Кызыл-Эник Кудажы "Ырак булут"
книга на тему

Кызыл-Эник Кудажы

ЫРАК БУЛУТ

Роман

Тываның ном үндүрер чери

Кызыл ‒ 1971

ПРОЛОГ

...Күс. Эрте күс.

Булуттар бедик-бедик. Булуттар көк-көк. Дээрже мырыңай талыйып үне бергилээн. Оларны Улуг-Хемниң ийи талазын хаажылай шөйлүп бады баргылаан бедик даглар, кожагар сүүрлер, көк чалымнар баганалай көдүрүп алыр дээш, четпейн турган ышкаш.

Ховулар ам-даа ээнзиревээн. Даглар эдектеринде, буга шаларында тараазын кезип эгелээн шөлдер тырың-тырың саргаргылаан. Хире-хире салгыннай каггылаптарга, бедик сыптыг тараалар шииңейнип турган.

Шартылаа үнү кидин түлүк. Ногаан пөштерлиг кара эзимнерде сыыннар эдери элек. Кыш көрбээн бызаалар дөрт даванын бөле базыпкаш, кударанчыг кылдыр алгыржып эгелээр үеге чедир ам-даа хүннер көвей.

Көк дээрде дуруяалар сүржүп алган ээргиштелдир ужуп, ында-хаая алгыржып каап, мурнуу чүк кайы сен дээш, ырак-узак орукче кылыйтыптарынга ажы-төлүн өөредип, шенелде кылып чоруп тургулаан.

Унунда кезек-кезек бөкпек көк талдар үнген хемчигештиң унун өрү ажык шөлдер таварып чоктаан оруктап ийи аътты кошкан тергелиг кижи ылгын-ылгын чоруп орган. Чай оъду кескен, күскү ажылче киирер мурнунда баан хандыр соодуп каан, ижиннерин тыртыпкан ийи бора дуюгларын чиик-чиик көдүрүп чорааннар. Хир хапкан, чайгы калбак бөрттүг, хөвеңниг хөректээштиг, хүнге кылаңайнып чоруур үстүг кара арынныг, шириин шырайлыг кижи чүъктүг терге кырында олурган. Аъттарның хөректери дериткеш өткүлей берген, ынчалза-даа тарааны чык долдур ургулааш, шагжа эрии-биле эннештир салгылап каан иштиг барбаларны аартыксынар хире эвес чорааннар. Херек чок черге анаа-ла кымчы

ужу сораш кыннырга, аъттар уг-биле дап бергеш, терге үзе-чаза сөөртүп каггы дег ыңай болганнар. Терге кырында кижи хейде-ле кылыктанып, моожа багларын хере тырткаш, аъттарның баштарын дугага деңнештир ойтур соп келген. Ийи бора каң диштери-биле демир суглактарны кайгырадыр дайнагылааш, аастарын ажыдыптарга, чырыктарындан көк көвүк шурап турган. Аъттар девиржип чоруй оожургай берген.

Тергелиг кижи далашпайн чораан. Ол каш хонукта өөрү-биле демчижип алгаш, тараа кезип, тараа бастырып, ону арыглап, савалап могадыр ажылдапкан. Ынчан боданыр чай алынмаан. Кезип алган сигени малын кыш ажырып шыдаар бе? Ажаап алган тараазы келир чылга чедер бе? Ам боданыр херек. Эки боданыр.

Аалының чанынга чоокшулап орда, ачазының бараанындан-на танып кааш, уруглары улуг-бичези катай хаара ужа-тура уткуй-ла келгеннер. Терге каңгыраажының аразында уругларының «оол, оол» дишкен ыыды дыңналгылаан. Ирбижей кулаанга бүзүревээн, харын элдеп чүве, ооң сагыжынга дашкаар айлыр чактыыр боо кирген. Ол база-ла эр кижиниң эдилели болгай.

Аъттарының аксын тыртып чоруй, тергезинден дүже халааш, уругларынче кыйгырган:

‒ Оожум, оожум, уругларым, аъттар хойзуптуңар!

Адазының үнүн уруглары тоовааннар-даа. Ол-бо таладан үглеп-ле келгеннер. Ачазы уругларың эргеледип, баштарын чыттагылааш, терге кырынга көдүрүп олурткулап алган.

Терге кырында уруглары адазын сагынганын-даа уттупкан, мурнун былаажып-ла чорааннар:

− Оол болган-дыр.

‒ Тоойна эмчи кээп чорду.

‒ Чылыг сугга чуп турган-дыр.

‒ Бажының дүккүрүн канчаар сен, ачай.

‒ Удаанда хөктүү кончуг де, үргүлчү-ле сордунуп чыдар.

‒ Өпейлээр дээривиске, кадайлар бербес чүве-дир.

‒ Оскунуптар силер дээр улус-тур.

‒ Чаш кижини канчап оскунар боор.

‒ Ыглай бээр-ле болгай.

‒ Ачазынга чүнү-даа айтырар чай бербээннер. Уруглары чир-шоң шуугажып чорда, ашак моожа баан ыяк тудуп алган, тергезиниң ийинде иде-иде базып орган. Өг чанынга кээп доктаагаш, аъттарын так кастааш, эжикте-ле барган. Уруглары ооң соонче бүлгүрлү-ле берген.

Ирбижей өөнге кире хонуп келгеш, ында олурган кадайларга эки-мендизи-даа чок, дөрже эртпишаан, шуут-ла чугааланып эгелээн:

‒ Ха-а, кадай божупкан ышкажыл? Чиик болду бе?

Ооң үнү элдептиг өткүт болгаш байырланчыг болган. Ону боду безин эскерип каан.

Кожазы өглерден чыглып келген кадайларның эң улуу ‒ Орустаар база-ла амырап тайылбырлаан:

‒ Дүүн кежээликтей хүн мырыңай чүгүрүүнге кире бергенде, инек саап турувуста, киживистиң эъди аарый берген. Бакка мөгүдээн болбас ийик бис бе.

‒ Эмчи-домчу чаладыр дээривиске, оода аалда эр кижи база чок дедаан, угбакым ‒ деп, шала аныяк херээжен база улашкан. ‒ Амдыы дуу өгнүң оглу ыя аразында кайнаар чиде шава берген чүвези ийик. Халаптыг чүве болбас ийикпе, хереглээрге, хелеске кудуруу тывылбас чүве дээн.

Улуглары уштап каарга, өскелери база оон-моон шаалдалап-ла эгелээннер:

‒ Мен дээрге аайын тыппайн, тыртыг баглаар өрген кагар дээш, сүге тыппайн халып турдум.

‒ Мени чүү дээр сен, угбакым, хейде-ле кылыр чүве тыппайн, бир көөрүмге, өгнүң кожалаңнарын чешкилээш, аптара-хааржактың, барба-саваның аксын ажыдып каапкан болдум ышкажыл.

Кижи бүрүзү-ле уругларның адазынга бодунуң үлүүн чугаалаарын оралдажып шаг болган. Хамык херээженнерниң сөзү төндү эзеспе дээш, демги Орустаар уламчылаан:

‒ Бир үне халып келиримге-ле, баглаашта аъттыг кижи дүжүп чыдыр. Уткуй-ла бардым. Көрген: демги, кым ийик, Илиишкин ашактың оглу аан?

‒ Ала-Шандыр ыйнаан ‒ деп, кадайлар аастааш дүжүргеннер.

‒ Ийе, ийе, Илиишкин оглу Ала-Шандыр бо дүжүп чыдар болбас ийикпе.

‒ Илиишкин эвес, Илюшкин оглу дийин ‒ деп, уругларның улуу эткен.

Оон бичезибаза:

‒ Ала-Шандыр эвес, Александр аан, ачай ‒ деп чазап каан.

‒ Харын ам, ооң адын орта адап аар ийикпе кижи ‒ дээш, демги кадай уламчылаан. ‒ Тывалаары анаа аза кулугур чүве, билир кижи мен. «Ирбижей кадай балан божуур бодаан. Мясо болит. Эмчи чалаар, Тоойна сказать» деп, думчукка тулганда бызаа сугжу дээн ышкаш. аза-оонак салып, човууртагылааш, оорга-мойнум туткулаанымны бодум безин эскербээн-дир мен. «Ирбижей кадай балан божуур бодаан, ында багай чүү боор» дээн соонда, күжүр оглум, демги Ала-Шандырым аан, дораан аъттанды. Удатпаанда аъттар даваны дидирээн соонда,

ийи кижи шапкылажып келди. Бирээзи-ле Тоойна эмчи, өскези Бөдүрең-Хөө ашак чорду-ла...

‒ Бөдүрең-Хөө эвес, орустар анаа-ла Петренко дижир-дир ийин ‒ деп, уругларның элээдизи база эткен.

‒ Тоойна эмчи каттырып кирип олурарга, ам сагыжым ажып деңердаан. Ол уругнуң улус эмнеп, кадайлар божудуп турганын каш-даа катап көрген мен. Амыр төл чорааны кай, ындыг-даа хам-лама кайда боор ‒ дээш, соксаш кылынган. Оон чүве чугаалаар кижи чок боорга, немеп каан. ‒ Кыс уруг болза амыр болгай. Оол уруг болгаш, бергедеп божуду ийин, күжүр.

Девин уругларның чугаазынга эге-ле бүзүревээн Ирбижей ам-на хаваан чоткан:

‒ Ыдап-ла бе?!

‒ Ылап, ылап ‒ деп, хамык уруглары чир-шоң дүжүргеннер

‒ Ылап-ла оол бе?

Ирбижей орун кырынче көрген, кадайын чылыдыр шуглап каан чыткан. Ооң чанында чаа төрүттүнген төлдү кавай чокка, ак пөс-биле ораагаш, чоорганнар-биле чадагайга шуглап каан болган.

‒ Чаш уругну кавайга чыпшыр шарып болбас, өзеринге шаптык болур деп Тоня эмчи чугаалады ‒ дээш, эмчиниң чагыглары улуг уруу тайылбырлаан. ‒ Үргүлчү-ле чуп турар, иштики хевин солуур, бичии доруга бээрге, үргүлчү агаарладыр...

‒ Магалыг-ла эмчи баарды, черле ындыг күжүр болгай ‒ деп, демги-ле улуг кадай уламчылаан. ‒ Кыштың соогунда-даа, чайның изиинде-даа чалаарга, чажам дээр эвес. Орус кижилер дег магалыг, чаагай сеткилдиг кижилер чок чүве ышкажыл. Тоойна эмчи биле

амдыы Бөдүрең-Хөө ашак хондур олургаш бардылар ийин. Күжүрлерниң чоруу-ла чогузун, үүлези-ле бүтсүн!

Кадайларның бирээзи оргаш:

‒ Орта аъш-чем безин белеткеп берип шыдавадывыс ышкажыл ‒ деп, хомудап чугаалаан. ‒ Хой өлүрүп, изиг хан үндүрүп, хүндүлээр дээривиске, оода бо аалга дириг чүве тыны үзүптер эр хиндиктиг кижи база турбаан. Дуу өгнүң оглу, кара өш дег, дүүн эртенги хевээр алага барган.

‒ Тоня эмчи оон канчалды? ‒ деп, Ирбижей дүвүреп айтырган.

‒ Бертен эртежик-ле чоруптулар. Тоойна эмчи чоруурда, үргүлчү кээп турар мен диди ‒ деп, кадайлар харыылааннар.

Каш хонганда кадайы дыңзып, туруп кылаштап эгелей бээрге, Ирбижей өглерден арага чыггаш, кончуг иртти өлүргеш, оглунуң төрүттүнгени дээш шыырак-ла дой кылган. Кыс уругларының кайызынга-даа ындыг байыр кылбаан. Аалчылар-даа арбын болган. Белек-селек-даа көвей. Ирбижей өөрээниндеп ооң оглунга кымның кандыг мал-маган аазаанын шээжилеп албаан. Ол ынаар сагыш-даа салбаан. Дойга Ирбижейниң бодалы-биле эң кол кижнлер келбээни арай-ла харааданчыг болган. Оглунуң хинин кескен иези Тоойна эмчи бажыңында чок, чалалгада барган деп медээ келген, Петренко ашак ыяштай берген болган. Александр Илюшкин, аныяк кижи бажыңынга кайын олурар ийик, база-ла тывылбаан.

Мындыг янзы-биле Улуг-Хем кожууннуң Шивилиг сумузунуң сес дугаар арбанының хамаатызы арат Ондар Ирбижейниң өөнге Лапчар деп оол төрүттүнгеш, өзүп доругуп эгелээн чүве-дир.

Ол чылын Шивилиг унунуң тараа-быдаазы чаагай болган. Иштик черлернии мырыңай пат, ынчангаш чамдык тарып алган тараазынга көңгүс хол дегбээн-даа кижилер бар болгулаан. Ол күзүн Шивилигже тараалаан улус сөктүп-ле турган.

Күскээр кыжын, Ирбижей суг кыштаанче көже бергенде, Агылыгдан аалчы чедип келген. Ирбижейниң төрели-даа эвес, шанызы-даа эвес, анаа-ла таныжы болган. Аалчы кижи артыг-дергилиг, даалың-савалыг келген. Хондур хөөрешкеннер.

Кажан Оюн Херел аъттанып турда, Ирбижей орус өңнүктеринге дээрбеледип алган далганындан даалыңның ийи талазын долдур уруп берген.

‒ Херек болза, ам база чедип кел. Ыяап-ла сава-саңгазырап чыткаш чоор сен ‒ деп, Ирбижей чугаалаан.

Ол-даа канчаар, чугаа чугаа-ла ыйнаан. Херел ашакка Ирбижей ынчан бир-ле бодал элдээрткен: «Тараалаң-даа чер-дир, Шивилигже көжүп келзиңерзе кандыгыл? Кады-кожа чурттаай бис» дээн. Херел ону ол дээрезинде чугулага албаан, боттаң-борзаң ирей-кадай боорувуска, хөй ажы-төлдүг кижи дем-биле тыртып тур ыйнаан кылдыр бодаан.

Уттундурган чүве-дир ийин. Бир-ле күзүн, тараа-быдаа ажааттынган соонда, Ирбижейниң аалының кырынга чаңгыс инээнде чүдүртүнген, каш борбак хой-өшкүзүн тогдурадыр чадаг сүрүп алган кижи көжүп келген. Чаңгыс аъдында кадай кижи кавайлыг уруг үңгерип алган чораан. Ирбижей алаң кайгап, чоокшулап чеде бергеш көөрге, биеэ өңнүү Херел ашак болган. Артында-ла чаш уруглуг.

Ирбижей дээрге, бээр дээнде бээр, алыр дээнде алыр, чаңгыс сөстүг арат-ла болгай. Ийи чыл мурнунда,

Лапчары кавайга чыдырда, Херел ашакка берип турган сүмезин сактып келген. Оюн Херелдиң кара кидис шыпкан дөрт ханазын өөнүң чанынга опайтып каан. Ирей-кадайның оолдуг апарганын көргеш, төлдүг кижи төлге ынак, малдыг кижи малга ынак дээн ышкаш, Ирбижейниң сеткили эрип, баары ажып турган.

Бирээзи малы арбын, балдыры дыңзыг-даа бол, бирээзи сааны чаңгыс, челези чегей-даа бол, хувискаалдың ачызында хосталган ийи арат коданы кожа, өдээ чаңгыс чурттай берген.

Ирбижейниң Лапчары шору доругуп келген. Херелдиң дың кара чаңгыс Эрези Лапчардан ийи хар бичин-даа бол, оон чыда калбайн өзүп орган. Эр чаңгыс болгаш ындыг бе, азы эрге-чассыг болгаш ындыг бе, Лапчар чажындан-на арай хедер, турамыксымаар чаңын көргүзе берген. Чүү дээр болдур, ооң аайындан ада-иези эртпес, хураганнарың дозуп эккел деп, авазы Лапчарны айбылаарга, Лапчар хая көргеш, Эрести чорудар. Оозу шала дыңнааш, бурт-ла дээр. Бодун айбылаарга, мойнун айбылаар төл-дүр ийин деп, иези чугаалай тыртып кааш, ол хевээр баар. Лапчар оон иде харап, ындын ап баар. Ол ойнаарда-даа, Эрести үргүлчү эдертип алган чоруур. «Бар, Эрес», «Халы, Эрес», «Эккел, Эрес» деп сөстер Лапчарның аксынга эптежип калган.

Ынчап турда «эге-чада школазы» деп сөс тыпты берген соонда, уругларны Шагаан-Арыгже өөредип чорудар деп чугаа тарай берген. Ол аксы боош кадайларның «дидир-дидири» эвес болган. Сумудан сургакчы келгеш, Лапчарны өөредип чорудуңар деп, Ирбижейге чугаалаан.

‒ Ам-даа чаш оол-дур ийин ‒ деп, ашак чагдатпаан.

‒ Чүге чаш боор, хары каш ийик?

‒ Ам тостуг-ла кижи.

‒ Билдиңер бе, эш Ирбижей, сес хардан өрү уругларны школага өөредир деп, нам-чазар доктаал үндүрген-дир ‒ дээш, сургакчы Лапчарны бүрүткеп, кежээлеп-ле эгелээн. Оон чүүл-бүрү карандаштар чыскаай суп алган сарыг саадаан халырт кылдыр хаггаш, ыыт чок орган Лапчарже көрген. ‒ Тос айның бирээде Шагаан-Арыг эге-чада школазынга өөренип кирген турар сен, дунмам. Оон башка, чыда кыраан деп ат-шолага киргениң ол.

‒ Адазы ол хире өнемчидип турда, ындында-ла хедер Лапчар «чыда кыраан» деп сөс дыңнай тыртып кааш, чым-сырт-ла кылынган. Ыглай каапкаш, үне халаан уу-биле Шивилиг эриинче маңнап кире берген. Оглум ам-даа чаш, сылдангылыг оол болгай, сегип алза, өөренири кай баарыл деп, сургакчыны Ирбижей ашак алаактырып чыдып калган.

«Чыда кыраан» деп сөс Лапчарның кулаанга катап-катап чыккыгайнып чораан. Кылайган кылыы, өндейген өкпези ону Шивилигни кежир сывыртааш, ол чарыкта ийже үндүр ойладыпкан. Лапчар пөштерлиг кара эзимче ыңайлаарындан корткан. Ынчалза-даа, аалда сургакчының чоруй баарын манап, өрү углуг кылаштап бар-ла чораан.

Көк-кат, киш-кулаа алалап быжа берген. Дииңнерниң сыргазы чок, кудуруктары сөөк кара хевээр.

Лапчар кылыр чүве тыппайн, карманындан доңгурак уштуп эккелген. Ушкан дыт кырынга элээн чондунуп оргаш, картап алганы хадың дозу-биле бичии хууң кылып алган. Ону улус сыгыртаа дижир боор ийин.

Хүн чавызап, хөлеге арга чарыкка дүжүп орган.

Лапчар сыгыртаазынга кат чыып каап, хем унунче кирип орган. Ол сургакчы дижир даргазы чоруй барган боор ‒ Лапчарның байгы-ла бодалы ол.

Лапчар суг кыдыынга кирип кээрге, хемниң ол чарыындан, суурже талазындан, чиңгежек үн дыңналган:

‒ Көрем, бо оолду!

Лапчар тура дүшкеш, кезек дыңнаалап турган. Бичии бооп чоруй, ол үн база катаптаан:

‒ Сайзанаамга дегбе! Моон чору!

Шивилигни чиңге черинден даш баштап кеже халааш, Лапчар ыыт үнген черге чоокшулап келген. Танывазы, селбер баштыг, Лапчардан улуг оол чавыдак аъдын чедип алган, чанында бичии уругдан бир-ле чүве хунаашкан турган. База-ла танывазы, бажының суук кара дүктерин чушкуузу көстүп турар кылдыр, чолдайтыр таарып каан, солагай карааның адаанда борбак кара меңчигештиг, Лапчардан бичии уруг инек-даш баарынче аът четкен оолду чагдатпайн, ойтур иткилээн турган.

Лапчар чоокшулап келгеш көөрге, ол кара хаяның баарында дөрбелчин даштар-биле сайзанак тудуп каан болган. Демги аът четкен, турамык оол бичии уругнуң сайзанаан буза идер дээш чүткүп турган. Өөнден могаттынып үнген Лапчарның угаанынга кижи кээргээр сеткил кайыын кирип келгени ол чүве ийик, боду-ла билбээнде, кара хая чанынга халып келген болган.

‒ Бичии кижини чүге бастып тур сен? ‒ деп, Лапчар хенертен айтырган.

Аът четкен оол сырбаш дээш, Лапчарже хая көрнүп келген. Көөрге, бодундан бичии оол боорга, улам эр арнып, Лапчарже калбак диштерин ашкаш, арнынче бады

келген чүрбээжин аткаар суйбааш, кыртышкынчыг кылдыр хүлүмзүрээн.

‒ Бо дээрге бичии уруг-дур, хөөкүй. Бис ийи дээрге улуг ашактар-дыр бис. Ону чүге ыглаттың ‒ дээш, сыгыртаазын хорум аразынга салып кааш, аъттыг оолга Лапчар чоокшулап келген.

Кортканындан хорум кырынче үне маңнай бергеш, аксын ажып алган турган уругну Лапчар көөрге, чаа-ла дижеп чоруур, удургулары курзук-курзук болган. Ам-на кочу-шооттуң ужуруи билип кааш, аъттыг оол чечен-мерген кожамыын дооскалак чорда, байгы турган күжүн кылыы-биле холааш, ооң хөрээнден ойтур идипкен. Оол борбак даштарны коңгурадыр тендирий бергеш, тудуп чораан кымчызы-биле Лапчарже анаа-ла коргудуп дап берген. Кымчы баа сыг дээш, ооң ужу Лапчарның хаваанга уг-биле дээпкен. Ол аразында оолдуң аъды чалдангаш, оон ушта соп алгаш, шыкче маңнап кирип каан. Лапчар дегийт-ле хаваан туттунган. Салаалар аразындан кызыл хан сыстып келген. Демги оол Лапчарже шоглаарын уттупкаш, дүрген-не аъдының соонче халаан. Оозу ол хевээр тура дүшпейн-даа, хемни өрү шошкуп чоктапкан.

‒ Аъдым мунуп алгаш келгеш, канчаар эвес мен, силер кулугурларны! ‒ деп, демги ааспырак оол оларже улам өжүгүп, аъдының соондан маңнап бар чыткан.

