Буклет к Дню тувинского языка
творческая работа учащихся по теме

Төрээн дылымга йөрээл

       Улуг-Хемниң агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстыӊ дээри дег арыг, бора хектиӊ эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганыӊ эдери дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниӊ делгемнери, тайга-таӊдыларныӊ бедиктери, кылаӊ хөлдерниӊ оожум-топтуу, оран-делегейниӊ оът-сигениниӊ айдызы, аӊ-меӊиниӊ алгы-кышкызы сиӊген.

       Чырык өртемчейге карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен. Өргүн көвей улустарныӊ дылдарыныӊ аялгаларыныӊ аразынга мөӊге шагда хомустуӊ үнү бооп чаӊгыланып чор, өлчей кежиктиг хайыралыг тыва дылым!

Профессор,

Шулуу Чыргал-оолович Сат

Конференцияныӊ болур чери:

Адыр-Кежиг суур, эге школаныӊ хуралдаар залы

Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

Тожу кожууннуӊ

Адыр-Кежиг ортумак ниити билиг школазы

Тыва дыл хүнүнге тураскааткан

«Дылывыс – эртиневис»

деп аянныг номчулганыӊ, аас чогаалдыӊ, хөгжүмнүӊ кежээзинче болгаш бистиӊ школавыста бир дугаар болуп эртип турар эртем-практиктиг конференцияже бүгү-ле күзелдиглерни чалап тур бис.

Эртер чуруму:

1. Ажыдыышкын «Ноябрь 1 – тыва дыл хүнү», Севек Е.К.
2. Аянныг номчулга мөөрейи (эге школа)
3. Конференция «Тыва дылдыӊ шинчилекчилери», киржикчилер:

- Севек Сайын «Эртемден Монгуш Лопсан-Чимит»;

- Коканый Анай-Хаак «Профессор Сат Ш.Ч.»;

- Дамбаа Кузел «Эртемден Алдын-оол Х.С.»;

- Кол Шолбан «Монгуш Д.Б.»;

- Монгуш Ай-Мерген «Ойдан-оол А.К.»;

- Куулар Ая «Сапогова З.Д.»;

- Достай-оол Чойган «Эргил-оол И.Ч.»;

- Серен Шурумаа «Чымба А.М.»;

- Салчак Альмира «Хойлака О.С.»;

- Лопсан Оттук «Белек-Баир А.М.»;

- Довут Айлыг «Алдын-Херел А.Х.»;

- Бараан Алсу «Ондар Б.К.».

4. Аянныг номчулга мөөрейи (улуг класстар)

5. Тыва улустуӊ ырылары.

Александр Даржай

ТЫВА ДЫЛЫМ

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Кырган-ачам уран-мерген тоолундан

Кыштың узун кежээзинде сени танааш,

Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп,

Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен.

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың

Өжээн-килең доюлдурар түрлүг ырын

Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг

Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан.

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым,

Ыым келип, баарым адаа ажыш диген -

Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдың

Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен.

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан.

Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда,

Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда,

Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым.

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш,

Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.

Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен,

Одум чырык, даңны атсы кывар болду.

Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,

Өртээр эвес, баглаар эвес – хоржок чорду:

Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап,

Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр-дыр мен.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

Оглуң менден эртинеңни харамнанма,

Тыртым болба, дээжизин хайырлап чор.

Сен чок черге – сеткил-чүрээм куруг-хоозун,

Сен чок черге – хову кезээн каңмыыл-дыр мен.

Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш,

Чалгын-чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!

Тыва дыл хүнүнге тураскааткан

«Дылывыс – эртиневис»

деп аянныг номчулганыӊ, аас чогаалдыӊ, хөгжүмнүӊ кежээзинче болгаш бистиӊ школавыста бир дугаар болуп эртип турар эртем-практиктиг конференцияже бүгү-ле күзелдиглерни чалап тур бис.

Эртер чуруму:

1. Ажыдыышкын «Ноябрь 1 – тыва дыл хүнү», Севек Е.К.
2. Аянныг номчулга мөөрейи (эге школа)
3. Конференция «Тыва дылдыӊ шинчилекчилери», киржикчилер:

- Севек Сайын «Эртемден Монгуш Лопсан-Чимит»;

- Коканый Анай-Хаак «Профессор Сат Ш.Ч.»;

- Дамбаа Кузел «Эртемден Алдын-оол Х.С.»;

- Кол Шолбан «Монгуш Д.Б.»;

- Монгуш Ай-Мерген «Ойдан-оол А.К.»;

- Куулар Ая «Сапогова З.Д.»;

- Достай-оол Чойган «Эргил-оол И.Ч.»;

- Серен Шурумаа «Чымба А.М.»;

- Салчак Альмира «Хойлака О.С.»;

- Лопсан Оттук «Белек-Баир А.М.»;

- Довут Айлыг «Алдын-Херел А.Х.»;

- Бараан Алсу «Ондар Б.К.».

4. Аянныг номчулга мөөрейи (улуг класстар)

5. Тыва улустуӊ ырылары.

Александр Даржай

ТЫВА ДЫЛЫМ

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Кырган-ачам уран-мерген тоолундан

Кыштың узун кежээзинде сени танааш,

Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп,

Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен.

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың

Өжээн-килең доюлдурар түрлүг ырын

Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг

Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан.

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым,

Ыым келип, баарым адаа ажыш диген -

Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдың

Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен.

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан.

Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда,

Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда,

Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым.

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш,

Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.

Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен,

Одум чырык, даңны атсы кывар болду.

Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,

Өртээр эвес, баглаар эвес – хоржок чорду:

Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап,

Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр-дыр мен.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

Оглуң менден эртинеңни харамнанма,

Тыртым болба, дээжизин хайырлап чор.

Сен чок черге – сеткил-чүрээм куруг-хоозун,

Сен чок черге – хову кезээн каңмыыл-дыр мен.

Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш,

Чалгын-чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!