дылым»

Арга-эзим аялгазын,

Агым сугнуң шулураажын,

Оът-сиген сымыраныын,

Оолдуг элик огурарын,

Чуулган көшке диңмирээрин,

Шуурган-хаттың улуурун-даа

Дыңнап, билип чоруурумга,

Тывалап-ла турар боор-дур.

Кандыг-даа дыл меңээ дөмей,

Кандыызын-даа хүндүлээр мен.

Ынчалза-даа төрээн дылым –

Ыдыкшылдыг кызыл тыным,

Ийи харлыг чажымдан-на

Ием меңээ айтып берген

Игил ырын сагындырар

Ие дылым ындыг кончуг...

Уран-чечен сөс:

1. «Дыл каяа-даа, кажан-даа, кымга-даа эң-не чугула чепсек».

Ажылдың негелдези

1. 5 «б» класстың өөреникчилериниң тыва дылда болгаш чогаалда өөренип эрткен  темаларын кайы-хире шиңгээдип алганын, ону янзы-бүрү онаалгалар дузазы-биле хынаары;
2. 3 бөлүкке чарлап алыр;
3. Бөлүк бүрүзү аттыг болур;
4. Бөлүк бүрүзү баштаңчылыг болур;

Класстан дашкаар ажылдың планы:

 I.   Башкының киирилде сөзү (маргылдааның негелдези-биле таныштырылга)

 II.  Мөөрейниң чадалары (кезектери)

1. «Төрээн дылың билир сен бе?»
2. «Капитаннар мөөрейи»
3. «Сагынгырлар-тывынгырлар мөөрейи»
4. «Кым эң дүргенил? » («Өдүгенде чайлагга» крассворд)
5. Аянныг номчулга (бөлүк бүрүзүнден бир төрээн дыл дугайында шүлүк)

                III. Түңнел

 Ажылдың  чорудуу

Чонум, Чуртум, Дылым – Тыва,

Чоргаарланыр чүвем ол-дур,

Кайызы-даа турбаан болза

Канчап мени тыва дээр

Ынчангаштың дылывыска

Ынак болуп көрээлиңер.

Дылды, Чонну, Тывавысты

Тынывыс дег камнаалыңар.

                                              (Чооду Кара-Күске)

 I . Башкының киирилде сөзү: Хүндүлүг, оолдар, уруглар! Бистер болза бөгүн «Тыва дылым - чоргааралым» деп мөөрейни эрттирип турарывыс дыка-ла өөрүнчүг-дүр. База бо кежээ шуптувуска дыка-ла онза солун эртер боор деп идегеп тур мен. Бир эвес идепкейжи киржир болзуңарза, шаңналдар-биле  шаңнаар бис. Ынчангаш шупту кызып, кичээнгейлиг  киржириңерни күзедим, уруглар.

 II.  Мөөрейниң чадалары:

1. «Төрээн дылың билир сен бе?»

Онаалгазы: Бердинген сөстерни төрел сөстер кылдыр бижиңер. (самбырага чарыш хевирлиг кылдыр ойнаар)

               Онаалгазы: Адаанда сөстерниң чогаадылга кожумактарын шыйгаш домактардан чогаадып бижиңер.

2.        «Капитаннар мөөрейи»

Онаалгазы: Айтырыгларга холун көдүргеш, шын харыыны бээр.

1. Кым? Чүү? деп айтырыгларга харыылаттынар тускай чугаа кезээ (чүве ады)
2. Кылыг сөзү деп чүл? (чугаа кезээ)
3. Домактың чугула кежигүннери (кол сөс, сөглекчи)
4. Сан адының айтырыглары (каш?чеже?)
5. Тодарадылганы домакка демдеглээри (дыйлагар шыйыг)
6. Тыва дылда чеже падеж барыл? (чеди)
7. Элээн каш уткалыг сөстерни кандыг сөстер дээр? (хөй уткалыг)
8. Омонимнер деп чүл? Чижектерге бадыткаар. (адаары болгаш бижиири дөмей, а утказы мырыңай өске сөстер)
9.  Сөстүң дазылы деп чүл? Чижектерге бадыткаар. (төрел сөстерниң ниити утказын илередир кол кезек)
10.  Кожумак деп чүл? Кандыг кожумактар барыл? (сөстүң дазылынга кандыг-бир кезек немешкен кезек) (чогаадылга, өскертилге)

3. «Сагынгырлар-тывынгырлар мөөрейи»

Онаалгазы:  Бөлүк бүрүзү 2 тывызык, 3 үлегер домак, 1 узун-тыныш, 1 дүрген-чугаа, 2 кожамык, 2 тоол адаан турар. Белеткел 15 мин.

Онаалгазы: Бердинген диалект сөстерни литературлуг дылда канчалдыр адаарын тып бижиир.

1. 1-ги бөлүк: Сүге/балды/
2. 2-ги бөлүк: Доңгуу/хөнек
3. 3-кү бөлүк: Ченгей/чаавай/

4. «Кым эң дүргенил?» (крассворд)

Айтырыглары:

1. Ивилерниң чиир оъду?
2. Кол маадырның ады?
3. Өнер-оолдуң мунуп өөренип турган чарызының ады?
4. Өнер-оолдуң кыс эштериниң бирээзи?
5. Өнер-оол каяа дыштанып чорааныл?
6. Ивилер чүнү чивезил?
7. Өнер-оолдуң эн бичии эжиниң ады?

III. Түңнел: Шииткекчилер түңнелди үндүрер. I-ги, II -ги, III-кү черлерни шаңнаар. «Тыва дылым – чоргааралым» деп мөөрейге төлептиг болган командага аңгы тускай шаңналды бээр.