Лапчар биле бичии уруг даг хөрээнче элээн бедип үне бергеннер.

‒ Ам келзе, бо даг кырынче четтирбейн баар бис ‒ деп, Лапчар чугаалаан.

‒ Бажың аарып тур бе, акый? ‒ деп, курзук уруг кээргеп айтырган.

Аарып-даа турза, чүү-даа болза, эр кижи болгаш:

‒ Чок ‒ деп, Лапчар дүште чок харыылаан.

‒ Орта элээн үр турганнар. Аъттыг оол ол хевээр ээп келбейн барган. Хирези, аъды туттурбайн барган боор. Чаяан бооп, аът ушта тыртпаан болза, Лапчар оон-даа артык дамдыктадыр турган ийик. Ону Лапчар боду-ла билип турган. Ынчалза-даа ону ол демги уругга билдиртпээн. Бичии кижиге баштай болчуп келгени, турамык оолду баштай ойтур идипкени ‒ бо бүгү хөлчок көрүштүг болган. Ынчангаш Лапчар бодун тиилекчи кылдыр санап турган.

Ийилээ бузук сайзанак чанынга бадын келгеннер.

‒ Сайзанакты чараштыр тип алыылы ‒ деп, Лапчар чугаалаан.

‒ Чок, акый, баштай сээң хавааңда ханны аштап кааптаалы ‒ деп, бичии уруг сагыш човаан.

Шивилигниң кыдыында чараш даштыг сайга келгеннер. Күскү сугнуң арыы кайгамчык, шил-ле. Ооң дүвүнде даштар сугнуң бырлаңынга эрээн шокар ойнап чыткан.

Лапчар сугже сүскеш, ээгип алырга, оон хаваанда ханны бичии уруг чуп каапкан:

‒ Ой, акый, хавааң кести берип-тир. Дүрген чангаш, аваңга шарыдып ал.

Лапчар турум сугга хаваан көрүнчүктелдир көргеш:

‒ Анаа чүве дир оң ‒ деп маадырланган.

‒ Сорбу артып каар боор аа, акый?

‒ Анаа экирий бээр болгай аан.

Оон кылашташкаш, сайзанакка келгеннер. Ооң чамдык даштарын демги турамык оол ужур теп четтигипкен болган. Ам канчаарыл? Лапчар халып чоруткаш, аптаралар хевирлиг, дөрт булуңнуг даштар чыып эккелгеш, сайзанакты улам чараш кылдыр өглеп эгелээн,

‒ Бо чыышкын-дыр. Бо үлгүүрге-дир. А бо дээрге сайзанак ээлериниң удуур орну-дур ‒ дээш, Лапчар калбак даштарны эптей салгылаан.

‒ Бо дээрге сайзанактың ээлери, оларның бичии уруглары-дыр ‒ дээш, демги уруг ийи шала улуг шөйбек даштарның бирээзин сайзанактың орун баарынга, бирээзин дөрүнге олуртур шашкылап каан.

‒ Уруглары кайыл? ‒ деп. Лапчар хүлүмзүрээш, уругже көрген.

Оозу бичии-бичии дөрт шөйбек даштарны сайзанактың ожуун долгандыр олуртур шашкылап каан:

‒ Дөрт уруглуг улус-тур.

‒ Ийизи кыс, бир ийизи оол дижик ‒ деп, Лапчар немеп каан.

Бичии уруг улам амырап:

‒ Оол кижи хиреңде сайзанактаарың аттыг кижи-дир сен аа, акый? ‒ деп, айтыргаш, диштерин курзуйтур хүлүмзүрээн.

Лапчар харыы тыппайн баргаш, ол-бо көрдүнгүлээн. Оон хенертен сактып келгеш, сыгыртаада кадын эккелген. Уругнуң кош-адыжынга киш-кулаан каап бергеш:

‒ Сээң адың кымыл, дуңмам? ‒ деп, Лапчар айтырыпкан.

‒ Анай-кыс-ла ‒ дей каапкаш, бичии уруг дүштежок уламчылаан. ‒ Кат быжа берген-дир аа, акый. Мен арга ишти киреринден коргар кижи-дир мен.

‒ Мээң адымны Лапчар дээр ‒ деп, уруг айтырбаанда-ла Лапчар чугаалаан. ‒ Коргар болзуңза, соонда кады каттаар бис аа.

‒ Оой-оой, амырадым. Борта база кээп ойнап турар бис аа ‒ деп, Анай-кыс кадын амданнанып соргулаан.

‒ Ынчаар бис харын. А демги оолду таныыр сен бе? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Адын Достак-оол дээр чораан. Көөрүмге, бо-ла аъттыг халыткан, уруг-дарыг ыглаткан чоруур, тенээ кончуг оол чорду.

‒ Достак-оолдуң аалы кайдал? Сээңии-биле кожа бе?

‒ Чок, бистиң-даа үстүвүсте аалдың оглу боор.

‒ А сээң аалың кайдал?

‒ Мээң аалым мыя мында, суур үстүнде. Чоокта чаа көжүп келген бис.

‒ Бэзр канчап чедип келдиң?

‒ Бызаа кадарып чордум. Оларымны аалче сүрүп чорудупкан мен.

Хүн даг бажынче олуруп бар чораан. Хем ишти хөлегелеп келген.

‒ Мени өөредип чорудар деп турлар ‒ деп, Лапчар хенертен чугаалаан. ‒ Ынаар кожуун төвү Шагаан-Арыг хоорайга сургуулдаар чүве эвеспе оң. Бүдүн чыл хире болгаш, чүгле чазын чанып кээр чүве дидир.

‒ Ынчаарга өөренип чоруур сен бе ынчаш?

‒ Чорбас мен. Ачам база хөңнү чок кижи-дир.

‒ Өөренири кончуг ажыктыг чүве дижик ‒ деп, Анай-кыс улуг кижилерзиг чугаалаан. ‒ Улгады бергеш, эртемниг кижи болур.

‒ Сени өөренип чор дээн болза, канчаар сен? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Мен болза дораан чоруур мен ‒ деп, Анай-кыс бодал-даа чок харыылаан.

Лапчар оон ыңай айтырыг салбаан. Аалда келген сургакчыдан-даа дора уруг эвеспе деп, иштинде боданган.

Кезек болганда, уруг:

‒ Мен чорууйн. Бызааларым ээптер ‒ дээш, далаштыг тура халаан.

Лапчар каттыг сыгыртаазын Анай-кысче сунган:

‒ Мону ап ал ‒ дээш, немеп каан. ‒ Аалыңга баргаш, сүт-биле чууруп чиир сен.

‒ А сен канчаар сен, кат чок?

‒ Мен ажырбас ‒ дээш, Лапчар ол чарыкта хөлегелиг эзимче эрзии кончуг көргүлээн. ‒ База катап чыып алыр мен.

Анай-кыс сыгыртааны тудуп алгаш, шыкты өрү маңнап чоктапкан. Оон элээп бар чыткаш, хая көрүнгеш, кый дээн:

‒ Лапча-ар! Соонда борта кээп ойнаар бнс аа!

Лапчар ыыт чок холун чайып, «ойнаар бис» деп имнегилээн. Анай-кыс ээт черже ажыт кирип чоруй барган.

Лапчар кезек тургаш, сайзанактың эжиин дуглап кааш, кылаштап чорупкан. Элээн бар чыткаш бодаарга, сайзанактың ээлерин олуртур каапкаш баарга, сагыжынга эпчогу кончуг болган. Оон дедир келгеш, сайзанактың ээлерин орун кырынга кожа чыттыргаш, дөрт уруун дөрге шуглап каан.

Аалынга келирге, сургакчы дарга чоруй барган болган. Ол дүне дүжүнде Лапчар Анай-кыс-биле шаанга киир-ле сайзанактап ойнаан. Инектерим ол дээш, Анай-кыс даады-ла даштар саап, сайзанактың бичии уругларын чемгерип ойнап турган. Дүжүнде Анай-кыс: «Хавааңда сорбу чыдып калган-дыр аа?» деп, кээргеп айтырган. Лапчар бодунуң хаваанда сорбуже сагыш-даа салбайн, Анай-кыстың чаагының бажында меңчигешти чарашсынып шаг болган.

Даартазында дүъш соонда. Ланчар дүүнгү сайзанаанга

халып чеде берген. Сайзанактың ээлери-биле уругларын тургускаш, от долгандыр олуртугулап кааш, Анай-кысты манап шаг болган. Анай-кыстың орнунга инек саап, уруглар чемгерип, чааскаан бичии ойнаан-даа. Ол аңаа ындыг-ла таалал болбаан. Анай-кыс келбээн. Мырыңай кежээ апаарга, Лапчар сайзанактың ойнаарактарын дүүнгү чаң-биле чыттыргылап кааш, хөөннүг-хөөн чок калгып чаныпкан.

Ооң соонда Лапчар сайзанакка каш-даа катап барган. Анай-кыс ол хевээр-ле келбээн. Лапчар база сайзанакче чорбастай берген. Ынчаар-ла сайзанак чоорту уттундуруп калган.

Ол чылын Ирбижей элдеп-эзин чылдагааннар тыртып тургаш, оглун школаже чорутпаан. Лапчар база оон өске чүве күзевээн.

Лапчар чүгле амдыы чылынында Эрес-биле кады школаже өөренип чоруткан.

Ынчаар-ла чылдар эртип турган.

Лапчар чеди дугаар классты мөлдү-калдык дооскаш, ада-иемниң ажылынга дузалажыр кижи мен деп шырыңмаланып алгаш, өөренмейн барган.

Ол үеде Шивилиг унунга ийи колхоз турган. Бирээзи, орус чон колдаан, Тывага шагда-ла сураа үнген колхоз. Ону ол черниң араттары чамдыкта орус колхоз дижир. Өскези «Шивилиг» деп колхоз. Ону тыва колхоз-даа дижир-ле. Ол сөөлзүредир «Шивилиг» МЧАЭ-ниң таваанга тыптып келген.

Ондар Ирбижей чүвениң байдалын деңзилеп көрүп оргаш, ийи бут кырында быжып тура берген, балдыры дыңзыг орус колхозка кирип алган. Оон ыңай ында ооң орус таныштары-даа хөй турган.

Шивилиг бажының көк-көк мөөрүктериниң кырында

шөгжең булуттар ырак-ырак көзүлген. Савааш-биле чула улдааш, дүргектеп каан ак дүктер-ле.

Амыдырал ол бедик черде ырак булуттарның талыгыр адаанда. Көк-көк мөөрүктериниң-даа эдээнде. Чавыс черде.

Шивилигниң кара суу, саарыг санында каң коңгулуурлар азып каанзыг, кыңгырадыр агып бадып чыткан.

БИРГИ ЭГЕ

‒ Ачаң чедип келген-дир ‒ деп, өөрү уруглар халчып келгеш чугаалаан.

‒ Шынап-ла бе?

‒ Шын ийин харын. Адаккы каътта, кирер эжик чанында, манап тур.

‒ Орта чоор бе? Бээр кээр хире чылдагаан чок кижи-ле болгай.

‒ Бүзүревес болзуңза, барып көрээли че.

Анай-кысты өөрү эдертип алгаш, адаккы каътче маңнажып бадыпканнар.

Шынап-ла ачазы бо. Чаа-ла хир кага берген негей тонун дөтпейтир куржанып алган, аажок улуг кара хол хаптарын ында ак торгу чадыг шыпкан стол кырында каап алган, узун даңзазын ызырыпкан, нар-шээр чок таакпылаан олурган. Анай-кыс баштай эгене хона бергеш:

‒ Кажан мында кээп, таакпылап олуруп алдың? ‒ диген.

‒ Аваң аарып турар, ынчангаш чедип келдим, уруум ‒ деп, ачазы чиктии сүргей хажыызынче көрген.

Анай-кыс ачазының арыг-силиг черде сөспейтир таакпылап олурганын утту каапкаш, харлыга хона бергеш, соңгаже көрген. Шилдерни даштын кудумчу көзүлбес кылдыр, илиг-илиг ак доштар дуй шуглап алган, оон кышкы соок хайыра чок үрүп турган. Ону көөрге, Анай-кыстың эът-кежи чайгаар-ла дидирей берген. Анай-кыстың өөрү база ыыды чидип, шалаже көргеш тургулапканнар.

Бүдүү элээн ыглай каапкаш, үнү үнүп:

‒ Мээң номнарымны эккээр силер ‒ деп, өөрүнге чагааш, тонун кедипкеш, Анай-кыс ачазын эдертип алгаш чорупкан.

Анай-кыс мырыңай-ла эжикке чорда, часпар төнгеш, кичээлче кирериниң коңгазы эткен. Анаада-ла кыска эдер конга ам төнмес-батпазы-биле кыңгырткайнып туруп берген. Даштыгаа үнүп кээрге-даа, ынаар тырылавышаан. Бир-бир сактырга, Анай-кысты дедир кыйгырып-даа турган ышкаш, кээргенчиг-даа, муңгаранчыг-даа болган. Ынчалза-даа ол коңга даажы Анай-кыска

сөөлгү катап дыңналып турар деп чүвени аныяк кыс ынчан кайын эскерген боорул аан! Байырлыг, эртем-билиг! Байырлыг, ном-дептер! Мону Анай-кыс билбээн.

Адалышкылар Анай-кыстың чурттап турар черинче баскаш чорупканнар. Ачазының чугаазын дыңнаксааш, уруу далажып чорааш, Кызылдың чыккылама соогун безин эскербээн. Адазы дээрге кара өш-ле, соонга калгып чыдып каар, кижи-биле кады кылаштавас. Анай-кыс дуй тыртып алган моюндуруу хыраалай берген, кезек кылаштап-кылаштап хая көрнүп көөрге, адазы өг аразы хире черде чыдып калган, бир-ле улуг бажыңче азы бир-ле чарлалче кайгап алган турар болган. Анай-кыс шыжыгып чораан. Көдээ кижиниң шаа ыйнаан кылдыр база бодаан. Черинге болза ачазы ынчап чорбас, улустуң чугаазы-биле алырга, кижээ сөглээр сөзү-даа бар, кишке салыр ыды-даа бар эштерниң бирээзи болгай.

Анай-кыс хоорайның улуг садыының дужун эрте бер- геш көөрге, адазынын барааны ынаар кирип чыткан. Дедир маңнап кээрге, садыгжыдан хөй-ле шокар-пөстер алдырттып алган, ону шүүп көрген турган.

‒ Бо чай чок кадында ону чооруң ол? ‒ деп, Анай-кыс далажып айтырган.

‒ Аваң чагаан чүве ийин ‒ дээш, ашактың ылавылаары дам-на барган.

Оон адазы садыгның байгы делгиирлерин шуптузун кезээн. Идик-хеп аймаанга келгеш, база-ла ээртинип туруп алган.

‒ Дөртен сес дугаарлыг кара көстүүнден көргүзүп көр, дуңмам ‒ деп, ачазы дилээн.

Садыгжы кыс хеп аразы кире бээрде, Анай-кыс тургаш:

‒ Ол сеңээ таарышпас, тар-ла болгай ‒ деп, ачазынга чугаалаан.

Оозу дүште-даа чок:

‒ Кижи чагыы чүве ийин, уруум ‒ дей тыртып каан.

Ачазы кара костюмну аңдара-дүңдере туткулааш, чүрүн бодунга тудуп хемчегилээш, акшазын санап берген.

Ынчап чорааш, Анай-кыстың чурттап турган черинге чедип келгеннер. Өрээлде чаңгыс-даа кижи чок. Оруннарны ак-ак кылдыр эткилеп каан. Анай-кыс ачазынга сандай салып берген. Ашак негей тонун-даа ужулбайн, ол хевээр дартайтыр олуруп алган.

‒ Авам канчаар аарый берди? ‒ деп, Анай-кыс ам-на ылавылап айтырган.

Ачазы, чүге-ле чүве ийик, сөс тыппаан дег, ол-бо көргүлээш, хоюндан хап-даңзазын уштуп келгеш, чугаа орнунга соңгулуурун кыңгыраткылаан:

‒ Бажым-даа дээр... Хөрээм-даа дээр...

‒ Борта таакпылавас ‒ дээш, Анай-кыс ачазын оон үндүргеш, өске бир өрээлге эккелген.

‒ Чамдыкта быктым-даа дээр.

‒ Эмчиге көргүстүңер бе ынчаш?

Ашак узун даңзазын кывыскаш, боданып каап, далаш чок олурган:

‒ Эмчиге бар дээрге ынаар ийикпе, аваң. Бодуң безин билир-ле болгай сен, уруум ‒ дээш, ачазы чөдүргүлээн. ‒ Ат болган улус бис, от-көске безин чединмес апардывыс.

‒ Эмчиге баар херек.

‒ Эмчилеп-домчулап чоруп бээр дээрге, өг-баш ээн

артар. Колхозтуң инектери база бар, боттуң каш борбак чүвезин черже сүрүптер эвес.

Ам бир даңзаны тип кыпсып алгаш, ачазы хандыр улуг тынган:

‒ Мындыг-дыр, уруум. Барып карак болбас болзуңза, багай аваң ат болган ийин.

Анай-кыс чүве ыыгтаваан.

Таакпылаарын дооскаш, хап-даңзазын хойлап алгаш, ачазы:

‒ Бөгүн бадар бис, уруум Билет садып алган мен. Аан чедип кээр мен, белеткенип ал ‒ дээш, үнеринге белеткени берген. ‒ Аваңга канчап куруг чеде бээр бис, артында-ла аарып-аржып турар кижиге...

Ачазы чоруй барган.

Дүъш соонда өөрү четкилеп келген.

‒ Чүү болдуң? ‒ деп, дораан-на айтырганнар.

‒ Чанар апардым ‒ деп, Анай-кыс харыылаан.

‒ Ооң соонда келбес сен бе?

‒ Авамның аарыының хирезин көөр мен.

Башкыларга, дирекция черинге дыңнадып кааш бар деп, өөрү сүмелээннер, уш-баш чок чоруп бээрге, таарышпас. Кижиниң авазындан артык чүзү бар боор кылдыр кенен сеткээш, Анай-кыс кымны-даа дыңнаваан. Бир эвес авазы чүгээр болза, үш-дөрт хонуктап ээп кээр болган. Оон эрте берзе, келбес деп билгеш, орун-дөжекти, ном-дептерни дужаап бериптер силер деп, өөрүнге чагаан.

Дүъш соонда үр болбаанда, борбак-борбак чүвелер тудуп алган ачазы чедип келген. Анай-кыс өөрү-биле ыыт чок байырлашкаш үнүпкен.

Контролер херээжен автобустуң кирер эжииниң аксынга туруп алгаш, орук кижилерин билет ёзугаар кииргеш,

‒ Билет чок кижилер киирипкен дээш, силерни эвес, мени буруудадыр болгай ‒ дээш, контролер херээжен чаңгыс-даа кижи киирбээн.

‒ Чурумну кым-даа ‒ силер-даа, мен-даа сагыыр апаар деп чолаачы шыңгыы чугаалааш, хап үнүпкен.

Автобус хоорайдан үнмейн чыда-ла, булуң санынга доктаап эгелээн. Ыттар азы сергелер кежи чагыларлыг кижилер киргилээш, олуттар аразында улус эртер черге чемоданнарын, шоодайларын салгылааш, оларның кырынга сандайландыр олургулап алгылаан. Хоорай адаанга чедип чорда, чагылыг кижилер автобустуң эжиинге чедир тырлы берген.

Удатпаанда, ылаңгыя эртер черлерде чагылыг кижилер таакпылап эгелээннер. Оон ышсыг, арагазыг чыттар кээп эгелээн. Ол кижилер чанында олуттарда орук кижилери бар деп чүвени шуут уттуп алгаш, хөөрешкен, шуугашкан, чугаалашкан чорааннар. Орук ара дүшкен кижилер акша сунарга, чолаачы санавайн-даа карманынче суккаш, сыр өске чүүлдер дугайын, соок-чар дугайын чугаалап хап чораан. Чогум акша деп чүл ол дээрзин чолаачы билир кижи бе, билбес кижи бе? Бурган-на өршээзин, билбези-ле чөп боор.

Бичии автобус иштиниң ышкамынга шыдашпайн, Анай-кыс тонунуң моюндуруун дуй тырткаш, думчуун, карактарын ынаар-ла чараа-чечен дег, чажырып киире берген. Автобус ишти караңгылай берген, ону кым көөр боор.

Анай-кыс ыыт чок чораан, ооң бодалдары орук дургаар төктүп-ле чораан.

Анай-кыс эң баштай-ла Шивилиг сумузунуң эге школазынга өөренип эгелээн. Ооң соонда Шагаан-Арыгга чеди дугаар класс доозуп алгаш, колхозка кээп ажылдап турган. Мырыңай ынча дээрге чүвениң шынынга арай-ла дүүшпейн баар.

Анай-кыстың адазы Ховалыг Сандан «Шивилиг» колхозка кирип алгаш, даңзы-бүрүткелден бүдүү чайзып арттырып алган мал-маганын чажырар дээш ыдын эдертип, ыңгыржаан дергилеп шаг болган. Ынчангаш суурга чурттаваан, ында бажың безин тудуп албаан. Ол дугайын бодавайн-даа чораан.

Кажан хурал-суглаага сууржулга дугайында чугаалажы бээрге, Ховалыг Сандан, калбак даш адаанда өрге дег, хоруй бээр. Ынчангаш, херек апарганда, дедир частып орар:

‒ Бажың-балгат, кода-суур деп черлеринге аныяк өскен чурттаар ыйнаан, аас-кежиктиг улус. Бистер хөөкүйлерде, кырганнарда чүү боор, оларга мал-маган азырап берип чорааш-ла, самдар өглеривис-биле кады баар бис ыйнаан.

Ховалыг Сандан үргүлчү-ле коржаага садар аныяк шарылар кадарар. Ол ажылга кызымак кижи. Үнген-кирген чонунга база эптиг-ээлдек, аъштыг-чемниг. Чайгы үеде суг ооң өөнге кирген кижилер, ылаңгыя даргалар ыяап-ла хөглүг-омак, чугаа-сооттуг үнерлер болгай. Мооң-на ужурундан Санданның артыктап алгап малынга даргалар безин үн чедире албас. Даңзы-бүрүткел барымдаалап алырга, ооң малының бажы колхозчуларның боттарының доктаадып алган чурумундан ашпас. Уруунуң малы дээш, бир каш чүве аңгы даңзыладып каан. Оон өскезин кым билир ону.

Сандан ашактың кадайы Шооча угбай дээрге

кыш-чай чок уё-човуурну, халбагайты дег, аксында халаңнадыр алган чоруур кадай болган. Харын-даа думчуунда халаңнадып алган деп чугаалап болур. Улустугда суг ооң човууру думчук таварты үнүп турар апаар. «Аарыг-аржык улус бис» деп чугаа ооң аксындан дүжер эвес. Ол хирезинде-ле, ашаа бар-чокта-даа, ажыл-хожулун кылып, колхозтуң шарыларын-даа оскунмас, бодунуң каш малын-даа ыратпас.

Ада-иези кадарар дээш шарылар хүлээнип алырга, Анай-кыс оларынга дузалажып, чыл ажыг үеде өөнге олуруп келген. Ооң соонда ийи-ле ирей-кадай-биле, чеже-даа ада-иези болза, чеже чер кезип көжер боор, тускай ажылдаар кижи мен дээш суурже чорупкан. Орта баарга, саанчылаар аныяк кыстар тыппайн тур бис деп, колхоз даргазы Докур-оол өөрүп хүлээп алгаш, Шивилиг суурнуң мырыңай чанында төп фермаже чорудупкан.

Төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Перенко дээр кижи болган. Ферманың саанчылары шупту херээженнер, эргелекчизи хенертен эр кижи апаарга, эгезинде Анай-кыска эпчогу кончуг кылдыр сагындырган. Сөөлүнде чаңчыгып, эскербестей берген. Сергей Петренконуң ук төөгүзүн Анай-кыс шору билир. Ол дээрге «г» деп үжүк адай албас Петренко дээр кырган ирейниң оглу-ла болгай. Ол ирейни Шивилиг улузу Бөдүрең-Хөө дижир. Оон оглу Сергей бичиизинден-не суг тывалаар кижи.

Саанчылап эгелээш, каш ай болганда-ла, Анай-кыс мактадып эгелээн. Аныяктар солунунга чуруу-даа үнген, район төвүнге мурнакчы малчыннар хуралынга база чораан.

Анай-кыс суурга ажылдап чоруп тургаш, Эрес деп агроном оол-биле таныжа берген. Ыт аксынга үс

доктаавас дээн ышкаш, чон аразынга чугаа чыдар эвес, ол дугайы Анай-кыстың ада-иезинге дораан четкен. Ооң соонда Шооча угбайның човуурлаары кедерээш туруп берген.

Ажыл-хожулга четтикпейн тур бис дээш, ада-иези Анай-кысты каш-даа катап кел дирткен. Оозу соңгаарладып-ла турган.

Сиген бажын салгынның кайнаар хадыдып турганын Анай-кыс иштинде билип турган. Эрес дээрге ядыы-ядамык чораан ирей-кадайның чаңгыс оглу болгай. Ам агроном болуп, кара черден халбактанып алган кижи-дир. Ооң ажыл-ижин, ишти-хөңнүн Анай-кыстың ада-иези кайын билир. Оларга, ажыы-биле чугаалаарга, мал соондан кылаштап билир күдээ херек болбайн аан. Оон ыңай та чүнү бодап турар улус чүве.

Саалда соонда Анай-кысты Эрес фермадан үргүлчү-ле уткуп алыр. Часкы тарылга азы күскү дүжүт ажаар үелерде Эрес сураг баар. Анай-кыстың ынчан сагыжы саргып шаг боор.

Үр болбаанда, Эрес шериг чорупкан. Анай-кыс манаар болган.

Эрес шериг чоруй баарга, Анай-кыстың иезиниң аарыы намдай берген ышкаш болган. Уруун келдирбестей бергеннер.

Бир чыл эртип чорда, өөренип ал деп, Анай-кыска Эрес сүме кылган. Үениң негелдези ынчап барган, бо хүннү эвес, даарта хүннү көрүп чурттаар апарган шаг-дыр деп, Эрес чагаазынга тайылбырлаан. Саанчы болуру чаагай херек-тир, ынчалза-даа эртем-билиглиг саанчы болуру оон артык.

Эрестиң саналын чүүлдүг-дүр деп хүлээп алгаш,

Анай-кыс Кызылче өөренип чорупкан. Колхоз баштаар чери база ону деткээн.

‒ Эртем чедип алгаш, эрги колхозуң уттуптуң халак. Бир эвес ынчап баар болзуңза, Эрес келирге моон черле салбас бис ‒ деп, Докур-оол дарга Анай-кыска баштактангылаан.

Ол чугаа арыг баштак-даа болза, Анай-кыстың сеткилин хөлчок доюлдурган. Оларның, Эрес биле Анай-кыстың, дугайын даргалар безин билир-дир.

Анай-кыс көдээ ажыл-агый техникумунуң ветеринария салбырынга кирген. Ол дээрге чүгле ооң бодунуң күзели эвес, ферма эргелекчизи Сергей Петренконуң, колхоз даргазы Докур-оолдуң база дорт саналы турган.

Бир дугаар курс чедиишкинниг доостунган. Ийи дугаар курс кидин түлүк чоруп турган. Часпар үези.

‒ Ачаң чедип келген-дир ‒ деп, өөрү уруглар халчып келгеш чугаалаан...

Автобус Шагаан-Арыгга мырыңай караңгылай бергенде келген. Адазының таныжы кижиниң бажыңынга хонуп алганнар.

‒ Моон ыңай канчап чанар бис? ‒ деп, Анай-кыс эртен дораан ачазындан айтырган.

‒ Харын ам, уруум, канчаар улус боор бис. Чоруш таваржы бээр чүве ирги бе ‒ деп, ачазы бажы муңгаш харыылаан. Ынчалза-даа адазының үнүнде хензиг-даа далашкан азы сагыш човаан байдал чок ышкаш сагындырган. Ол таакпылап алгаш-ла, катап-ла хөнекте шайга баар болган. Шаанга киир аартап-ла орган. Өске бажың боорга, Анай-кыстың човааны өл өзээнге дээй берген,

Белен аът-хөлү чок хирезинде-ле:

‒ Орукка доңа бээр сен, изиг шайдан эки ижип ал, уруум ‒ дээш, адазының аартаары дам-на барган. Бир-бир сактырга, бодунуң өөнде-даа ышкаш. Анай-кыс үнер дээрге, эжик ырак болган.

Бажыңның эр ээзи ажылдап чоруй барган. Ынчап чоруй бажыңның херээжен ээзи база чорупкан. Та ажылынче баары ол, та садыгже баары ол, чүү-даа болза, кара барба тудуп алгаш унген. Бажың ээн арткан.

‒ Бо бажыңның ээлери колхоз даргазының ‒ Докур-оол дарганың төрелдери-дир ‒ деп, Сандан ашак уруунга аажок чугулалап чугаалаан.

Ол аразында, даштын ындыг соок турбуже, көк чычыы-биле додарлап каан, улуг-эргек баштары хире мөңгүн өөктерлиг, ак хураган кежи тоннуг, тас кара, чап чаа кидис идиктиг аныяк кижи хеп-хенертен кире хонуп келген. Дуй тыртып алган бөргүнүң халбаңнары агарты хыраалай берген болган. Ол кижи кирип олура-ла, кыска мендини ийи адашкының аразынга чаңгыс аас дүжүргеш, карааның ужу-биле Анай-кысче көре каап четтигипкен.

Достак-оол-ла-дыр деп, Анай-кыс таный тыртып каан. Ону шагдан бээр, мырыңай чажындан тура билир-ле болгай. Анай-кыстың сайзанаан безин үреп кааптар дээш, мойнун долгап халып туржук чоп, ынчан бичии оол хирезинде-ле. Достак-оолдуң күскү ары шап каан чүве дег, ыжык карактары, дөрт илиг чыгыы кылын эриннери биеэ-ле хевээр.

‒ Мындыг эрте келир, кажан үнгениң ол? ‒ деп, Сандан ашак, Достак-оолдуң келирин баш удур билир-даа ышкаш, сагыш амыр айтырган.

‒ Бертен куш дүнүнде турдум ‒ деп, Достак-оол

бөргүнүң халбаңнарын өрү баглап, эде кедип алгаш, сандайга олуруп чыда чугаалаан. ‒ Кажан намдаар соок ирги бо ‒ дээш, ажыл-агыйжызы сүргей уламчылаан. ‒ Мал-маганның ырымын эрттирер соок-ла-дыр бо. Кижилер-даа кайын ажырарыл аан.

Достак-оол шайлай берген.

‒ Угбам, честем аҗылдап чорупкан-дыр аа? ‒ деп, Достак-оол бир аяк шайны иже каапкаш айтырган.

‒ Девин-не бурт дээннер болгай ‒ деп, Анай-кыстың ачазы харыылай соп каан.

Бичии бооп чоруй ачазы:

‒ Дораан чоруур бис. Манап олуруңар ‒ дээш, үне болган.

Ийи аныяк кижи ээн бажыңга арткаш, үннери мырыңай читкилей берген. Достак-оол чугаа үндүрер дээш, чеже-даа оралдашкаш, чадажып каан. Анай-кыс этажеркадан ном алгаш, ону ашкаш олурупкан.

Достак-оолдуң кеттинип алганының аянныы черле өскелиг болган. Ооң хураган кежи тонунуң моюндуруун дырбактыг кежи-биле хаажылап каан. Чеңнериниң аксындан баккылан келген ак-ак дүктер көк чычыыга капсырлаштыр, мөңгүн минчи дег, көзүлген.

Дораан кээр мен дээн ачазы алага барган. Ээн бажыңга үе-чергези эр кижи-биле кады олурары Анай-кыска дыка аянчок болган. Чаяан болуп, таныыры кижилер кирбеске, ооң-биле аргаланып орган.

Дүъш мырыңай чедер чыгады бергенде, ачазы бичии чүве чылбартып алган, ындазында эзеңгизи дыңзып, аксы чештине берген келген.

‒ Чагыың күүседип эккелген мен, Достак ‒ деп, адазы кирип олура-ла чугаалаан. Оон дүүн Кызылга садыгжының саазынга ораап берген костюмун Достак-оолдуң

Достак-оолдуң чогун ажыглай тыртып алгаш. уруунга Сандан ашак чугаалаан:

‒ Колхоз даргазының, Докур-оол дарганың аан, чуржузу оол-дур ийин. Ажылга-даа кончуг төл, ылаңгыя мал дээнде, ишти-хырнын, уйгу-дыжын безин уттуптар. Кежээзин чүү дээр сен...

Аргамчы-даа болза шывык уштуг болгай, Анай-кыс шыдашпайн барган:

‒ Аваң аарып тур дээр, ам артында-ла арагалап алган. Кажан-чежен чоруур улус бис. Азы мен чадаг-даа болза, кылаштап олурайн.

‒ Ой, ындыг бе, уруум ‒ дээш, ашак үне халаан.

Ээн бажыңның эжиин ында чыткан улуг кара шооча-биле мегелеп кааш, Достак-оолдуң шанаанга өшкү кежи чагылар-биле орааттынгаш, ылгыны кончуг шошкудуп үнүпкеннер.

ИЙИГИ ЭГЕ

Партком кежигүннери болгаш хуралга чалаткан кижилер чыглып эгелээн. Оларның кол нуруузу суурда чурттап турар болгаш, хурал-суглаа болур дээнде бөле шаап алыры белен улус. Ырак кыштагларда ийи-чаңгыс кижилерниң келири-ле элээн берге. Ынчалза-даа оларның аъттары үргүлчү багда турар, сөс чорудуптарга, база ыдаарлар эвес.

Партком секретары Александр Илюшкинниң ажыл кылыр өрээлиниң чылыг, чырыы аажок

Илюшкин чыылганнарны эргий көргеш, даңзызы-биле шүүштүрген:

‒ Чалаттырган эштер шупту келген. Докур-оол дарга бар. Чаңгыс Дозур-оол чок тур аа?

‒ Дозур-оол дарга дүүн-не кыштаглар кезип чоруткан кижи ‒ деп, партком кежигүннериниң аразындан үн үнген.

‒ Хуралдың чарын билир кижи ‒ деп, Илюшкин немеп каан. ‒ Докур-оол, Дозур-оол ‒ дигилээш, карандажы-биле кастыын дырбагылаан. ‒ Иванов, Петров дээни-биле дөмей аа, эштер.

‒ Достак-оол, Токпак-оол база бар-ла болгай ‒ деп, бир чалаткан эш шоода аарак элдээрткен.

Чыылганнарның арыннарын чиик хүлүмзүрүг таварып эрте берген. Чаңгыс-ла колхоз даргазы Докур-оол шырайын өскертпээн. Доңгайып алган бажын безин көдүрбээн.

Баштактаныышкын бүгүдеге таарышпаанын барымдаалааш, парторг доп-дораан хемчег алган:

‒ Орустарың Иванов, Петров-биле төнер эвес. Сидоров база немежип кээр болгай.

Ол аразында эжик ажыттынган соонда колхозтуң мал фермазының эргелекчизи Дозур-оол кирип келген.

‒ Шаам ол болду, даргалар, далажып-ла чордум ‒ деп, ферма эргелекчизи чугааланмышаан, кара хураган кежи-биле минчип тургаш даараан, орус, алгы тонун уштуп аза берген.

‒ Партком кежигүннери, столче чоокшуладыр олургулаптыңар ‒ дээш, Илюшкин ам-на туруп келген. ‒ Келзе чогуур эштер шупту келген-дир. Парткомнуң ээлчеглиг хуралын ажыттынган деп санадым. Чаңгыс айтырыг чугаалажыр бис: «Часкы тарылгага белеткел дугайы».

‒ Дугайтыр-ла чок ийин.

‒ Хууда куруг.

‒ Чүүлдүг болгаш айтырыг туруп-тур.

‒ Колхоз даргазы эш Докур-оолга сөс бээр-дир ‒ дээш, партком секретары олуруп алган.

Докур-оол кончуг аяар туруп чоруткаш, Илюшкинниң чанынга чеде берген.

‒ Дүлүш Дүменович, үр илеткээр силер бе? ‒ дээш, Докур-оолче парторг ылавылап көрген.

Баарында сан-түң долган саазыннарын эде салбышаан, колхоз даргазы:

‒ Александр Петрович, менде хөй илеткээр чүве чок ийин. Тарылгага белеткелдиң байдалы партком кежигүннериниң шуптузунга билдингир-ле болгай. Харын эштерниң боттарының саналдарын дыңнаар бодалдыг кижи мен. Чартык шактан эрттир чүве чугаалавас мен, Александр Петрович ‒ дээш, Докур-оол дарга моюндуруун хозадыр иткилээн.

Парторг графинде сугну стакан долдур куткаш, колхоз даргазының чанынга салып каан. Докур-оол дарга дээрге ындыг эш-ле болгай, үргүлчү-ле эвээш чугаалаар мен дээр, ол хирезинде бир эгелеп алганда, индирден дүжерин уттуптар деп, Илюшкин пат билир. Ынчангаш эгелээн шагын база саазынга демдеглеп алган.

Докур-оол илеткелинче кирипкен.

Шивилиг хемниң унунга бежен чылдарның эгезинге чедир ийи бичии колхоз турган. Бирээзи, орус колхоз, Тыва Арат Республика үезинде тургустунган. Ол дээрге

Тываның эң хоочун колхозтарының аразынга санаттырып турган. Өскези, тыва колхоз, Тыва Совет Эвилелинге эки тура-биле кагтышкан соонда тыптып келген. Сөөлүнде ажыл-амыдыралының, чер-чуртунуң чаңгыс аайын барымдаалааш, ийи колхоз каттыжып алган. Колхозтуң адын төрээн чериниң ады-биле «Шивилиг» деп алганнар. Суурнүң, көдээ Советтиң аттары база ол: Шивилиг суур, Шивилиг көдээ Совет дижир.

Шивилиг унунуң тывалары орус чон-биле холбашкан болгаш, Улуг-Хемниң өске ырак-узак сумуларында араттарга бодаарга, элээн мурнакчы чон диртип турган. Оларның амыдыралы чүгле мал-маган-биле холбашпаан. Чамдык араттар шуут-ла сууржуп, кызыл-тас, арбай туржук, огород деп чүл, ногаа деп чүл дээрзиниң ужу-кыдыын биле берген. Терге, шанак деп эдилелдер барык-ла өг бүрүзүнүң чанында бар апарган. Ооң кадындан-на хамык чүве хары угда болу бербээн. Өйү келген хар безин ындыг ышкажыгай, бүгү черни чаңгыс хүн агартыптас, кыш дүшкүже, каш-даа катап чаар, эриир.

Ийи колхоз каттыжа бээрге, дарга дугайында чон элээн үрүлешкен. Тыва кижилерден дарга кылза чогуур деп, орус колхозчулар санал киирип кээрге, чугаа дораан-на чавырлып калган. Орус эштерниң саналы боттуг барымдааларга үндезилеттинген болган. Бирээде, каттышкан колхозтуң кежигүннериниң кол нуруузу ам тывалар апарган. Орус чоннуң аныяктары барык-ла ызырынмастаан. Өөренип чорутканнары дедир келбестей берген. Ынчангаш колхозта чүгле улуг кижилер арткылаан. Ийиде, чоннуң амыдырал-чуртталгазын, аажы-чаңын тыва кижи эки билир деп, орус эштер санааннар. Үште, чаа, совет амыдыралче төөгүлүг базымны кылып

турар тыва чонга улуг орус улустуң хүндүткели кол черни ээлеп турган.

Колхоз даргазынга угундан ол чер чурттуг Дүлүш Дүменович Докур-оол соңгуттурган. Чогум бодунуң кижизи багай эвес эш, тускай эртем-сургуул чедип албаан-даа болза, боду кызып чорааш өөренип алган билии шору, орустаар-даа. Баштай Шивилиг сумузунга аревэ үүрүн секретарьлап, ооң соонда суму база даргалап турган.

Амгы үениң көдээ ажыл-агый артелин мурнундагы үүрмек колхозтарга деңнээр арга чок, ол хөй адырларлыг эвилел дээрзин чон-даа, районнуң күүсекчи комитеди-даа, партия райкому-даа билир. Ону улуг дуржулгазындан аңгыда көдээ ажыл-агый талазы-биле шыырак билиглиг кижилер удуртуп шыдаар. Билиг талазы-биле ындыг деңнел Докур-оолда чок. Ниитизи-биле алырга, ынчан аңаа тааржыр дээди билиглиг кижилер бүгү Тывага безин ховар турган. Амыдырал манаар эвес. Кижилерни дидими-биле депшидип, бар күштү ажыглаары негеттинип келген.

«Шивилиг» колхозта партия комитединиң секретарынга Александр Петрович Илюшкин соңгуттурган. Ол дээрге Докур-оолдуң үе-чергези, ында орус-даа, тыва даа чоннуң амыдыралын эки билир кижи. Александр Петрович бичии турда, ооң ада-иези Шивилигге көжүп келгеш, сууржуй берген. Олар-биле удаа-дараа Украина чурттуг Петренко суглар четкилеп келген. Оон эгелээш-ле, тыва араттарның аразынга Илиишкин, Бөдүрең-Хөө деп аттар нептерей бергени ол.

Шивилиг унунга баштайгы колхоз организастаарынга Илюшкин, Петренко суглар идепкейлиг киржип, ооң

удуртукчулары болуп чорааннар. Үе эртип, оларның ажы-төлдери өзүп келген.

Парторг Александр Петрович Илюшкин билии дыңзыг кижи, Красноярскиден бээр өөренип чораан. Тывалаары көңгүс-ле суг, чугаазынга аныяктарның мырыңай билбези, хоочун тыва сөстерни бо-ла ажыглапкан болур. Төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Петренко база оон тудак чок. Тыва колхозчулар боларны адаарда, адаларындан ылгаар дээш шаг бооп-ла турганнар. Адаларын Илиишкин, Бөдүрең-Хөө дээш, оолдарын база ынчаар адаар эвес, ылгашпас-даа; ийи талазында, тыва ёзуга таарышпас болган. Сөөлүнде харын эвин тып, адаларын Илиишкин ашак, Бөдүрең-Хөө ашак дээш, оолдарын Илиишкин дарга, Бөдүрең-Хөө дарга дээр апарганнар. Чамдык кырган кижилер Ала-Шандыр Илиишкин-даа дээр-ле. Сергей деп атка дыл сынмас болган, чүге дээрге «серге» деп тыва сөске чоок боорга, ындыг болган чадавас. Сөөлүнде барып Сергей-оол деп аттар тыпты берген. Аныяктар ол аттарга бичии-даа бергедевээннер, анаа-ла орус ёзузу-биле адап чоруй барганнар.

Бүгү-ле кыңчыктырбас барымдааларны, сан-түңнерни, чижектерни салаа базып санап, катап-катап коптарып туруп илеткээш, Докур-оол дарга чогуур шагын ажыргаш чоруп берген. Элээн үе эрткиже парторг шыдажып орган. Дүлүш Дүменович илеткелинге изирниккеш, шак дугайын шуут уттупкан.

Чамдык кижилер ханада азып каан улуг шакче бүдүү хыйыртап эгелээннер. Колхоз даргазының чугаазы бир-ле үзүктели бээр аразында суглуг графин кың дээн. 

Докур-оол шагынче көргеш:

‒ Доостум, доостум, Александр Петрович ‒ дээш улаштырып чорупкан.

Ооң соонда суглуг графин үш-даа катап эткенде, колхоз даргазы илеткелин арай боорда барып дооскан Докур-оол кырлыг стаканда сугну төндүр ижипкеш, саазыннарын эңмелеп алгаш, олудунга барып, дерин чоткулаан.

Бичии часпар соонда, хурал санал-оналче кирипкен.

‒ Шакты камнап көрүңер, эштер. Ленин башкы илеткелчиге 5 минут, санал-онал кылырынга 2‒3 минут берип чораан болгай ‒ деп, партком секретары сагындырып каан.

Ийи кижи саналдаан соонда төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Петренко туруп келген. Санал-оналдарны Докур-оол дарга бирден бирээ чокка демдеглеп ап орган.

‒ Докур-оол дарга илеткелинге часкы тарылгага белеткел дугайын дөгерезин коптарлап каапты. Менде чугаалап турар хөй чүве чок ийин ‒ дээш, ферма эргелекчизи уламчылаан. ‒ Тарылгага ажылдаар кижилерни амдыгааштан белеткээр, хову бригадазын четчелээр, МТС-биле керээ-хемчээлди баш удур чарар. Бо бүгү шуптузу шын-дыр. Ынчалза-даа дарганың бодалы-биле алырга, мал чеми культуралар тарыырынче онза кичээнгей салдынмайн турар-дыр. Бир эвес Дүлүш Дүменовичиниң санап турары-биле ажылдаар болзувусса, эрткен чылдарның четпестерин база катаптаар апаар улус-тур бис. Кышкы үеде инек саалдазының деңнелин кудулатпас херек деп үстүкү черлер негеп турар-дыр. Ол дээрге

чүгле күрүнеге эвес, боттарывыска, колхозка, база ажыктыг херек-тир ‒ дээш, Петренко саазыннар уштуп эккелгеш, элээн сан-түңнерни чижеглеп көргүскен. ‒ Моон алгаш көөрге, байдал дүвүренчиг дээрзи кымга-даа билдингир-дир. Ам фермада инектерге чиртир сиген бичии арткан ‒ дээш, ферма эргелекчизи «сиген» деп сөстү бир янзы адаан. ‒ Өске чемнер кайыл? Силос? Чарба? Свекла? Эвээжээн! Орустап чугаалаарга, оларның чамдыызын хүндүс от-биле чырыдып тургаш безин тыппас. Тывалар шуут-ла чаңгыс сөс-биле «омаахоң» дижир але. Мындыг байдалдыг тургаш, сүт саалдазын канчап кудулатпайн барып болурул? Саанчылар хөөкүйлер, ферма эргелекчизи чүнү канчаптарыл, чалгын-чакпазын чадыптар эвес! Мээң-не саналым тодаргай. Шивилиг чанында оймактарны аңдарарын көвүдедир, ол сорулга-биле борта база дириг тыртар күш-биле чер чарар звенону, бөлүктү тургузар.

‒ Чүү ындыг дириг тыртар күш апаарды? ‒ деп, колхоз даргазы олурган черинден шоода аарак айтырган. ‒ Дириг тыртар күш!

‒ Аъттар-биле, оон кедерезе, шарылар-биле чер аңдарарын улам калбартыр ‒ деп, Сергей Петренко бичии-даа доктаавайн уламчылаан. ‒ Аът, шары күжүн ажыглаар чорук чыл келген тудум кызырлып бар чор, каракка көзүлдүр-ле. Ол аңдарган черлерге чүгле мал чеми культуралар тарыыр. Свекла, картошка, чочак-тараа. Чүгле ынчан, саар инектерни тургузу азырап тура, сүт саалдазын көвүдедип болур бис...

‒ Сергей Тарасович, фермаңар мурнакчылар аразында мактадып турар-дыр. Инектерни тургузур азырап турар-дыр силер. Шынап-даа болза, садар дээн хаваннар эвес-тир. Ам чыттыр азыраар силер бе? ‒ деп, Докур-оол

‒ Бир эвес хөй сүт-ле бээр болза, инектерни чыттыр-даа азыраар апаар. Ынча хөй чемни ынчаар кым белеткеп бээрил? Саанчылар бе?

‒ Оон өске кымнар боор, ферма эргелекчизи эвес? Ол чааскаан чүнү кылыптарыл?

‒ Саанчыларны чардыктырып болбас. Оларның ажылы ол чокка-ла четчир, харын-даа көвей деп бил.

‒ Олар чүү боор, эртен, кежээ инек саай тыртып каардан башка. Сүттү ажаап, болбаазырадып турар тускай кижилер бар-дыр. Хүндүс чүнү кылырларыл? Чер аңдарзыннар!

‒ Дүлүш Дүменович! ‒ дээш, Петренконуң үнү шала доңгун дыңналган. ‒ Силерниң илеткелиңерге шаптык катпаан мен. Ам мени дыңнаарыңарны дилеп тур мен.

Колхоз даргазы база бир сөстү октаар деп чорда, парторгтуң баарында суу орту кире берген графин кың дээн. Докур-оол соксап каан.

Петренко уламчылаан:

‒ Даргалар эртен дүште чок удуп чыдырда, саанчылар сыгыр даң бажында фермада барган турар болгайлар. Кежээ орайга дээр ажылдаар. Ам чылый бээри билек, инекти чер одунче база киирер диштивис чоп. Чайын шуут черге саар. Ынчап кээрге, саанчылар кажан өг ажылы кылырыл? Уруг-дарыын кажан ажаап, азырап четтигерил? Бир-тээ партком хуралы болганда, чугаалаар чүвем-не бар.

Оон ыңай ферма эргелекчизи бодунуң саналынга сиген

кезер шөлдерни часкы хар суу-биле суггарарын чугула деп санаан.

Петренконуң сөөлүнде колхозтуң шээр мал бригадири Дозур-оол санал бергеш, мал кыштаглаашкында байдалдың дугайын дыңнаткан. Ол часкы тарылга дугайында барык-ла сөс этпээн. Харын-даа чаа чыл безин келбээнде, тарылга дугайында партком хуралынга чугаалажы берген чорукту элдепсинип көрген. Ам-даа чартык чыл хире үе бар-дыр деп, Дозур-оол ажыы-биле чугаалаан.

Түңнелинде партком секретары Илюшкин элээн делгереңгей чүве чугаалааш, тарылгага чедир ам-даа үе бар дээр хөөннүг эштерни буруу шапкан. Үрезинни амдыгааштан четчелээр, шынарын хынаар, МТС-биле дугуржур. Малга быжыг чем-суурну тургузарын чүүлдүг деп көрген. Өске колхозтарга бодаарга ажыл-агыйның байдалы чүгээр, ынчалза-даа ону дээди чада деп санап болбас.

Хуралдың төнчүзүнде допчу харыы бээри-биле Докур-оол туруп келген. Бичии доңгаярга-ла, арнынга төктүп келир, бажының кара дүктерин үргүлчү актаар суйбап туруп чугаалап эгелээн. Докур-оол чаңчыккан аайы-биле санал берген кижилерни дөгерезин «Александр Петрович»,«Ховалыг Кош-Кулакович», «Сергей Тарасович», «Доңгак Хунаевич» деп хүндүлеп адап туруп, саналдарны база катап сайгарып кирипкен.

‒ Силерниң мооңар допчу харыы чүве бе азы катап илеткеп эгелээниңер ол бе, Дүлүш Дүменович? ‒ деп, каш удаа сагындырып тургаш, партком секретары соксадып алган.

Шак орайтаан. Тарылгага белеткелди шыңгыырадырын колхоз баштаар черинге, ооң даргазы эш Докур-оолга

дагзыр деп доктаалды хүлээп алгаш, хурал тараан.

Ышкам өрээлге бузурнугуп олурган кижилер үнүп келирге, кышкы агаар соолаш кылган. Дээр кааң, сылдыстар илдең. Кирижеп каан ча дег, чартык ай бедип келген. Хөлегелер кижилерниң боттарындан безин чолдак-чолдак көзүлген.

Илюшкин биле Петренконуң бажыңнары чаңгыс угда болгаш, элээн кожа кылаштажып чорааннар.

‒ Докур-оол далажыр дээр ужур чок аа, Александр Петрович ‒ деп, тараан улус ырады эвеспе дээш, Петренко чугаалаан.

‒ Ону билгеш, бо айтырыгны гургустувус ‒ деп, Илюшкин харыылаан.

‒ Шын кылган-дыр силер, Александр Петрович.

Партком секретары элээн боданып чоруй:

Далашпас чорук ‒ дээш үзүктели берген. ‒ Далашпас чорук, ол дээрге чүгле чаңгыс Докур-оолдуң аарыы эвес болдур ийин, Сергей Тарасович.

‒ Ол чөп ‒ деп, Петренко аайынга кирген.

‒ Ол дээрге-ле даарта хүннү, соңгузу хүннү бодавайн ажылдаар чорук-тур ийин. Ол аарыг бистерде база бар болгай, боттарывыс оовусту эскербейн баргылаар болгай бис. Ол дугайты тываларда кончуг эки үлегер домак бар, билир сен ыйнаан, Сергей Тарасович?

‒ Кайы? Эжиниң бажында тевенени көрүп кааш, бодунуң бажында тевени көрбээн дижир улус але?

‒ Ол, ол.

‒ Тываларның чамдыкта херекти ырадыр көрбейн баар четпестерин билир бис. Ында боттуг чылдагааннар база бар ‒ деп, партком секретары тайылбырлаан. ‒ Бирээде, көшкүн чораан амыдыралдың уржуу улуг. Ол

амыдырал арат кижиге чаңгыс черге хөй чылда ажыглаар ажыл-агыйны кылып алыр арганы бербейн чораан. Чижек кылдыр алыылдан, көшкүн арат кижиге чаңгыс черге хөй тараа-быдаа тарып, кажаа-хораа тудуп алырының ажыы чок чораан. Даарта кандыг айыылдың ужурундан кайнаар көжүп чоруй баарын арат боду безин билбес. Ындыг амыдырал чорза-чорза, арат кижиниң мээзинге чүгле каш малынче көөр чаңчылды арттырып каан. Ийиде, чүл дээр болза, көшкүн чораан улусту сууржуң, эвилелдиг ажылга чаңчыктырары белен херек эвес. Болар түр чылдагааннар-дыр, ынчалза-даа олар бистен улуг күштү, биче эвес шаг-үени негеп турар. Оларны ыяап-ла ажып эртер апаар бис. Бистиң адаларывыс араттарга хосталганы чаалап берген-дир, а бистер олар-биле кады чаа амыдыралды тургузуп турар бис. Бистиң чуртталгавыстың алыс утказы ында болдур ийин, Сергей Тарасович. Ынчангаш эки ажылдаар ужурлуг бис. Эки ажылдаар төлээде, эки удуп, дыштанып ал. Байырлыг.

Александр Петрович бажыңынче кире берген.

Докур-оол чанып кээрге, кадайы ам-даа удуваан, орнунда чугааланып чыткан.

‒ Мүн сооваан боор, чемненип ал.

‒ Чем-даа чиксевейн тур мен ‒ дээш, Докур-оол бүлээрей берген шай шолурартыр ижип алгаш, кадайының чанынга кожа чыдып алган.

Элээн болганда:

‒ Чүге удувайн чыдыр сен? ‒ деп, кадайы айтырган.

Ашаа ыыттаваан.

‒ Анай-кыс чанып келген эвеспе. Амдыы чаа маңаа кадайлар ынча дишти ‒ дээш, кадайы немеп каан. ‒

Адашкыларны Шагаан-Арыгдан Достак-оол барып уткуп алган-дыр.

‒ Силерниң ол тоолуңардан чүү-ле үнер болду ‒ деп, ашак чигзинип чугаалаан.

‒ Чүү үнмес чүвел ‒ деп, кадайы херт-бурт чугаалаан. ‒ Сен харын чүве үредиң.

Удатпаанда ашактың хаарыы дыңналы берген.

ҮШКҮ ЭГЕ

Ховалыг Сандан ашактың кыштаа Шивилиг суурдан талыгыр ыракта Көжер-Сайыр унунга турган. Чаңгыс өг. Улуг эвес инек кажаазы бар. Ооң кожазында хой кажаазының кырында ак хар хоолайлар кожайып үне бергилээн. Оон билдирер-билдирбес бус буруңайнып үнүп турган. Кажааларга малчынның чүгле хууда малы турар. Колхозтуң шарыларында кижи сагыш човаар чүү боор. Чай оъду кескен, семис чүвелер-ле болгай. Соокка тоовас, даштыгаа хонар. Чүгле хүндүс оларның чыдыннарын аштааш, ында өдекти коптара шашкылап каар.

Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Сандан ашактың хүлээнип алганы ниитиниң малын ажаап карактаарынга ооң күжү четчир. Хүндүс одарже үндүр сүрүп каар. Көжер-Сайыр иштиниң уну ыжык болгаш, шарылар хүннээректиг мээстерге оъттап чоруур. Ыт-куштан база сол, хар-чамдан база хүр. Чүгле кежээликтей барып аалче хавырып алыр, чамдыкта боттары кирип келир. Бода малдың чүгле чыдыны кончуг, хар кырынга хонар эвес.

Келзе-келзе, шүүттүг чүве, боттуң каш борбак чүвезин (Сандан боду ынчаар чугаалаар кижи) ажаап-тежээри берге болган. Аңаа немей, суурда турар төрел-дөргүлгүлдерниң

чагып каан инектери, каш шээр малы база бар.

Анай-кыс чанып келген ояар авазының кылза чогуур ажылын даанып алгаш кирипкен. Хүндүс хой кадарар, кежээ инек саар. Сарыг хүннү бадыр-ла, черге кайын чоруур. Хойнуң бажын оъттуг черге ээдип кааш, чанып кээр. Аъш-чем кылыр, инек чыдыны, кажаалар ишти аштаар. Көжер-Сайыр унунда булукту балды-биле оя шаап тургаш, молдургалар суггарар. Ынчаар долдаңайнып турда, теве кудуруу дег, кыска хүн дурту хоруш-ла дээр. Инектер кирип келир, ыяш хууңчуктарны алгаш үнер. Кежээки чывар база ажыңнадып келир. Ол соглур деп барган инектерни саарга түвектиин чүү дээр, тевер, орта эдип бербес. Ыяап-ла чеп-биле дужап алыр, оон башка хууңда сүттү тө тептер. Ооң соонда сүттү дүне доңургаш, хой кажаазының кырында харга хөмер.

Бир катап кежээ хырбача доорап, мүн хайындырып оргаш:

‒ Кажаа кырында доңуруп алган сүдүңерниң хөйүн, авай, бир черге чыыр болза, даш хорум дег, турар боор аа? ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

Авазы отче чоокшулай, орун баарында ширтек кырында шугланып чыдып алган, ында-хаая човууртап каап чугааланган:

‒ Хөй деп чүү дээриң ол, төлүм. Удавас инек соглур болгай. Ала частың кадыын канчаар бис? Суурдан келген улус база сүт дээш кижи кулаа амыратпас чүве ышкажыл...

Анай-кыс чанып келгенден бээр элээн каш хона берген. Ол аразында суурдан сүттеп чораан кижини чаңгыс-даа көрбээн. Черле ынчаш, ооң ада-иезиниң аалынче ис базар кижи бар чүве бе, чаңгыс Достак-оолдан өске,

Оода чадаарда, бо солун-сеткүүл тарадып чоруур ашак чедип келир чүве дижик, ол безин көзүлбээн. Ону бодаарга, ада-иезинде чүнүң чагылгазы бар боорлаан. Бо бүгүнү бодап ора, Анай-кыс авазынга шаптык катпаан.

Кадай чугааланып чыткан:

‒ Чазын каш борбак чүвевис база төрүптер. Кыш ашкан, арган-дорган хойлар төлүн тоттура аарлар эвес, хураган база эмистиктээр бис ыйнаан, уруум. Оода-ла бодум база аргажок болганым ол ышкажыл, кара шай ижеримге, өзүм карартыр, талаар болган кижи-дир мен. Ох, уё-уё, ээгим шашкылааш канчаары ол. Девин бөөлдес үнүп чораан кижи мен, соок кире бергени ол чүве ирги бе? Одуң чүшкүрүп көр, урукужуум, көржеңден немей салывыт. Чарып алган ыяжыңны камна, эртен турарда, одаар сен. Кургаг ыяштан база чээргеннеп ал.

Сандан ашак иешкилерниң чугаазын дыңнап, улчуга берген узун сөөскен даңзазын катап-катап соруп-ла орган.

Өгнүң, молдурга дег, семдер кара ыды от адаанда чыдып алган, өлбезек карактарын Анай-кыстың холдарындан бичии-даа ыратпаан. Ол холдар кайнаар карбаш дээр болдур, ыттың кара думчуу ынаар борбаш дээр. Ол-даа кыраан амытан, аксы-мурну агарып калган.

Кадай кезек човууртагылааш, арай боорда, ковайып келгеш, чанагаш хөрээн отка дөгеп орган. Бажының дүгү таагыланып, селберей берген, чудаан богба кудуруу-ла.

‒ Мүнүңер болуп тур эвес ыйнаан, уруум ‒ дээш, ашаанче көрүнген. ‒ Чүге-ле таалап, даңзаң соруп олуруп

берген сен моң, күжүрүм? Оода чоорганны Чылыдыр азып каап көрем.

Ашак тургаш, чыышкынның эң кырындан карыш хире узун дүктерлиг серге кежи чоорганны дүжүрүп алган. Оозунуң дүрүүн часпышаан:

‒ Бир азыын тут, уруум ‒ деп, Анай-кыска ачазы чугаалаан.

Анай-кыс тура халаан. Адазы чоорганның бир азыын өрү ынаа артынга кызыда берген.

‒ Хаа, аарын ‒ деп, Анай-кыс ынаага чедип чадап алгырган.

‒ Аарын деп чүң боор, уруум, чүү-даа чок хыралып калган чүвени ‒ дээш, иези отче эзегилээн. ‒ Аргажок, чылыы үнүп калган эт-тир ийин.

‒ Этте чүү боор ийик, авай, бодуң чылыың үнүп калган кижи-дир сен ийин ‒ деп, уруу чассый аарак баштактанган.

‒ Ой, ындыым-даа ол ыйнаан, уруум, бөгүн орай, даарта эрте ужар четкен курусук ышкажыл мен ‒ дээш, авазы човууртагылаан.

Адашкылар эмеглежип тургаш, чоорганны чүък баарынга суугуга дөгей азып каан. Хөвең ээре туткаш, үске өзектеп каан бүлүртүң дең чырыынга Анай-кыс көрүп олурарга, улуг-ла чоорган болган.

‒ Каш серге кежи чүвел, авай? ‒ деп, уруу айтырган.

‒ Та, та. Анчыын ай, бо көрүнчүктүң. Алды ышкаш-ла чүве ‒ деп, иези шугулдаан.

Баштай эът эзип чигеннер. Сөөктү ыдынга октап берип олурганнар. Оозу кадыг сөөкке күш четпейн, чараазын чалчырадып, ээлеринче думчуун борбаңнадып-ла орган.

‒ Чөнээн күжүр-дүр ийин, сөөкке безин күш четпес апарган ‒ деп, кадай чугааланган. ‒ Дириг тынныг амытан база чем чиксеп олур ыйнаан, деспизинге мүн суундан кудуп бер, уруум. Кижи караа кылаңнатпас, ыт думчуу борбаңнатпас.

Шак ынчаар-ла ыды-биле дөртээлээ эъттеп, мүннеп алганнар.

Ирей-кадай чылыдыр дөгеп каан серге кежи чоорганын эжингеш, орун кырынга чыдып алган. Анай-кыс ооң кырындан база негейлер-биле базыргаш, орун артында кара кидис энчекти дүжүргеш, ава-ачазының баштарын дуй шып каан.

‒ Одуңну хөөп ал, уруум. Көржең оду өжер эвес ‒ деп, чоорган иштинде иези чугааланып чыткан. ‒ Эртен сереңги хорадып чыткаш чоор сен, отту оон үрүп кыпсып алыр сен.

Анай-кыс сыртык, дөжек салгаш, иштинден хураган кежи тон эжингеш, ыяк шугланып алган. Бажын база чаа ак кидис-биле дуй энчектенип алган.

Анай-кыс үр-ле удуп чадап каан. Бодалга бодал улажып, сагышка сагыш улажып-ла чыткан. Чүнүң-даа мурнунда ооң кулаанга мындаа чаа техникумдан үнүп чыдырда, эткен коңганың даажы дыңналган. Мырыңай ол-ла хевээр, үзүк чок кыңгырткайнып-ла турган. Анай-кыс ам ээп келбес деп, өөрү шагда-ла билген. Ооң номнарын, орун-дөжээн дужаап берипкен. Анай-кыстың мындыг талыгыр чер дүвүнде келгеш, чаңгыс өгде, доңмас дээш дүктүг тоннар эштип алгаш, удуп чадап чыдарын өөрү билбес. Өөрүнүң чырык өрээлдерде ак чоорганнар адаанда, баштарының дүгүн элдеп-эзин кызыткыыштар-биле дээктегилеп, өрүгүлеп алган, холдарын чоорганнар кырында салгылапкан удуп чыдарын Анай-кыс

билир. Харын-даа караанга олчаан көзүлген. Эртенинде ол баштарны дырагылаптарга, аажок чараш болур. Соок өгге ынчаар харык кайда боор, эртен шуглак иштинден үнгеш, база бир шуглакты ‒ тонну кедиптер. Болдунар аргалыг-даа турган болза, ынчаар каастанганының ужуру чүл? Ада-иези көрзүн дээш бе? Азы ол-бо чайлыг чайжок кадында чеде дүжүп кээр Достак-оол магадазын дээш бе? Өөрүнден чагаа-даа келбээн. Оларже чагаа чорудар дээш, суур баар орта чорук кижизинге таварышпаан. Достак-оолдан канчап чорудар боор, ону кижи тала тыртып, хей чүве-дир оң. Эрестен чагаа келзе, менче чорудуптар силер деп, өөрүнге чагаан. Ынчалза-даа Кызылдан үнүп тура, Эресче чагаа чорудупкан. Авазының аарыы улуг болза, өөренмейн баар чадавазын дыңнаткан. Ынчангаш ол кайнаар-даа бижиир аайын тыппайн, безеректели берген чадавас.

Эртенинде Анай-кыс хоюн хүннээректиг мээске доктаадып кааш кээрге, өгде Достак-оол чедип келген орган. Анаада-ла човуурлаан чыдар авазы ижик-дөжээн тас кылдыр эдип алган, чүгээр дээн додарлыг ой тонун кедипкен, шай хайындыргаш, Достак-оолду чемгерген орган.

‒ Оттулар ыяжывыс төнер чыгаан болгай. Бо акың харын ыяш шанактап эккелген ышкажыл, сагынгырын көрбес сен бе ‒ деп, иези биеэзи чок чугаалаан орган.

Анай-кыс чүве ыыттаваан. Достак-оол келгенде, авазының уё-човууру чидип, чугаа-сооттуг апаарын уруг шагда-ла эскерген.

‒ Оода бо ашак канчап барган, ыяш-даш-даа хирээлежип албас ‒ деп, иези химиренген.

‒ Аалывыс бетинде ол ышкаш бараан аъттыг кижи бар чытты ‒ деп, Достак-оол чугаалаан.

‒ Ол болгай аан. Оон башка бо соокта черге чүнү кылып чоруурул, доңуп-дожай-даа бергей, аштап-суксай-даа бергей ‒ деп, кадай уламчылаан.

Анай-кыстың адазы үргүлчү ындыг болган. Шарыларын сүрүп алгаш үнер-ле, оон мырыңай кежээ келир. Уруу ам бодап олурарга, аалдар кезип, аян-тээлеп чоруур ашак бооп-тур ийин.

‒ Акыңга ыяштан хирээлештирип ал, уруум ‒ деп, иези чугаалаан. ‒ Ачаң ам кажан келирил, орай дүне элейтип кээр ыйнаан.

Анай-кыстың удурланыр чылдагааны чок болган. Ынчанмас болза ыяш чарып, боду-ла хилинчектенир болгай.

Достак-оол ыяш чарар черге келгеш, аныяк кыска мөге-шыыраан-на көргүзер дээни ол боор, кончуг чоон доорбашты көдүргеш, арта-мунар кырынга салыпкан. Хирээниң демиринден кызыл чанагаш холу-биле туткаш диштериниң солуун ажыл-агыйжы шыгаап көргүлээн.

Ийи аныяк кижи доорбаштың ол-бо талазынга турупкан. Оон ийи айның соогунда каң хирээ эдип-ле эгелээн.

Анай-кыс чугаа эревээн. Хирээниң сывын туткан ояар тыртып-ла турган. Ооң тыныжы соокка бусталып, бажының кастыынче бады келген кара дүктери мөңгүннелдир хыраалай берген. Ол чурумал Достак-оолга кайгамчык чараш кылдыр көзүлген.

‒ Дыштанып ал ‒ деп, Достак-оол каш-даа катап чугаалаан.

‒ Ажырбас ‒ дээш, Анай-кыс хирээ сывын салбаан.

Бир доорбашты төндүр доорап алганнар. Бо удаада болганы ол. Анай-кыс хөндүрлүп кээрге, чаактары кыптыгып, улам хүрең кылдыр көзүлген.

Анай-кыс тонунуң курун эткилээш, өгже кире берген,

Достак-оол ыяш чарып чыдып калган. Авазы хой эъди-биле кара мүн кыла берген орган.

‒ Докур-оол дарганың бажазы болур кижиниң оглу-дур ийин. Кежээзи-ле аттыг төл боор, кижи чүве чугаалаарга, ана чандыр дыңнаар ‒ деп, иези Достак-оолду мактаан орган. ‒ Ада-иезин канчаар сен, кижилер экизи оон кайын эртер. Күжүрлер база бо кижи дег, төрүп каан төлү дээш-ле кызып-кылайып чорлар ыйнаан.

Анай-кыс ол чугааны кулаан кызыпкаш, арга-чадаарда дыңнап орган. Үнер дээрге, даштын чүгле Достак-оол бар, кожазында өглер бар эвес, кайнаар кирер боор.

‒ Даштын акыңны кый девит, уруум. Ыяш сөөртүп эккелгеш, орта чем аас диген эвес ‒ деп, иези айбылаан.

Анай-кыс олура:

‒ Боду чедип-ле кээр ыйнаан ‒ дей тыртып каан.

‒ Бо төлдүң аянчогун, кыс апарган кижи эртип ‒ деп, иези хыйланган. ‒ Орта чугаазы безин чок.

Анай-кыс шыдашпайн барган. Туп-тура халааш, кидис эжикти ашкаш, бажын уштуп алгаш алгырган:

‒ Ээй, Достак-оол! Авам чемненип ал дидир, орта чем аас диген эвес сен! Ынчангаш дүрген чан дидир, ачаң манай берген боор!

‒ Ол канчап турарың ол ‒ дээш, авазы бүдүү аттына-ла берген. ‒ Кыс кижи эртип, бодуңдан улуг эр кижиниң адын чүге чык кылдыр ададың?

Анай-кыс ыыт чок үне халааш, сиген чип турган молдургаларны сүрүп алгаш, Көжер-Сайыр унунда булукче базыпкан.

Ол хүнден эгелээш, иешкилерниң аразында чугаа шеглээн. Чүгле херек апарганда, ажыл-агый дугайын сүмележип турганнар.

Каш хонганда, аалга бир ирей кижи чортуп келген.

Ынчан иешкилер өөнге орган. Адазы та кайнаар барган, чүве ыйнаан.

Кадай чорук кижизинге изиг шай куткаш, чөкпектиг тараа салгаш:

‒ Ынаар кода-суурувуста, төп черивисте солун чүү хайнып, чүү дойлуп тур моң, кырган? ‒ деп сонуургаан.

‒ Чүве-ле чок ийин ‒ деп, ирей таваар харыылаан. Оон аяан салып кааш, даңзазын соруп ора уламчылаан. ‒ Амдыы бир чаңгыс кырган чортуп калган, улус ону ажаар дишкен дойлуп турар чүве-дир-ле.

‒ Ол чүү ындыг чаңгыс кырганывыс апаарды, бурган-на өршээзин ‒ дээш, кадай аксын туткан.

‒ Херел ирей аан. Оюн кижи болбас ийикпе.

‒ Поок, күжүрнү. Кырган кижи чеже чоруур, чөп чедишти ыйнаан, бо кижиниң база хүнү келир болгай ‒ дээш, кадай улаштыр айтырган. ‒ Чаңгыс оолдуг кырган болгай, оозу шеригде чүве дижик але?

Анай-кыс өскээр көрнү берген.

‒ Дилиграам дээр дүрген бижик чорудупкан, оглу турар черинден үнүпкен чүве-дир ‒ деп, кырган тайылбырлаан. ‒ Улус ону манап турар эвеспе. Ол-даа удатпас, даартадан чедип келир дижирлер-дир.

‒ Харын ам ол-ла ыйнаан. Оон өске ооң сөөгүн кым тудар боор, азыранды кандыг-чүү-даа болза, төлү ышкажыл ‒ деп, иези уруунуң мээзинге соолаш кылдыр чугаалаан.

Анай-кыстың кулактары дуугайны берген. Оон ыңай чугаа дыңнаваан. Ийи кижиниң чүгле эриннери шимчээр болган.

Анай-кыс шыдашпаан. Ыыт чок үнген дораан хоюнуң уунче кылаштап чорупкан. Бедик кожагар кырынга үне бергенин билбээн. Хойларның кылын харны шылырадыр

казарын дыңнап, какпак хая баарынга үр-ле олурган. Хүн булут ындында кулакталы берген, даг бажынче бадып бар чыткан. Дөшке изирниктир кылаштапкан Анай-кыс ам шыырныга берген.

Хойлар боттары-ла аалче кирипкен. Адазы шарыларын база сүрүп орган.

Анай-кыс чанып кээрге, авазының хоочузу кирген, уё-човууру ыяңгылыг чыткан. Эртенинде-даа намдаваан. Достак-оол кээрге безин турбаан. Анаада хол-буду дораан-на паш-хымышка баар кадай болгай.

Ийи-даа хонган. Кадай биеэ шиинде.

‒ Эмчи чалап эккээйн ‒ деп, Анай-кыс чугаалаан.

Иезиниң човууру дам барган. Бир сактырга, уруун ыңай-бээр чорбазын дээш, өжегээр-даа аарып чыткан ышкаш.

Үш хонганда, адазының эзертеп каан турган аъдын мунгаш, Анай-кыс Шивилигже хапкан. Ону кым-даа тудар арга чок болган.

‒ Эмчи келгеш канчаарыл? Судалым тудар, аксым ажар ол-ла болгай. Ынаар барба ‒ деп, иези чугааланып чыдып калган.

‒ Ам бир аътты улустан ачылап аар мен. Сагыш човаваңар ‒ дээш, уруу садырт дээн. Иези ынаар-ла, күскү шартылаа дег, чаңчаттынып чыдып калган.

Орук ара төрели болур улустуң аалынга киргеш, эзерлиг аът ачылап алгаш, Анай-кыс дүъш бетинде-ле Шивилиг суурга шаап кирип келген. Аъттар дериткеш, соокка хыраалай берген, тыныжы хөнекте шай дег буруңайнып турган.

Дораан эмчиге барган. Баштай Антонина Николаевнаны сагындырып кааш, бичии када бир чер баргаш келийн деп, Анай-кыс эмчиден дилээр бодаан. Чаяан

бооп, эмчи кижи божудуп турар, маназын деп дилээн болгай.

Кымга чугаалаарыл, кымдан сүме айтырарыл? Анай- кыс эң сөөлгү түрүн тырткаш, чүрээн албадапкан. Суурнуң адаанда бичии бажыңче базып-ла орган. Ыраандан көрүп чоруурга, чанында кижилер-даа көзүлбес, хоолайындан ыш-даа үнмес болган.

Анай-кыс чоокшулап келгеш, ол бажыңче шуут углаптарга, чүрээ доктаай бер часкан. Кылажы оожумнай берген. Сактырга, буттары дедир бастынып чораан ышкаш болган.

Экизи көрген, ол аразында куруг кочалдар туткан, суглаан херээжен кижи таваржы берген.

‒ Ол бажын ам ээн ‒ деп, херээжен кижи уян үн-биле чугаалаан. ‒ Кырганны дүүн-не ажаап каапкан. Оглу чоруур кижи мен деп, колхоз конторазынче чоктап чытты.

Анай-кыс:

‒ Четтирдим ‒ дей каапкаш, дүрген-дүрген дедир базыпкан.

Ам ол далажы берген. Улус көрбес чер болза, кезек маңнаптар ийик.

Анай-кыс контораның чадазын үнүп чыдырда, эжик ажыттынза-ла, чолдак куу тоннуг, эктинде погоннарлыг, беш-адырлыг бөрттүг, кыш хиреде сапык идиктерлиг эр үне хонуп келген. Бо өске кым-даа эвес, Эрес-ле-дир. Анай-кыс танып кааш, чожуй хона берген. Эки-мендизин угжок уткан, чүгле хажыызынче көргеш, чадага-ла турупкан. Эрес база аайын тыппайн барган. Анаада болза каттыржыптарлар ыйнаан, куспактажыптарлар ыйнаан. Оон ыңайзын кым билир боор.

Анай-кыстың үнү үнмээн,

Чүү-даа болза эр кижи болгаш, Эрес кадыгланып:

‒ Өөренмейн бардың бе? ‒ деп, айтырган.

‒ Авам аарып тур ‒ деп, каш сөстү Анай-кыс арай боорда аксындан сы кыскан.

‒ Ажырбас, эттине бээр ‒ дээш, Эрес буруузунган үн-биле чугаалаан. ‒ Мен ээп бар чыдыр мен. Хуусаам шаа-ла ол. Чай алынмадым.

Ол аразында кыры үгектиг, харылзаа машиназы халып келген. Чолаачы дүже халааш, Эресче хол чайгаан.

‒ Чагаадан бижип тур ‒ деп, Анай-кыстың ийи эктинден туткаш, Эрес чугаалаан. ‒ Чаңгыс чыл арткан болгай, манаар сен ыйнаан.

Анай-кыс бүлдегер кара карактары-биле Эресче дорт көргеш, бажын ийи-үш катап согаңнаткан. Ооң соокка хүрерти доңа берген чаактарын куду борбак-борбак карак чаштары, эртенги шалың суу дег, кылаш-кылаш дигилээн. Эрес мөге холдары-биле Анай-кысты дыңзыды куспактап кааш, машинаже ыңай болган.

Ол-ла. Машина бурт дээн.

Үе четчир турган болза, Анай-кыстың чугаазы, Шивилигниң кара суу дег, төнмес-батпас турган ийик. Шаажаңдан сарыг-шокар сеткил-сагыжын ол эргим кижизиниң мурнунга дөгерезин тө каап бээр ийик. Эрес-биле ужурашканы уйгу-дүжүнде дег болган.

‒ Чүге далаш-биле хап келдиң, кызым? ‒ деп, Анай-кыс эмнелгеге келирге, Антонина Николаевна айтырган.

‒ Авамның хоочузу кедерээн. Силерни чалап келдим, Антонина Николаевна.

‒ Канчаар аарып турар кижи-дир? Биеэги-ле уё-човууру ыйнаан.

‒ Харын, ам үш хондур баш көдүрбеди. Шыдап чадап кааш чоруптум.

‒ Ооң аарыын пат билир кижи-ле болгай мен. База-ла, аанайтканың, бузурнуктур базырнып алган, бажымайлап чыдыр ыйнаан, ажыл кылыр эвес ‒ деп, эмчи чугаалаан.‒ Аттыг кадай-дыр аа, сени база өөредилгезинден чардыктырып алган, хинчээң көөр кижи-ле-дир сен. Чүү кончуг чөпшүл кижи сен ынчаш? Боттары ажыл-агыйын кылзыннар ‒ дээш, Антонина Николаевна улуг тынган. ‒ Ам канчаар, кижи аараанда эмчи күжүрнүң олурар эргези бар эвес.

Антонина Николаевна ол черге эмчилеп келге-ле чээрби беш чыл чедип турар. Ынчан бот, аныяк кыс турган. Оон тыва кижиге барып алган. Ашаа суурда ыяш даамалында ажылдавышаан. Эмчиниң тывалаары амыр, Шивилигниң чонунуң кижи бүрүзүн эргек базып санап олурар. Хиннин кескен уруглары та чеже чүве, олары боттарының уругларының хиннин база Антонина Николаевнага шагда-ла кестирип эгелей берген.

Эмчи тыва алгы негей тон кеткеш, улуг-ла пөс кур куржанып алган. Орус кижи ындыг хеп кедип алырга, бир янзы, каттырынчыг-даа болган.

Аалга келирге, иези туруп келген, аъш-чем кылган орган. Достак-оол база чедип келген. Адазы дүвүреп хөлчок. Хирезин бодаарга, Анай-кысты эмчи эккээр деп бодавааннар боор.

‒ Чүң аарып тур, эжим? ‒ деп, Антонина Николаевна хары-буру чок кирипкен. ‒ Чажыт улус болгай бис. Анай-кыстың хиннин кезип турар үемде кончуг-ла аныяк турган бис аа?

‒ Ындыг, ындыг ийин харын ‒ дээш, кадай бажынче, быктынче айыткылаан. ‒ Тоойна эмчи, бажым аарыыр-дыр, быктым шашкылаар-дыр.

Эмчи шинчип көргеш:

‒ Эъдиң изиг эвес-тир, судалың согары-даа, ханың базыышкыны-даа анаа-дыр ‒ дээн. ‒ Чыдып-ла бээрге, баш балбаарап турбайн канчаар. Туруп секперээр, ажылдаар херек, ажылдаар, ажылдаар.

Херек апарза, бээр силер дээш, эмчи кургаг эмнер бергеш чорупкан. Достак-оол чедирзин дээрге, Анай-кыс ынааваан, боду чорупкан.

Суурга чоокшулап олурларда, сылдыстар четчип, дүн дүжүп келген.

‒ Мындыг дүне канчап дедир чанар сен, кызым? ‒ деп, Антонина Николаевна айтырган.

‒ Ажырбас, суурда угбам сугга хонуп алыр мен ‒ деп, Анай-кыс харыылаан.

Ындыг харыы дыңнааш, эмчи аъдының аксын тырткаш, оожургап чорта берген.

‒ Өөңерде чүү оолул? Күдээлеп турар эвес ыйнаан? ‒ деп, эмчи хенертен айтырган.

‒ Кайын аан, эмчи. Та, ындыг оол-ла-дыр, бо-ла чедип келген турар. Анчыы-даа сүргей.

Эмчиниң бажыңының чанынга келгеннер. Антонина Николаевна аъдындан дүже халаан.

‒ Байырлыг, Антонина Николаевна!

Эмчи «байырлыг» деп сөс орнунга:

‒ Амыдырал дээрге нарын кулугур эвеспе, кызым ‒ дээш, бажыңынче углапкан.

ДӨРТКҮ ЭГЕ

Колхоз даргазының хериминиң иштинде сыын мыйызы хыралыг, хүрең дордум төрепчилиг, кызыл чуңгу эзерни ургаш, башкы колунну төш баштады хөндүргелей

тырткаш, сарыг дыт баглаашта баглап каан, согун дег, бора аът узун-дын бажында девиржип турган. Күжүр кулун хире-хире болгаш, соңгу буттарын, хөөнүн киирген игил хылдары ышкаш, хере баскылап, эзегилээш дайнангылаарга, караңгы дүне болза, бараан, аъттың бажы чырып турар чыгыы мөңгүн атпактарлыг чүгенниң каң суглуктары эртенги сырынга дааш ызырныр чер чок кыңгыраан. Серге мыйызы дээктиг, тос кулаш, төш чартыы сарыг сыдымны хүлбүс мойнаандан ууштаан коңгураа холактыг дергиде аъттаныр талада ыяк дергилеп каан болган.

Бажыңның чаны-биле эртип чыткан шала аныяк эрлер:

‒ Колхоз даргазы хартыга дег Боразын эзертепкен. Ынчап барганда бажыңынга орар эвес ‒ дижип, баглаашта аътты магадап эртип чоруп турганнар.

Күжүр Бора улустуң чугаазын билген ышкаш хииктелип, кыры-биле кушкаш ужуп эртерге, ийи кулаан өргеннелдир кыскаш, адагашты уннаштыр шурап каап турган.

Шала акшый берген ашактар Бораны ырактан шинчилеп:

‒ Кандыг бениң төрүп каан кунну ирги? Могай хемниң чонар-дажындан сарыг сыптыг кестик-биле сиилип чазаан хөл-шыдыраа аъды-ла-дыр ам, кулугур ‒ дижип, чугаалашкылаан.

Шивилиг суурнуң кол кудумчузун куду кончуг-даа челер доруг аъттыг эр шериг эзериниң аъттаныр талазынче дыртыйтыр олурупкан, ажыргы талада эзеңгизин хере тепкен часкадып бадып орган. Доругнуң ийи холу халая берген узун-дынче киир тепки дег карбап чораан.

Ол кижи челиспишаан келгеш, аъдын колхоз даргазының

Боразының чанынга баглап кааш, ооң бажыңынче базыпкан. Элээн кылаштааш, катап хая көрнүп туруп алгаш, ийи аътты деңнеп көргүлээн. Ооң аъды колхоз даргазының аъдының эзер чавызындан чавыс турган, ынчалза-даа дурту оон дугай дурту чыгам узун көрүлген. Колхоз даргазының аъды дарлан шокар булуттарлыг дээр өңнүг, таарып каан чели туруп алган, шодуң кудуруктуг. Бо кижиниң малы дег, эзер чонак кургатпас эвес, кур чилиглиг чүве-ле ыйнаан деп, ол кижи иштинде боданган. Ооң доруг аъдының сузу алдаан хевирлиг болган. Арганы ыңгыржак-ла, ээгилери саналып турар, чели үзүк, артында-ла ажыргы талазынче чайлы берген, оозун бодаарга, кымчы дурту хире-даа чал кайда боор. Кондаалайы сөөк, ол хирезинде чаш пөш будуу дег, салам кудуруу черге дөжелип турар, үттүг-чарын баштары кожайып үне бергилээн, орта хууң-даа азып болур хире. Сула одарга салыптарга, каш-ла хонмас үрдүне бээр, кырынга эзер кааптарга, чаңгыс хонмас сөөгее бээр, сарык мал-дыр ийин. Кулугурларны узун сарыг ховуга чиштирипсе, ынчан-на ам эр-кызы, эки-багы көстү бээр-дир ийин деп, иштинде бодангылааш, келген кижи колхоз даргазының бажыңынче кире берген.

‒ Оо, Дозур-оол дарга, чеде хонуп келдиңер бе? ‒ дээш, мал бригадириниң соок холун Докур-оол дарга дораан сегирип алган.

‒ Хап олурар бис бе, дарга ‒ дээш, Дозур-оол тонун-даа ужулбайн, сандайга барып олуруп алган.

‒ Бичии-ле манай кааптыңар ‒ дээш, Докур-оол дарга хевин кеттине берген. ‒ Соокка чоруур улус эки чемненип алыылы, кат-иең удаар эвес ‒ дээш, ынаар кадайынче кыйгырган. ‒ Чүү бооп тур моң! Дозур-оол дарга база чедип келди.

‒ Удавас, бичии-ле манаңар ‒ деп, кадайының үнү дыңналган.

‒ Кыштың мындыг берге үезинде одарда малдың байдалын көөр деп, баштаар черге шын шиитпирлээн боор бис ‒ дээш, колхоз даргазы салын чаа чүлээн чаактарын суйбагылааш, көрүнчүкке көрдүнгүлээн.

‒ Черле чүүлдүг шиитпир ‒ деп, Дүлүш Дүменовичини бригадир деткээн. ‒ Малдың оолдаары база удавас болгай.

Колхоз даргазының кадайы ‒ чоону кончуг, чолдаксымаар боттуг херээжен ‒ чем кылыр өрээлден үнүп келгеш:

‒ Шайлай шаап алыңар ‒         деп, чалаан.

Чемнениринге ийи дарга үр саадаваан.

Докур-оол биле Дозур-оол үнер деп турда, Яңмаа тургаш:

‒ Достак-оолдуң ада-иези сугга кирер силер ыйнаан? ‒ деп, айтырган.

‒ Оларны кайын ояр бис ‒ деп, ашаа харыылаан. ‒ Колхоз малы кадарган аалдарга дөгерезинге кирер бис.

‒ Ындыг болза ‒ дээш, кадайы Дүлүш Дүменовичиниң даалыңынга борбак-сарбак чүвелер соккулап каан. ‒ Куруг канчап кирер сен. Ымзаныычал деп чүвезин билбес сен бе, Достак-оол иезиниң аан.

‒ Чүнүң-биле иштеп кагдың? Черле сагынгыр кадай ийин ‒ деп, Докур-оол баштактангылааш, даалыңны чайып көргүлээн. ‒ Бисти база утпаан боор сен аа, Яңмаа Давааевна, соок-чарга чоруур улусту аан.

‒ Чүнү суп каар ийик мен, ирей-кадайга шай-таакпы ыйнаан, уругларынга чигир-чагыр ыйнаан.

Даргалар үнүпкен. Докур-оол эжикке бар чыдырда, кадайы чааскаандырзын дедир кый дээн.

Яңмаа Давааевна ашааның кулаанче үзейгеш, үнүн чавызадып алгаш:

‒ Хураган кештерин дүргедедип көр деп, Достак-оолдуң иезинге чугаалап көр ‒ дээш, Дүлүш Дүменовичиге катап-катап чагаан. ‒ Оларның кырынга база немей, беш-алды чедир тып бер деп чугаала. Чүгле ак кештерден. Ооң чагаан торгузун тып каан мен, соонда чорудуптар мен. Өске чугаа дугайын бодуң билир-ле болгай сен, боттарыңар эки сүмележип көрүңер. Достак-оол боду канчап барган оолул, менээ хой дег, аамайланып алган. Ада-иези эки сургазын. Чеже күдээлээр чүвел, дүгдег-дагдагдан дүрген кылзыннар, кудага белеткензиннер.

Ийи дарга аъттаныпкаш, девиржидип үнүпкен.

Кыш адактап келзе-даа, ырымы ам-даа эртпээн. Шивилиг бажының көк-көк мөөрүктериниң ожук-хары дүшпээн. Тайга эдээнде узун сарыг ховунуң ыйгыл черлерин дуй хөртүктеп каапкан, оон хола-хараганнар, сөөскеннер баштары уштунгулап келгилээн, салгын аайы-биле элеңейнип тургулааннар. Сарыг-сарыг аза-октары доңгайгылап алган, эртенги чыварга чайганып, хөртүк кырында дээй берген баштары-биле чартык төгериктерни катап-катап шыйып-ла турганнар.

Боттаң аъттарлыг ийи кижи суур кыйыында оялыкты чортуп эрткеш, ак хар шыпкан сарыг хову ужунга үнүп келген. Эртенги хүннүң кыйгас херелдери ак хар кырынче төктү берген. Карак чылчырыкталып турган. Ынчалза-даа .соогу сүргей, эртенги сырын чаактарны ажыңнадыр шымчыгылаан.

Докур-оол кара карактарын чылчырык удур сыгдыйтыр көргүлээш, кара додарлыг негей тонунуң эдектерин

дөңмектериниң адаанче көвей иткилээш, тыва эзеринге эптештир олуруп алган.

Колхоз даргазы хөрүктелдир челзиптеринге белеткени берди эвеспе кылдыр бодааш, Дозур-оол база калбак эзериниң кырынга эде-хере олургулаан. Кара хураган кежи-биле моюндуруктааш, эдектеринден бээр кыдыгларын долгандыр база ынчаар минчип каан, кызыл чөвүрээ-биле долдайтыр будуп каан чолдак тонунуң эдектери-биле дөңмектерин шуглай туткулаарга-даа, дуза болбаан. Ындыг боорга, Дозур-оол улам чада хөлбергеш, аъттаныр талаже чая олургаш, өжегээр узадып каан баглыг ажыргы талакы эзеңгизин аъдының хөрээнче хере теп алган. «Колхоз даргазы дап берзе, аңаа черле хөрүк базып бербээйн адырам» деп, Дозур-оол иштинде ыяк боданган.

Докур-оол чортпушаан. Ол чаңчыккан аайы-биле кара булгаар төрепчизин дылдырадыр тепсинип оң холунда кызыл сөөскен кымчызын сораңнадыр чайып чораан. Ооң мунуп алган бора аъды буттарын чиик-чиик базып, бажын савагылаарга, чүген, чуларның мөңгүн атпактары хүнге кылаңайнып, аар дээрбектер дагжап чораан.

Дозур-оолдуң аъдының дериг-херекселинде бичии-даа кылаш дээр чүве чок: шуптузу хөмден бүткен. Орус эт. Калбак хөмден даараан чүген, суглуун ужулгаш, дээктеп каарга, чулар апаар. Дозур-оолдуң оң холунда кара савыяа-биле салбактап туруп даараан чолдак кымчы чораан.

Ховуже элээн дөгүп келгеш, мурнап чораан аъдын Докур-оол кожазынга деңнештир тыртып алган:

‒ Чүү деп бодаар сен моң, Дозур!

‒ Чүнү? ‒ деп, айтырыгның ужу-бажын орта билбейн

баргаш, Дозур-оол, доң кызырак-кат дег, шаңгыр карактарын колхоз даргазынче аңгайтыр көрген.

‒ Кыштың ырымы ам-даа салдынмаан чүвел моң, сиген-ширбизиң четчир ирги бе?

Дозур-оол ам-на чугааның уг-шиин билип кааш, чолдак кымчызы-биле тап бергеш, Докур-оолга кожаландыр чортуп келген:

‒ Ол-даа ажырбас болгай аан, дарга. Малчыннарымны чоокта чаа база эргидим. Сигени кур улус чорбадыве.

‒ Час ызыртынгаш туруп бээр болза, бичии сигенде чүү боор. Час кадыы чүүден дора деп бил.

Мал бригадири Дозур-оол бодунуң ажыл-херээниң эки чоруп турарын чугаа-биле көргүзерин оралдажып-ла чораан:

‒ Энир чылын мынчан чаш хураганга безин бөле баглап бээр хире тудум сиген чок турдувус. Ол хиревисте ажырбаан болгай бис, дарга. Ам чүү боор, даш бажы ашты бээр. Чаш анай-хураган боттары-ла дешкилежип, чоруй баар болгай аан.

Колхоз даргазы бир-ле чүве дугайын боданыр дээш, чугааны оон ыңай уламчылавайн барган. Дозур-оол даргазынга моондак болбас дээш, аъдының аксын чоорту тыртып чоруй, соонга чорта берген. Анаада чааскаан безин аът аксы тыртпас Дозур-оол Докур-оолдуң чортарынга шылагзынып, соокка шыырныгып, хем эзерин шыгырадыр херлип-көстүп чораан.

Бажы барып база көк эзимче шаанчакталып кире берген ак хову шөйлүп чоруй барган, ооң кырында хар хыраалары хүн караанга, суг чинчилери төп каан чүве дег, кылаңайнып чыткылаан. Чамдык черлерин дүнеги хат дуй хөртүктегилеп каан шанак оруу ховуну өрү шөйлүп

чоруй барган. Ону көөрге, ында аъттыг ийи кижиден өске, элеш дээр чүве чок, чалгааранчыы кончуг. Дозур-оол чааскаан болза, назы халыынында аныяк кижи болгаш, ыр-шоорун төге каапкаш, хөртүк-харны чара-чара челдиргилептер ийик.

Колхоз даргазы бодалынга дүлдүне берген хевээр чораан. Хову орту кирер чыгаан. Кижилер-даа, аъттар-даа доңа берген.

Дозур-оол хенертен үзеш дээш, чолдак кымчызы-биле аъдының ажыргы чарыккы чаяазын даарс кылган:

‒ Үстү-часты бээр чыдыг баар дергилеп алган эвес бис, төктү-чайлы бээр өл оожа хойлап алган эвес бис. Соок-тур. Бичии ээжектедип олурар бис бе, дарга ‒ дей каапкаш, шынап-ла ээжээн хере тепкеш челзип ыңай болган.

Мурнунга мал киирип өөренмээн Бора кожазының тевиинден бурунгаар ушта халыырга, Докур-оол чожуп, хертеш кылынгаш, Дозур-оолдуң соондан челзипкен. «Чоп кончуг доруун хей боор, кижи сырбаңнадып канчаары ол» деп, Докур-оол шыжыгып бодангаш, Дозур-оолга чедер дээш, аъдының аксын бүдүү шелгилепкен. Күжүр Бора орук ийинче үне халып, кезек хаадамнап чоруй, челижи доктаагаш, аттыга-ла берген. Каш карбаан соонда, Дозур-оолдуң Доруу соонда калган.

Докур-оол дарга эрте челдире бээрге, Дозур-оол иштинде иде харап, ынчалзын харын деп амырап чораан: көөрге сөөк-даа болза, Доругнуң карбаарын таптыг көргүзүп бергей мен аан.

Кылчаң соок хову чыырлы берген ышкаш болган. Колхоз даргазының Боразы чоокшуладыр-даа хөөн чок. Хову төне бээрге-даа, Докур-оол аъдының челижин

оожургатпаан, ынаар кезек арга ужунче шимейтип кире берген.

Өлүг адаан Дозур-оол аъдын даалыктатпаан, маңнатпаан, челижин үндүр ыйып-ла орган. «Колхоз даргазы аъдының аксын тыртпас болза ‒ деп, ол күзеп чораан. ‒ Бо кезек арганы эрте бээрге, баштайгы малчын яалынга чедир ховужук бар болгай, орта көргүзүпкей мен».

Ынча дидиң бе дээн ышкаш, Докур-оол шынап-ла бичии-даа доктаавайн ыйыдып бар чыткан. Дозур-оол чүгле ону манап чораан болгай. Ыңгыржак дег, сөөк Доруун кымчылагылапкаш, аксы-мурнун шеле соккулааш, үргүде-ле берген. Ховужук орту безин четкелекте, колхоз даргазының Боразы, кадап каан баглааш дег, соонда чыдып калган. Докур-оол Дозур-оолдуң Доруун көөрге, узун дурту ийи катап шөйлү берген ышкаш эрте халаан. Саксаңайлары караңайнып, таваңгайларының дүвүнден төгерик ак-ак харлар хоорлуп чаштап бар чораан. Колхоз даргазы кезек челзип чорааш, аъдының аксын чоорту тыртып, Дозур-оол-биле чиштирген хевир киирбейн, девин-не оожумнаан кижи бооп, доктаай берген. Дозур-оол хая безин көрүнмейн, доозунун буруладып бар чораан.

Колхоз даргазы шошкудуп каап чорааш, чедип кээрге, Дозур-оол бетики малчын аалында чедер чыгай берген чортуп бар чыткан. Дериткен аъттарның өл дүктери агартыр хыраалап, дарбагар хаайларындан ак бустар. изиг хөнек эмистиинден үнген дег, аттыгып тургулаан.

Докур-оол дарга чедип келирге, олче оду бурлаан шаңгыр карактары-биле көргеш, ындында-ла кызыл чаактары улам изирнигип кыптыга берген Дозур-оол:

‒ Сээң аъдың дээрге барааны чаагай, кезек черге-ле

херлип каар, хирелиг кулун-дур оң, бажа ‒ деп, нар-шээр чок чугаалаан

Докур-оол харыы тыппайн барган. Аъдым аксын өжегээр тыртып алдым деп, чазамыктаныр дээрге, барып-барып колхоз даргазы кижиниң арын-нүүрүнге эптешпес хире болган. Боруң-сарың, үүрмек чүүлдер дээш дарга кижи канчап маргыжып чоруур боор. Ынчалза-даа аъды дээш сагыжы аарып, адааргалга алзып чораан.

‒ Ындыг-дыр бе кай, ону силер эскерип каан-дыр силер аа ‒ деп, Докур-оол кулак дажын негей аарак, шоода тыртып каан.

Дозур-оол аңаа-даа алыспаан:

‒ Аътты кижи чүгле аалдар аразынга чортуп мунар эвес, ырак-узак, кадыг-берге чорукка-даа мунар болгай. Ынчангаш кезек чоруктуг кылдыр өөредип алырга, окта таарышпас болгай аан.

‒ Ындыг турган чүүл аан, бистер билбээн-дир бис, моон соңгаар-ла кичээнир бооп-тур бис ийин ‒ дээн шооткан үн харыызынга дыңналган.

Ынчан ам-на Дозур-оол соксай берген. «Бажа-баарым-на чүве дээш, колхоз даргазы-биле ол-бо бержип чоруурумга, кайын тааржыр боор. Мен дээрге мал бригадири, ооң чагыргазының адаанда кижи ышкажыл мен» деп, иштинде боданган.

Малчынның ыды ээре берген. Ак хыраа апарган ийи аът кожаланчып алгаш, коданга кирип келген.

‒ Аъттарын, суг куттурган өргелер дег, чула мунуп алган, чүү-ле улус боор кылдыр бодап турдум ‒ деп, ийи эшти малчын магадап хүлээп алган. ‒ Даргалар чүнүң ужун ынчаар далажып чор ирги?

‒ Далашкан-даа чүве чок ‒ деп. Докур-оол дөрже

чыгай саадапкан, таваар шайлавышаан хөөреп орган. ‒ Бо чоокта чорбаан кижи мен, ынчангаш силерниң, малчыннарның, ажыл-амыдыралы-биле таныжып чор бис.

‒ Амыдыралда-даа чүү боор, даргалар, думаа-ханаа, ыт-куш өршээл болгаш чыл туруп-тур бо. Чамдыкта чүгле садыг-коржаа деп чүвезинге четтикпейн баар улус-тур бис. Хой база түлүктеп төрүй берген.

Колхоз даргазы кара хураган дүгүнден өйген кидис идиктиг будун хере тепкеш, дөңмээниң кырынга сарыг хөм сумказын салгаш, саазынга будуктуг карандаш-биле бир-ле чүве демдеглеп олурган:

‒ Дерги садыын бээр чорудар бис. Ам чүл, чээ? Кижи эмчизи, мал эмчизи херек бе?

‒ Оларның-даа херээ бар деп бе, аарыг-аржык болган эвес? ‒ дээш, малчын даңзазын диге берген.

Малчынның харыызынга ханып, таалап шайлап орган Дозур-оол ам-на чугаага киржи берген:

‒ Амдыы чылдан эгелээш, малчыннарның кыштагларынга өглер турбазын деп шиитпирлеп алдывыс.

‒ Ол харын, силерниң бригадириңер шын чугаалады ‒ деп, колхоз даргазы немээн. ‒ Чылыг, чырык бажыңнарга чурттаар херек.

Малчын дүндүкче шыгаагылааш, өөнүң иштин эргилдир көргүлээн:

‒ Чөп болбайн аан ол. Чылыг бажыңнар херек харын ‒ деп чугаалай каапкаш, чалданы аарак уламчылаан. ‒ Бо өг чылыг-ла сава чүве. А чамдык бажыңнарны көөрге, аргажок болур чүвел чоп: дөрт хана, сонгалары ойбак, хажый берген эжиин өттүр даштын хар көстүп турар...

Бригадир дыңналдыр чөдүргүлээш, аякта соой берген шайын алгаш, шөлүрертир аартагылаан.

Малчын ынчан бригадириниң элдептиг чаңын эскерип кааш, чугаазын өскерти берген:

‒ А бо Ырлап-Чоруур ашактың бажыңы эки-дир. Ындыг болза ажырбас. Дээвиир-крышазы, аңмаар-кладовказы база бар. Шала адаанда картошка шыгжаар чылыг үгээ база бар.

Колхоз даргазы саазын, карандажын суккаш, сумказын хылырт кылдыр дижилеп алган.

‒ Бажың тудуп бээрге, боттарыңар база орта эдилеп шыдавас улус-тур силер. Соңгаларын бузуп алыр, чазын көжүп чоруурда, аңгайтыр.октагылапкаш баар.

‒ А бо Агар-оолдарның бажыңы ындыг эвес болду. Туттунуп чадааш, эжии чок бир чыл турду, соңгалары чок база бир чыл ашты. Ынчап турда, сыскыглары шаарарып калган ‒ дээш, малчын улам ханылап, таакпылаары дам барган.

Колхоз даргазы чугаалап четтиккелек чорда, Дозур-оол мурнапкан:

‒ Бажыңны эки эдилеп, аңаа чурттап билир херек. Амдыы чылдан эки бажыңнар тудар бис. Дөрт хана эвес. Ынчан көөр бис, малчын.

‒ Ындыг ыйнаан ‒ деп, малчын хөөнчок харыылап каан.

Оон ыңай аалдар аразы ырак, Улуг-Хемче көрүнген кадыр даглар аразында. Чүгле ийи аалга кирип четтикеннер.

Сөөлгү аалдан аъттангаш, үр болбаанда-ла, сайырлар ишти хөлегелеп, чоогаларны өрү кежээки чывар хире-хире ажыңнадыр хадып турар апарган.

‒ Токпак-оол малчын сугга барып хонар апарган

хире улус-ла-дыр бис, дарга ‒ деп, кызыл арны чыварга улам кыза берген Дозур-оол чолдак тонунуң кара моюндуруун тургуспушаан, кожазынга чугаалаан. ‒ Орайтай берген-дир, оон кайын эртип аар бис.

‒ Мен база ынчаар бодап чор мен, Дозур ‒ деп, Докур-оол кара арнының аш-дүктеринде хырааларны дүжүр суйбагылааш, эзеринге эде олургулаан. ‒ Чоп кончуг соок чүвел, мурнадыр челип олурар сен бе?

Дозур-оол үзеш дээш, биеэ чаңы-биле майыынга чедир аңдарып каан кончулуг бора кидис идиктиг оң будун аъдының хөрээнче хере тепкеш, челип ыңай болган. Колхоз даргазының Боразы база кымчы кактырбайн, Доругнуң соонче челипкен. Ээр черлерге аъттарның дагалыг дуюглары ында-хаая даштарга шаккыгайнып, кызаа сайырның чалымнарынга чаңгыланып чораан. Имир дүргени кончуг дүжүп орган. Токпак-оол малчынның коданының оду удатпайн кыза берген.

Даргаларны көрүп кааш, Токпак-оолдуң буттары черге дегбейн маңнап турган.

‒ Пашта чемивис эвээш боор, кадай. Даргалар келгенде, чүү-хөөден немей суккулавыт. Соок-чарга чораан улуска чылгы мал эъди эки болгай аан ‒ деп, Токпак-оол чугаалааш, дөрде аптара кырында турган шили чок лампаның чырыын улгаттыр долгаан.

‒ Сен база дузалажывыт, караңгыда от база шагар болгай ‒ дээш, кадайы үне берген.

Токпак-оол оттуг-ыяш дилеп, карманнарын үжеттинип турар аразында, олче Дозур-оол бир-ле кылагар чүве сунган:

‒ Мону ап алыңар, амыр эт болгай аан.

Токпак-оол ону ап алгаш, канчаар кыпсыр аайын тыппайн, холунга аңдара-дүңдере туткулаан.

‒ Каям, ачай, карман фонары ышкажыл, мынчаар кыпсыр чоор ‒ деп, Токпак-оолдуң ынчага дээр ыыт чок орган, эр апарган оглу Достак-оол чугаалааш, фонарьны сегирип алган.

Фонарьны кыпсып алгаш, адашкылар үне болганнар.

‒ Изиргени бердим, чүү адам чылыг бажыңыл ‒ дээш, колхоз даргазы ам-на тонун ушту берген.

Дозур-оол база аар чес толдуг баг курун чешкеш, чолдак тонун ужулгаш, чыышкын кырынга салып каан.

Мүн хайнып турар аразында чугаа-соот үзүлбээн. Малчынның хомудал-хоргадалы чок болган. Ол чугаа ылаңгыя мал бригадириниң сеткилин аажок хандырган.

Бышкан эътти ыяш деспиге Токпак-оол малчын бузун буруладыр эзе берген. Чал, кыда баштадыр кончуг чаглыг эът үңмерлээн баалыңныг дөмбүңнү ийи дарганың баарынга салыпкан.

Дозур-оол быктынче үженгеш, кылагар шокар сыптыг, хертеш баштыг, чолдак бижек уштуп эккелгеш улуг-эргээ-биле бизин өйдүктүрүп суйбагылаан. Докур-оол дарга эътке-даа дегбейн, чыышкын баарындан улуг-ла кара барбаны малчынче сунган. Ийи дарга эъттиң чаглыындан эгелей бергеннер.

Хлеб сугар кара барбаның аксын ажыпкаш, Токпак-оол малчын чожуй берген:

‒ Шил бе, шил бе даадым! Артында ийи чүвези бе мооңар!

‒ Амдыы уругларның иези ындыг барба берип кагбадыве, мен аартыксынып турумда-ла ‒ деп, Докур-оол дарга чалды чидиг бижээ-биле кеспишаан, малчынче-даа көрүнмейн чугааланып орган. ‒ Чүнү суп каанын безин көрбээн, билбээн мен ийин.

‒ Яңмаа Давааевна кат-ием черле бодалдыг болгай аан ‒ деп, шил барааны көрүп кааш, Дозур-оолдуң шаңгыр караа кылаңайнып чугаалаан.

Шилдерин уштуп алгаш, малчын өскелерин көрбейн-даа, ынаар кадайынче барбазы-биле дамчыдып берген.

Токпак-оол шилди ажыткаш, кырлыг стаканга кудуп алгаш, дөрт чүкче ыдамнагылаан.

‒ Ужур ындыг чүве ыйнаан ‒ дигилээш, малчын баштай боду ток кылган.

Дараазында колхоз даргазынче сунуп чыдырда, Докур-оол боду доктаады берген:

‒ Ынчаарга кайын боор, малчын. Достак-оолдуң иезинче сунуңар.

‒ Чөп, чөп, бо кат-ием баштай четтирзин ‒ деп, Дозур-оол ийинден деткээн.

Тавактарда эъттер сыыгап, чугаа-соот көвүдеп бар чыткан.

Бир шил төнгеш, ийи дугаары орту кирип бар чорда:

‒ Па, Достак-оолду чоп уттуп алган бис, эр апарган кижи ышкажыл! ‒ деп, Дозур-оол ыыткыр чугаалаан.

‒ Мен-даа ажырбас, боттарыңар ижиңер харын ‒ деп, Достак-оол дегийт-ле харыылаан.

Токпак-оол малчын шилди көдүргеш, дүвүнче көргеш:

‒ Бичии кижи бичии чүвени чүзүн хорадып турар, даргалар база келгенде ‒ дей тыртып кааш, таваанче доңгая берген.

‒ Бичии деп чүңер боор, бажа. Эр болган кижи ышкажыл, куду аалда күдээлеп турар деп, амдыы уругларның иези ынча диди харын ‒ дээш, колхоз даргазы каттыргылаан.

‒ Шын харын, кеннивис уругну Шагаан-Арыгдан боду барып уткуп алган сураглыг болбадыве ‒ деп, Дозур-оол иде харап хөөрээн.

‒ Амыраан кырганнар-дыр моң, оглу база эр апарган, ажык-дузазы аажок болгай аан мооң ‒ дээш, Докур-оол аксында үзүн чоткулаан.

Малчынның ийи-бирни ижипкеш, дылы чештине берген кадайы Чаңмаа чугаага киришкен:

‒ Биске оорга-моюн болуру кайда боор дээр силер. Амдыы Сандан ашак сугда-ла барган, оларның-на ыяш-дажын, сиген-ширбизин сөөрткен турар оол ышкажыл. Оон та чүү үнер чүвези?

‒ Улуг дыка ундараваңар, кат-ием, аныяктар боттары-ла аайланып-баштанып чоруй баарлар болгай аан ‒ дээш, Дозур-оол ызырып алган папирозун зажигалка-биле аянныы кончуг шак кылдыр кывыскаш, Достак-оолче көрген. ‒ Ындыг аа, Достак?

Ийи-бир дугураандан карактары чүгүртүлеңнээн Достак-оол чиктии сүргей каттырып каан.

Достак-оолдуң иезиниң чугаазы улам ханылап орган:

‒ Силер дээрге өске-башка эвес, бажа-баар улус-тур силер, дарга-бошка ат-алдарыңар база бар. Багай чуржуңарга арга-сүмеден кылып көрүңер. Сандан ашак сугга-даа кирип, олар-биле-даа чугаалашсыңарза чүл ‒ деп, кады төрээн дуңмалары Яңмаа биле Маңмааны алган күдээлери ‒ Докур-оол биле Дозур-оолче малчынның кадайы Чаңмаа ээгиледип-ле орган. ‒ Силер ышкаш бажашкылар чүнү шыдавас боор...

Дозур-оол ээгип олуруп алган Докур-оол дарганың быктынче шенектегилээн:

‒ Дыңнадын бе, бажа, кат-иевис чүү диди?

‒ Сен ыыттава, бажа, мен улуг бажам-биле хөөрежип олур мен ‒ деп, Докур-оол ыыттаан.

Баштайгы «дарга», «бригадир», «малчын» деп сөстерим шуут дыңналбастай берген. Орай дүнеге дээр «бажа», «кат-ие», «чуржу» деп сөстер кижи бүрүзүнүн аксындан ыраваан.

Даартазында Сенек бажында аалдарны ийи дарга кезип каапкан.

Шала кежээликтей Көжер-Сайыр унунда кыштагда Сандан малчын сугже чоокшулап оргаш, Докур-оол дарганың аксы ам-на үнүп келген:

‒ Бажым дээрге бузук эзер дег-ле хүнзеди.

‒ Мээңиин чүү дээр сен, шуут оон дора болду ‒ деп, Дозур-оол улашкан.

‒ Оода бир шилден арттырып алыр чүвевисти.

‒ Баш эмнеп алыр де.

‒ Баш эмнээри-даа канчаар. Сандан малчын сугга канчап куруг кирер улус боор бис?

‒ Эзирик деп чүвениң кончуу ол ышкажыл. Хөөрээш, кат-иемге шилдеримни ийилдирзин сунупкан-дыр мен ‒ деп, Дозур-оол хомудап чугаалаан. ‒ Оода кончуг зажигалкамны база Достак-оолга берипкен-дир мен.

Аныяк шарылар кадарган Сандан малчын өгде чурттап олурар. Ийи дарга ол аалга чедип келирге, Достак-оол база ында чедип келген болган.

Кежээки чем-биле кады, та каяа шыгжап алгаш чытканы ол чүве ийик, Сандан ашак бүдүн шил спирт уштуп куткан. База-ла чугаа-соот сайзырап эгелээн.

Уйгум кээп, бажым аарып тур дээш, Анай-кыс эртежик-ле орун бажынга ширтек кырынга дөжек салгаш чыдып алган. Келген аалчылар анаа арага ижиртип чадап каан.

Анай-кыс шынында удуваан. Эзирик улустуң чугаазын дыңнап, шимчевейн чыткан. Сөөлзүредир чугаа колдуунда-ла ооң-биле Достак-оолдуң дугайында апарган. Чайын Токпак-оол биле Сандан ийи малчынны, оларның чугаазы-биле алырга, ийи кудашкыны, Шивилиг өрү ырак эвес чайлагга кады олуртуп каар деп сүме болган. Хой биле шарылар холужа бээр эвес. Аныяктар-даа эки аралашкай. Кудашкылар дүгдег кылып, аралажып хөөрежип алыңар деп, ийи дарга сүмелээн. Ооң соонда, чайгы шиме үне бээрге, куда дүжүрер чүве дижип дугурушканнар.

‒ Аныяк улуска тааржыр ажылдан тып бээр бис ‒ деп, Докур-оол дарга аазаан.

‒ Мен малчыннадып алыр мен ‒ деп, Дозур-оол бригадир хунаашкан.

Анай-кыс ол дүне карак шиммээн, анаа хөрээ көвүдеп, сагыжы саймаарап чыда хонган: өөредилгемни ара кааптым, аалымда бир эр база тояап туруп алган, ооң кадындан бо улустуң дүгдег, куда деп чүзүл? Ону дыңнап кагза, Эрес чүү дээр ирги? Меңээ бүзүревейн барбас ирги бе? Оон өске кижи болза, ашактыг турган сен, азы шуут ашакка барып турган сен-даа дээр-ле ыйнаан. Чок, чок! Эрес чүгле меңээ бүзүрээр. Эрес келир күзүн шеригден халажып чанып кээр, ынчан бүгү чүвени чугаалап бээр мен. Ынчан бо улустуң дүгдег-дагдаг, куда-када деп чүвелериниң изи-соргаа безин артпас, хүл-ыйба дег эстей бээр. Ам каш-ла ай артканда, Эреске анчыг сөстер дыңнадып, албанда турган кижиниң сеткилин дүүреткен херек чок. Эрес чүгле меңээ бүзүрээр!

Анай-кыс чүгле даң хаяазында кум кыннып алган.

БЕШКИ ЭГЕ

Лапчар шеригден халажып чанып кээрге, кандыг-даа найыр-дой болбаан. Боду база ону күзевээн-даа, манаваан-даа.

‒ Чанып келдиң бе, оглум? ‒ деп, оглу кожа аалдар чорааш чедип келген чүве дег, Ирбижей ашак дүштежок чугаалап каан. Ол-ла.

Авазы харын дүвүреп, аъш-чем салып дывылап турган. Ашаанга хыйланган-даа. Оозу серт-даа дивээн, бажы көгере берген таакпылап орган. Ирбижей ашак черле ындыг болгай, далажыр эвес.

Оглу шериг чоруп турда, база ынчанган ийик чоп. Кадайы ол-бо дүүреп: «Оглуңну оода Шагаан-Арыг чедир үдеп каг» дээрге, оглу кожа аалдар баар дээн чүве дег: «Чорувут, оглум» дээш, таваар шайлап олуруп калган. Кадайы кончуттунарга, ооң чырыы-даа сырташ дивээн. «Чаа-чалбак баар дээн эвес, сагыш човааш чоор сен, кадай. Эр кижи дары чыды чыттаар чоор» деп каан.

Лапчар үш чыл болгаш, аалынга чанып келирге, ачазы шынап-ла кырыксапкан болган. Эът-ханы шүглүп, шала чыкпая берген ышкаш болган.

‒ Чүгүрүк-Дорууңну колхозка салыпкан мен, оглум ‒ деп, аъш-чем соонда ачазы чугаалаан.

‒ Дыңнаан мен, ачай. Угбаларым чагааларынга бижээн болгай.

‒ Ынчаарга эки болган-дыр ‒ деп кааш, ашак элээн болгаш уламчылаан. ‒ Чамдык улус хуу мал дээш өл тынын салба чүве-дир. Ниитилиг ажылдаар дээн соонда хуу малдың херээ чок.

‒ Меңээ аът херек чок ийин, ачай.

‒ Анаа чугаам-дыр ийин.

Оглу шериг чоруткан соонда, ирей-кадай ийи чыл-даа

ажыг үеде колхоз хою малдавышаан турганнар болган. Чүгле эрткен күзүн хоюн дужаап бергеш, шала чиик ажылче шилчип алганнар. Ирбижей ирей школага таңныылдап турган. Ооң ажыл чок, холу шимчевейн олурары кайда боор.

‒ Оюн Херел кырган бо кыжын чаа чорта берди ышкажыл, күжүр. Оглу база адазының сөөгүн тутчуп, кээп чорааш барды ‒ деп, авазы чугаалаан. ‒ Ооң чанып келир хуусаазы база четкен, ам күзүн тос-он айдан бээй чедип кээр боор.

Авазы чем белеткеп, столга салгалак турда, Орустаар кадай бо эгииш-тыныш-биле маңнап келген. Ол эргинге кирип ора-ла чугааланып чоруп орган:

‒ Бо бажыңче шериг хептиг кижи кирип чыдарга, оглу чедип келгени ол-дур деп эндевейн ордум. Бо-ла хамык шериг барган оолдарның хуусаазын санап олурар кадай болгай мен. Бээр көрем, каям. Лапчар-ла-дыр сен харын ‒ дээш, чаа келген солдаттың холун Орустаар кадай туткаш, ам-на шаг болганда кээп мендилээн. ‒ Экии, оглум. Эки чордуң бе?

‒ Эки чордум, угбам. Силер эки турдуңар бе?

‒ Эки турдувус.

‒ Орустаарың арыг болган боор аа, угбам? ‒ деп, Лапчар баштактанган.

‒ Оо хосподи! Ынча диве, оглум. Кыраан, угаан чанган, мырыңай дедир барган болгай мен.

‒ Ынчаарга кайын боор, кижи кырыыр чай болган эвес.

Орустаар кадай Лапчарны идиинден бөргүнге үндүр кайгаан:

‒ Оо хосподи, кырывас харык кайда боор, оглукум. Аваң сени божуур дээш, эъди аарый бээрге, Илиишкин

ирейниң Ала-Шандырын Тоойна эмчиже ыдып «мясо болит» деп турган үемден бээр үе-дүп болду ышкажыл. Сени ам көрден, кончуг эр болган-дыр сен. Шериг база чоруп каапкаш келген. Ам-на өгленип-баштаныр сен ыйнаан?

‒ Ам-даа элек, угбам.

‒ Ынчаарга кайын боор, чогум-на «оо хосподи» деп чүвең ол эвес ыйнаан. Аваң-ачаң кыраан-дыр. Менде чүү боор, бөгүн орай, даарта эрте чортар чыгаан кадаң ышкажыл мен. Кырган улусту өрегелиг өөнче киирип, өремелиг шайындан эрте-дээре ижиртир болгай-ла.

‒ Че, харын далажып көргей мен аан. Кыстар тыптыр чүвеве.

Орустзар кадай халып баргаш, Лапчарның иезиниң кулаанга дыңналдыр сымырангылаан:

‒ Бажыңда бичии соок чүве бар ийин, хөй чүве деп бодай бербейн көрүңер. Дүүн-не тип салып каан мен. Аргажок суг чүве-дир ийин.

‒ Ынчал харын. Бисте чүү-даа чок болгай. Мен садыг халааш келийн. Ынчан-мынчан бардым деп чагаа-даа чорудуптас оол ышкажыл ‒ дээш, Лапчарның иези үнүптерге, Орустаар кадай база ооң соондан долдаш диген.

Ийи кадай үнүп чоруй баарга, Ирбижей ирей хөлүнде чугааланып олурган:

‒ Бо кончуг Орустаарның чүге эдээ эстеп туруп берди. Ам база ыглаар дээш ынчап тур ыйнаан.

‒ Кырган кижи канчап ыглаар чүвел? ‒ деп, Лапчар кайгап айтырган.

‒ Шеригден оолдар чанып кээрге-ле, шагда сугга 

эндей берген оглун сактыр күжүр ышкажыл. Силерниң үеңер хөөкүй ышкажыгай.

‒ Ындыг, ындыг, ачай. Менден чангыс-ла хар улуг күжүр болгай. Ам чораан болза, шеригден чедип келген турар-дыр, көрем.

‒ Куш уязынга ынак, кижи төлүнге ынак ‒ деп чоруй, Ирбижей ирей чугаазын уламчылавайн барган.

Аъш-чемин столга делгеп алгаш, дөртээлээ хөөрежип эгелээн.

Чугаа-соот аразында, чүге-ле ийик, Орустаар кадай Эрести сактып келген:

‒ Ам Эрестиң келир үези арты. Ол ам тос-он айдан эртпес. Эрес-даа келген дораан өгленир кижи.

‒ Ону канчап билир сен, угбам ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Оо хосподи, билбес боор бе? Шериг чоруурунуң мурнунда-ла мында бир саанчы уруг-биле таныжып турду.

‒ Ам саанчылавайн турар-дыр ийин ‒ деп, Лапчарның иези киржи берген. ‒ Өөренир кижи мен дээш, Кызылче чоруткаш, оозун ара октапкаш келген. Ам ында амдыы бир оол күдээлеп туруп алган чүве диведиве. Кым ийик ооңар, угааным багы ындыг болгай аан, бичии-ле чүвени уттуп алыр, амдыы Докур-оол дарганың чуржузу аан?

‒ Дозур-оол бригадирниң база чуржузу ийик чоп ‒ деп, Ирбижей ирей немеп каан.

‒ Достак-оол ыйнаан ‒ деп, Орустаар кадай сактып каан.

‒ Ийе-ийе, Достак-оол күдээлеп туруп алган диведиве.

‒ Кым деп уруг боор? ‒ деп, Лапчар ылавылап айтырган.

‒ Шаанда, колхозтажыр мурнунда, Сенек ынчаар чурттап чораан, ам шарылар кадарып турар Ховалыг Сандан деп кижиниң уруу чүве ‒ деп, Лапчарның авазы тайылбырлаан. ‒ Адын Анай-кыс дээр ийик чоп.

‒ Ийе-ийе-ийе ‒ дээш, Лапчар солагай холун хавааның оң-талакы кирбиинге аппаргаш, ында доора сорбуну салаалары-биле өйдүктүрген. ‒ Солагай карааның адаанда бичии кара меңниг уруг ийикпе, авай?

‒ Ой, та-та, бичии уругларның карак-кулаанда мең-муңну канчап доктаадып ап чоруур кижи ийик мен.

‒ А сен ол уругну таныыр кижи сен бе, оол? ‒ деп, Орустаар кадай айтырган.

‒ Шагда мен бичиимде, школаже чоруурумнуң мурнунда чайын ол ашак суг бо суур үстүнде шыкка чайлаан чүве. Ынчан ол уруг-биле сайзанактап ойнап турган мен.

‒ Ынчаарга-ла таныырың чөп-түр ‒ деп, Орустаар кадай бадыткаан.

Лапчар:

‒ Шагаан-Арыг школазынга кады өөренип турган бис. Үр эвес. Аңгы-аңгы класстарга. Ол хевээр көрүп көрбээн мен ‒ дээш, хаваанда дерин чоткан. ‒ Оон бээр талыгыр үе эрткен-дир. Ам бо-даа олурза, танывас мен.

Лапчарны дыңнап олуруп-олуруп:

‒ Сандан, Шооча ашак-кадайны мен эки билир болдур мен ийин ‒ дээш, Орустаар кадай уламчылаан. ‒ Анай-кыста чүве чок, Анай-кыс эки уруг чүве. Хамык ужур Сандан ашак-кадайда. Араатан дырбактыг дег, чалым-хая аразында сыңнып чыдып алган, тос уралыг кулугурлар. Шоочаның уё-човууру кара авыяас-тыр ол.

Уруун сургуулдан мегелеп эккеп алгаш, ам дарга-бошка, ат-сураглыг улус боорга, Докур-оол, Токпак-оолдарже ыдалап турарлары ол-дур. Чажырып алган хууда малындан чарлып чадааш, ажы-төлүн безин чашканнап олурарлары ол болбас ийикпе. Көргей-ле бис, Шагаан- Арыгда өөренип турар бичии уруун база будап аарлар эвеспе. Анай-кыс оларга алдырбас, көргей-ле бис. Эрести ол мегелевес-даа.

‒ Сандан ашак сугда күжүн көргүзүп турар күдээни, чонда тараан чугааны канчаар сен, угбам? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Оо хосподи! Собака лает, чолавек идет ‒ деп, Орустаар кадай чандыр-соора чугаалааш, арагалыг аяан Лапчарже сунган. ‒ Ма, оглум, кырган угбаң үлүүн иживит, мен дег, узун назы назылаар сен.

Лапчар аякты алгаш, сандай ооргазынче хертейтир олургулаан:

‒ Эки-ле кыс-тыр!

Лапчарның авазы кады-кыраанынче ээккеш, ооң кулаанга сымырангылаан:

‒ Орустап эгелээнде, Орустаар кадайның эзирий бергени ол-ла болгай.

Орустаар кадай шынап-ла ол-бо шоюжуп, чулчуруп эгелээн:

‒ Оо хосподи. Оо хосподи даадым. Ойнуң-чиктиң оъдун оъттаан ‒ деп, шала-була ырлап чоруй, ыглай берген. ‒ Ыы-ыы! Күжүр оглум турган болза... Эче халак, салымымны...

‒ Кулугурнуң эзирий хона бергени ол-ла-дыр ийин. Девин-не дылы кызаңайнып халып турбадыве ‒ деп, чугааланып баргаш, Лапчарның иези Орустаар кадайны

барып силгигилээн. ‒ Эзирий берип-тир сен, ам барып уду,че.

‒ Оо хосподи, ындыг-дыр мен бе? ‒ дээш, Орустаар чулчураан. ‒ Поржаалыста, спать болза спать-ла ыйнаан.

Лапчарның иези Орустаар кадайның колдуундан челип алган.

‒ Оо хосподи! Бичии-бичии пьяный мен, бежен грамм пьяный мен ‒ деп, ырлагылааш, Орустаар кадай ынаар буугайнып үне берген. ‒ Чүгле-чүгле пьяный мен, чүс-ле грамм пьяный мен.

Үш чыл улаштыр аалга көзүлбээн эрниң чедип келгенин демдеглээни ол-ла болган. Стол кырында иштиг шилдер барык-ла бүдүн хевээр тургулап калган. Клубтан бээр кылаштаайн дээш, Лапчар хевин кеттингеш, идиктерин кылайтыр аштап алгаш үнүпкен.

Даштын агаарның экизи кончуг. Хүн караанга эрээш, чаржай берген харны кылын улдуңнарлыг аар сапык-биле базарга, даашкыры аажок болган. Бажыңнарның соңгалары шупту чырык, хоолайларда ак-ак ыштар дорт-ла дээр шаар үнүп турган. Ынаар кижилер-даа чугаалажыр, ооң соонда кыстар-даа каттыржыр. Бараан аъттыг бир-ле кижи иштинде химиренип ырлавышаан, кудумчуну өрү чара челзип чоктай берген. Ырының сөзүн Лапчар дыңнап чадап каан.

Лапчар кудумчунуң бир ийинде чадаг улус кылаштаар орукка кирип алгаш, суурну өрү аяар бар-ла чораан. Төрээн колхозунуң төвүнүң үш чыл дургузунда өскерилгени шору болган. Мурнунда ийи-чаңгыс боттаң тургулаан бажыңнар херимнелип, кудумчу чурумунга чагырткылай берген болган. Оларның соңгаларының дужунда тарыгылап каан ыяштар, ылаңгыя пөштер караргылап

көзүлгүлээн. Чамдык бажыңнарны Лапчар танып, оларда кымнар чурттап турарын билип чораан.

Төрээн суурунга чаа келген кижи мырыңай далашпаан. Соогу уярай берген часкы агаарны хөрээн долдур тынып, аян-тээлеп бар-ла чораан.

Суурнуң ортузунга бар чорда, ынаар адагашта чырык сайгылгаанныг узун ак бажың көстү берген. Чоокта чаа туткан бажың-дыр дээрзи ханаларындан илдең болган. Аңаа ындыг бажың турбаанын Лапчар билир. Ынаар кижилер уурук-сууруктап, чугаа-соот-биле чоруп тургулаан. Ол-даа чаа клуб болгай аан, мурнунда кинону безин чөгенчиг тар бажыңга көргүзүп турган чүве болгай. Лапчар бажыңнарның дужу-биле эртип чыткаш, чавыс херимнер ажыр көргүлээрге, ногаа тарып турган чалдар кылын хар адаанда илдең болгулаан. Бажын оора соп аппаргылаан тарымал тоорук сыптары база караргылаан. Бо-ла бүгү ‒ чаа бажыңнар, чурумнуг херим-кажаалар, тарып каан ыяштар, огородтар ‒ орус чоннуң чаагай салдары болгай аан деп, Лапчар сеткили таалап бодап чораан.

Сайгылгаан чырыктыг черлерге Лапчар кылажын дүргедедип, караңгы черге оожургап каап чораан. Төрээн суурунга кежээ оожум таваар кылаштап, боданып чоруурга, экизи кончуг болган. Ынчангаш, клуб кирбес-тир деп, Лапчар бодап алган.

Лапчар клуб дужу-биле эртип чыткаш, кылашташкан кижилерниң чамдыктарын үннеринден танып чораан. Ынчалза-даа, сөөлүнде ужуражы-ла бээр мен ыйнаан дээш, оларга шаптык болбайн, дескелексей аарак, кыйыы-биле дуюкаа эрткилей бергилээн. Шагда болза киноже аныяктар болгаш бичии уруг-дарыг баар чүве болгай, ам улуг кижилерниң база ынаар далаш-биле

чоруп турарын көргеш, чонум дыштанып билир апарган-дыр деп, Лапчар өөрүп чораан.

Ынчаар аян-тээлеп чорааш, кежээки суурнуң бажынга үнүп келген. Ам-на суурнуң адаанда ышкаш, херим-кажаа, аңмаар, крыша чок, боттаң бажыңнар, ында-мында чазыыл чок чыткылаан инектер дег, көстү бергилээн. Ам-даа ажыл хөй-дүр деп, Лапчар иштинде боданган.

Суур бажында Шивилиг хемче кирген кадыр эл бар. Ол чарыкта бедик мөөрүкче эдектелдир кара эзим үнген. Хем кежир кежээки тайганың даажы коогайнып турган.

Лапчар талыгыр бедикте кара булутка орааттынып алган бедик мөөрүкче көрүп алгаш, бодалдарынга алзып, кезек ыыт чок турган. Ырак-ла тайга-дыр. Ырак-ла булут-тур. Куш ышкаш, чалгынныг болган болза, ол ырак булуттуң кырынче ужуп үне бергеш, төрээн Шивилигниң кадыр кашпалдарын, ынак Улуг-Хемниң шөлээн делгемнерин аткан даңның сырынында харап көрзе. Магалыг-ла боор!

Ол чарыкта кара эзимниң хевири, дүне-даа бол, биеэ хевээр болган. Шагда аалынга сургакчы чедип келгеш, кожуун сургуулунга өөренир кижи сен дептерге, Лапчар оон дескеш, ол эзимче кеже халый берген. Чөгенчиг-ле турган-дыр ииин. Шыны ол харын, угааны чөгенчиг турган-дыр. Ам бир чаагай сеткилдиг кижи кээп, ону өөрен дээн болза.

Ийе, Лапчар үр-ле боданган. Мал-маганныг, чодазы чоон, балдыры шыырак кижиниң чаңгыс, артында хеймер оглу болгаш, амыдыралды ол кедергей-ле чиик көрүп чораан. Чүге дээрге ол амыдыралга бергелер көрбээн, бүгү-ле чүүлдерни аңаа ада-иези белеткеп берип чораан. Ынчангаш, Лапчарга амыдырал ооң чүгүрүк

доруг аъдының дөрт даванының адаанда кылдыр сагындырар турган. Күжүр доругнуң кырынга олуруптарга, ырак булут-даа черге дөжели бээр, ыйба-хүл-даа дээрге салдай бээр ышкаш чораан. Сөөлүнде көрүп көөрге, амыдырал ындыг эвес, сыр өске херек болган. Ону Лапчар шеригге баргаш, ылап-ла билген.

Ийе, Лапчар үр-ле боданган. Ол өске өөрү ышкаш, танкыга-даа олуруксап, далайга-даа эжиндириксеп турган болбайн аан. Күзел улуг-даа болза, ооң бичии билии чер алыспаан. Шериг баарда, демир-орукка олуруп алгаш, дүн-хүн чок каңгырадыр халыдып келгеш, доктааган кезээ бо ‒ тудуг батальону. Ол база-ла Лапчарны хоомайзынып хүлээп алган. Лапчар крановщиктеп-даа, электриктеп-даа шыдаваан. Станоктар нарын, балды-биле кылыр ажыл ховар. Ам канчаар, бак кадай көште даараныр дээн ышкаш, чорук аайы-биле тускай курс эртип, өөренир ужурга таварышкан. Ынчан ам-на Лапчар школага канчаар «өөренип» (ол сөстү черле кавычка иштинге алза, канчап-даа чазыг чок) чораанын сагыжы саргып боданган. Үе дээрге ооң бодалының ушчок мурнунда барган, үениң дүргени дээрге ооң чүгүрүк доруг аъдының маңы ында-ла каар болган. Лапчар ынчан, Шивилиг унунга кара чааскаан, бир-ле башкызының дугайын сагыжы аарып боданган. Аттыг кадыг башкы боор. Карактарын шала үзейтир, шаңгырартыр имиреткеш, бажының кадыг дүктерин, хаван сирти дег,  адыйтып алган, багай өөренир кижилерни чандыр көөр эвес. Оларның аразынга Лапчар бир дугаар одуругга чоруп турган. Орта өөренмес, чанаттаар, кода-хоорай кезиир деп алган соонда, Лапчар дургуннааш келген санында ол башкызы ооң кырынга-ла баар. Лапчар сактырга, башкызының бажының кадыг дүктери үзейтир

тургулап келгеш, чылан кырынче халыыр дээн чараа-чечен дег апаар. «Иең ‒ интернат ол-дур, адаң ‒ школа ол-дур, кайда-чүде Шивилигде Ирбижей эвес!» дээн башкызының, изидип каан кадаглар дег, сөстери ооң кулаанга каш хонук улаштыр коңгаланып келир. Лапчарның ынчан өжү-ле четпес, хыы-ла ханмас. Ол чүгле шеригге баргаш, чүвениң ужурун билген: башкызы ынчаар кызып-кылайып чорааш өөредип кааш, бодунга хөдел, хөлечик кылып алыр дээн эвес, күрүнениң алдын өртектиг кадры кылып каар дээш, дерин төп чорду ыйнаан. «Хөөкүй башкымга хей черге хорадап, өжээним хайнып чораан мелегей-дир мен. Күжүр башкым дириг чораан болза, ооң мурнунга мөгейгеш: «Бисти эртем-билиглиг кижилер кылып каар дээш, ажыг дериңерни халас эвес төп чораан-дыр силер, башкы. Багай өөренир, чанаттаар боорумга, мени кончуг-ла шын кончуп чораан-дыр силер, башкым. Хей черге силерниң-биле өжежип чораан бодум багым-дыр. Ам-на билиндим. Четтирдим, башкым!» деп, чугаалаан болзумза» деп, чеже катап боданмаан чүве дээр. Ам чүве хөлү эрткен. Ынчалза-даа, ам-даа бүгү чүве оскундурбаан, эртер орук төнмээн. Үе ам-даа бар-дыр. Амыдыралга ынак кижи, кырган-даа бол, аныяксыг көстүр.

Ийе, Лапчар үр-ле боданган. Ынчан ооң сагыжынга хенертен Анай-кыс кирип келген. Шивилиг ындында караңгы эзим ол. Ынчан чайын турган. Лапчар ол эзимден маңнап бады келгеш, дөө турган бедик кожагар баарынга Анай-кыс биле Достак-оолга таваржы берген. Анай-кыстың солагай карааның адаанда кара меңни эң баштай орта көрген, хаваан Достак-оолга орта чара шаптырып алган. Кылын хар эвес болза, Анай-кыстың сайзанаа ам-даа ында чыдыр боор ийин оң. Сай-дашты куш көдүре

бээр эвес, ыт ызыра бээр эвес. «Лапчар, соонда борта кээп ойнаар бис аа» дээн Анай-кыстың чаш үнү ооң кулаанга ам-даа дыңналып турган. Сактыышкын кезээде тааланчыг. Ынчалза-даа Анай-кыстың дугайында бажыңга амдыы чаа-ла болган чугаа-биле Лапчар чөпшээрежир хөңнү чок болган. Амыдыралда каалама орук чок. Че харын, Анай-кыс Эреске өскерлип-даа болур-ла ыйнаан, а барып-барып Достак-оолга ынакшаан ужуру чүл? Ада-иезиниң, төрел-дөргүлүнүң күзели бе? Азы аныяк эрниң дүлгээзини бе? Азы хөреңги-хокшулдуң күштүү бе? Эргиниң артынчызы ам-даа сүнезинин салбаан-дыр аа? «Чок, эргиниң артынчызы бажын ковайтпазын, хөөрүнге чытсын! Анай-кыс Эреске ашакка барбаза-даа, өске кижиге барзын, ажырбас. Чүгле Достак-оолга эвес! Чүгле төрел-дөргүлүнүң күзели-биле эвес, бодунуң күзели-биле!» деп, Лапчар бодангылаан.

Лапчар шыырныга берген болган. Далаш-биле кылаштап чаныпкан. Доңа берген сапыктары шаккыгайнып чораан.

Даартазында Лапчар эртези сүргей үне халаан. Дүъш четпээнде буу-хаа маңнап келген.

‒ Даарта ажылдап эгелээр болдум ‒ деп, Лаңчар кирип ора-ла чугаалаан. ‒ Конторага чордум. Колхоз даргазы-биле чугаалаштым.

Авазы аңгалай-ла берген:

‒ Келген дораан-чаяан-на бе? Дыштаныи албас кижи сен бе? Улустуң ажы-төлү чоп шаг болур чүвел? Аът-хөлден тып алгаш, угбаларың аалдарындан бээр чортпас сен бе?

‒ Чай тыпты бээр ыйнаан, соонда чорткай мен аан, авай.

Адазы олургаш, чүгле:

‒ Шын-дыр, оглум ‒ деп каан.

АЛДЫГЫ ЭГЕ

Ол чылын час эрте дүшкен. Улуг-Хем унунда иштик черлерниң хары мартта-ла сойлуп калган. Шивилиг ол ынчаар тайга тепкен кедек черлерниң хары элээн ызырынган. Ынчалза-даа кадыр мээстер шагда-ла берзенип каапкан. Кыштагда малчыннар суг тыртып, чазагларже көже берген.

Март айны адактадыр партия райкомунуң бюрозу болган. Аңаа колхозтар даргалары, парткомнар секретарьлары база олурушкан. Районнуң улус ажыл-агыйының байдалының болгаш ээлчеглиг сорулгаларының дугайында райкүүском даргазы кыска дыңнадыг кылган. Оон алгаш көөрге, кыш ниитизи-биле хүр-чаагай эрткен. Малдың чаш төлүн менди ажаап алган колхозтарның аразынга «Шивилигни» база адаан.

«Шивилиг» дээрге районнуң хоочун, шыырак, мурнакчы колхозтарының бирээзи болгай. Ол үргүлчү-ле мурнакчы ажыл-агый диртип, өскелерни баштап, өскелерге үлегер болуп келген. Ынчангаш колхозу-биле бодунуң адын адаарга, Докур-оолдуң чулчургайы безин сокпаан. Үүрмек макталдарга ол шагда-ла шоюгуп калган. Харын чамдыкта шилчиир Кызыл тук ап тургаш, бүдүн илеткел чыгыы сөс алгылаптар, ыяш ириин торга тывар дээн ышкаш, өскелерни шала ыйыксаар аянныг кижи.

Часкы тарылга думчук кырында келген, бүгү күштү ынаар октаар деп, райком бюрозу түңнел кылган. Ол чугула айтырыгга хамаарыштыр райком бюрозунуң кежигүнү, бажы көгерип, акшый берген шырайлыг, чолдаксымаар болгаш арган кижи, МТС директору чүве чугаалааш, чамдык колхозтар натура төлевирин чогуур өйүнде кылбайн, МТС-ке өре-ширези чыл келген тудум

немежип турарын шүгүмчүлээн. Ындыг ажыл-агыйлар-биле керээ-хемчээл чарарыл, МТС база күрүне мурнунга хүлээлгелиг болгай. «Шивилигден» үлегер алыңар, натура төлевирни черле хожудатпас, чогуур үезинде санажыр ажыл-агый-дыр дээрге, Докур-оол шыгырт-даа дивейн, сандайынга улам быжыдыр олургулаан.

Бюро соонда МТС-ке кире дүшкеш, тарылга дугайты бичии херек бүдүрүп алгаш, Докур-оол биле Илюшкин парторг дүъш соонда Шагаан-Арыгдан үнүпкеннер. Докур-оол биеэки-ле бора аъдын мунуп чораан. Илюшкин колхоз даргазының аъдындан оранчок бедик, чаяазында болгаш кондаалайының кырында улуг саннар баскылаан демдектиг, араазай кара аъттыг болган. Ол дээрге орус колхозтан-на дуюг базып келген мал боор оң.

Докур-оол биле Илюшкин Шивилиг аксынга келгеш, шөлдерни эргий чортуп көргеннер: МТС-тиң тракторларын каяа салырыл? Кайы черлерни суггарарыл? Хараган, дажын аштаар черлер чүл?

Элээн черлерни кезээш, орукче кирип алган соонда:

‒ Тарылга планы бо чылын элээн немешсе-даа, оовусту база-ла бо черге чүгле МТС-тиң тракторлары-биле ажырып алыр улус-ла-дыр бис, Александр Петрович ‒ деп, Докур-оол шөлээн чугаалаан. ‒ Өре-шире чок болурувуска, МТС бисти чугулалап көрүп турар-дыр. Ол үнелелди бедик көрүп, чөп ажыглаар херек.

‒ Ындыг харын, чөп ажыглаар, дарга ‒ деп кааш, Илюшкин кезек ыыт чок чораан.

Парторгтуң чугаазы улуг-ла үнмес боорга, колхоз даргазы уламчылаан:

‒ Амдыы бо фермавыс эргелекчизи Петренко даргавысты кайгаар кижи-дир мен. Колхоз тарылга шөлүн

чыл бүрүде калбартып, ооң фермазынга четчир санныг мал чемин белеткеп берип турда-ла, аът андазыны-биле чер чарар дээр.

‒ Ында база ужур-ла бар, дарга. Амдыызында оон ойталаан херээвис чок боор ‒ деп, Александр Петрович тудуп алган чоон шывыы-биле аъдын какпышаан чугаалаан. ‒ Мал чемин ферма чанынга белеткеп аары чугула болгай. Бот-үнези чиик. А колхозчуларның хууда огород-ногаа тарыыр черин МТС трактору-биле чарып бээр эвес.

‒ Мен МТС директору-биле чугаалажыйн, трактордан берзин. Меңээ бербейн, кымга бээрлерил ‒ деп, Докур-оол улам изирниккен.

‒ Берип-даа болур ыйнаан, директор-биле кончуг өң кижи болгай сен, Дүлүш Дүменович ‒ деп, парторг кыжыра аарак чугаалаан. ‒ Чээн оолдуң күзелин хандырбас кижини кандыг даайым дээр боор. Ынчалза-даа МТС тракторунуң кылаштаан метр бүрүзү көпеек деп билир херек. Найырал найырал-ла ыйнаан, ажыл-херекке кээрге, акша караа санаар ыйнаан бо.

‒ Ындыызы ындыг-ла ыйнаан, Александр Петрович. Бистии ышкаш шыырак колхозка хей чүве-дир ийин ‒ дээш, Дүлүш Дүменович орукче сыккырган. ‒ Хереглээнин дуй каап-ла бергей бис. Натура-биле бе? Акша-биле бе?

‒ Борта бар аргаларны, бар күштерни ажыглаза, черле артык эвес ийик, Дүлүш Дүменович.

‒ А чежеге дээр шары-буга, аът-хөл оорга-мойну кертиир бис. Эрткен чылын Алтай крайга чоруп чорааным дугайын силерге чаңгыс эвес удаа чугаалаан болгай мен. Ында чүгле демир-дес-биле, кывар-чаар материал-биле тараа тарыыр чүве-дир.

‒ Ол шын. Ол дээрге Алтай край-дыр. А бо дээрге Тыва ышкажыл! Ындыг бе, Дүлүш Дүменович? Бичии-ле мана, керзең-хөндүргени музейге дужаап бээр бис.

‒ Манаан херек чок, эргим Александр Петрович ‒ дээш, колхоз даргазы тепсенгилээрге, Боразы ылгын-ылгын баскылаан. Парторгтуң араазай кара аъды буттарын аар-аар көдүрүп, орук довураан доозунналдырып чораан.

‒ Бис база үстүнден план бээрин манап, ону канчап-чооп күүседирин кичээп орган херээвис чок, Дүлүш Дүменович.

‒ План дээрге үстүнден удуртур органнарның биске берип турар дайынчы даалгазы-дыр. Бо чылын база чээрби хуу улгаттырдылар.

‒ Бистиң колхозтуң күжүнүң, сайзыралының деңнели-биле алырга, чоржаң шары кылажы-биле чоруп олурар улус-тур бис, Дүлүш Дүменович. Сээң челер бора аъдың кылажы-биле чоруур херек.

‒ Ийет, ийет ‒ дээш, Докур-оол амырай берген. ‒ Ынчангаш, бүрүнү-биле тракторже көрнүр дээрим ол болбас ийикпе.

‒ Планывыс бичии-дир, дарга. Чээрби хуулап өстүргеш, чеже чер алыр бис.

‒ Ону ажыр күүседип келдивис.

‒ Эвээш-тир, Дүлүш Дүменович. Улгаттырар херек.

‒ Ам чеже улгаттырар бис.

‒ Чүгле чээрби хуулап эвес. Тарылга шөлүн бүдүн чартык катап, ийи катап улгаттырар херек. Мал бажын өстүрер херек.

‒ Күжүвүс четчир бе ынчаш, Александр Петрович?

‒ Четчир, Дүлүш Дүменович. Кижилер бар.

Ийи дарга хөөрежир дээш, Шивилиг суурга кирип

келгенин эскербээннер. Бо чугаа талазы-биле чоокку үеде колхоз баштаар чериниң хуралын кылыр деп дугурушканнар.

Илюшкин Докур-оолдан адыра чорткаш, бажыңынче бар чыда, ажыл-херекчи чугаа чүгле стол артынга эвес, ховуга база болгулаар чүве-дир ийин деп бодап чораан. Чүге дээрге ол ийи кижи ховуга чүгле селгүүстеп чорбааннар, мунган аъттарының дуюун өөредип чорбааннар. Төрээн колхозу, чону дээш сеткилиниң ханызындан човап чорааннар.

Тарылга эгелээри билек бүгү күш Шивилиг аксында ховуга мөөңнеттине берген. Суур чанында төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Петренко колхоз баштаар черинге, оон кедерезе порторгка четчип тургаш, кезек кижи, аът-хөл ап алгаш, олаа ынчаар оймактарга чер чарып кирипкен.

Чамдык кижилер кочулап, «Бөдүрең-Хөө бригадазы» дижип турганнар. Сергей Петренко ону херекке-даа албаан.

‒ Саар инектерни тургузур азыраар херек ‒ деп, ферма эргелекчизи Петренконуң чугаазы-ла ол. ‒ Оон туржук чайын безин немелде чем бээр херек.

Чамдык кижилерниң каткызы кээр турган: көктүг чайын кым мал азырап чораан, тоол чүве ийикпе ол. Ынчап турбуже, «Бөдүрең-Хөө фермазының» инектериниң кескен көк сула чип, свекла хемирип турганын кым көрбээн боор.

Сергей Петренконуң фермазы саар инек бүрүзүнден хөй сүт алыр талазы-биле Тывага сурагжып турган.

Колхоз баштаар чери, партия организациязы колхозчуларның боттары-биле сүмележип тургаш, ниитиниң ажыл-агыйынга күш-ажылдың хуваалдазын черле шору

тургускан. Мал ажылынга, ылаңгыя кадатта малга колдуунда тыва кижилерни шилип ап турган. Чүге дээрге тывалар төрүмелинден мал-биле халбактанчып келген болгаш, ону азырап карактаарының, өстүрериниң чажыттарын, аргаларын эки билир болгай. Ынчалза-даа мал ажылында орус кижилерни шуут чок деп чугаалаар үндезин чок. Орус саанчылар-даа, хаван ажаакчылары-даа бар. Төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Петренкону суурда каш-ла кижи украин сөөктүг деп билир, а чоннуң хөй кезии орус кижи дээр. Мал эмчизи оол база орус кижи. А чер ажылынга нургулайында орус чон ажылдап турган. Ынчалза-даа тывалар база ында арбын. Суурда чурттап турар херээжен чонну, сүт фермазындан аңгыда, ногаа ажыл-агыйынга хаара тудуп турган.

Күш-ажылдың бо хуваалдаларын партия организациязы биле колхоз баштаар чери чүгле ол артельдиң сайзыралының чүгле ол үе-чадазынга таарышкан, түр хемчеглер деп билип турган.

‒ Оо хосподи, шагда дээрге аттыг чүве-ле болгай, уруглар, инек шаашкактагыже көктүг чайга чедир тараазын тарып-тарып, оон мал соондан көжүп үнер ‒ деп, харылзаа ажылында Орустаар кадай амырап чугаалап чоруп турган. ‒ Ам дээрге бо кижи мында тараа-быдаазын тарып орда, чамдык кижилер малын малдап турар. Магалыг болган шаг ышкажыл.

Орустаар кадайга харыылаан ышкаш, малда Сандан ашак мынча дээр:

‒ Артель-колхоз деп чүвеңер шынап-ла эки чүве-дир бо. Мен мал кадарып олурумда, өске кижилер чер ажылында турар чүве-дир. Биеэги дег, андазын сывы-даа тутпас кижи-дир мен. Ол хиреде-ле, бир дыңнаарымга,

тарылга доосту берди дижип чоруп турар, бир көөрүмге, тарааны кезип каапкан болур.

Коллективтиг ажыл-агыйга хостуг күш-ажылдың хуваалдазының ажык-дузазын чон биле берген, артелиниң эрге-ажыы дээш карак кызыл ажылдаар чорук хөй-хөй ишчилерниң чүгле бедик хүлээлгези эвес, оларның амыдырал-чуртталгазының анаа-ла үлүү болуп бар чыткан. Ынчалза-даа, ийи-чаңгыс кижилер эвилелдиг ажыл-агыйның ындыг эки талаларын соора ажыглааш, чаңгыс черге доктаап, мергежип ажылдавас ёразындан үр-ле салдыкпас тургулаан. Ындыг ак-саргылар чедир бышпаан чамдык аныяк оолдар, кыстарга тоң бак хамчыын халдадып, чонга ёозажогун көргүзүп шаг-ла болганнар. Кандыг-бир бүдүрүлге черинге болза, хоржок болгай, ажылга үнмеске, шалың бербейн баар, а колхозка амыр чүве ышкажыл, ажылдаарга-даа ‒ хлеб чиир, ажылдаваска-даа ‒ хлеб чиир дижип, ындыг ёраның халдамырынга алзыпкан эвээш-биче аныяктар, чылыг уя дилээн авырган дег, бир ажылдан бир ажылче улчуп чоруп тургулаан.

‒ Аныяк гвардияң чүнү доюлдуруп тур моң? ‒ деп, Александр Петрович Илюшкин комсомол организациязының секретары Сергей Шериг-оолдан бо-ла айтыра бээр.

Шериг-оол чаңчыккан аайы-биле бот-тывынгыр уран чүүл бөлгүмүнүң ажылындан-на эгелээр:

‒ Ам тарылга шөлүнде улуска концерт көргүзер дижип тур бис. Колхоз даргазы чүък машиназы берди. А бо Петренко дарга черле ындыг кижи-дир бо, саанчыларын черле салбас, бажын кактырган мал-ла.

‒ Кижилерни ажылдан чардыктырары база берге херек болдур ийин, Сергей Сергеич ‒ деп, Шериг-оолду

парторг бо-ла хүндүлеп адай бээр. Ынча дээрге, комсорг шала эгениксеп, мойну кыза хона бээр. Чүге дээрге комсоргтуң четпестерин илередир дээнде, азы аңаа чугула сагындырыг кылыр дээнде, Александр Петровичиниң чаңы ындыг кижи болгай.

Сергей Шериг-оолду Илиишкин дарга хөйлеңи чок, эъдин хүнге хеңмелендир чиртип алган, хорлаңгы буттарлыг, ырыктааш чүвүрлүг маңнап чоруур чаш оол шаандан тура билир. Шериг-оолдуң адазы шаг-шаандан тура Шивилигге орус чон чанынга чурттап келген, имилеме хөй ажы-төлдүг Серге деп ашак болгай. Чединмес, түремик боорга, ону Шивилигниң орус чону кээргээр, аъжын-чемин, хапыыс-хартыышказын харамнанмас чораан. Ооң кадындан-на Шериг-оол дөзер эвес, Илиишкиннерниң-даа, Бөдүрең-Хөөлерниң-даа огородунче бо-ла оорланып кире берген турар. Илиишкин ашак кудук чанындан бо-ла алгыра берген турар: «Дескен херээң-даа чок, танып кагдым. Сергей Сергеич-ле-дир сен. Оорланып турар боор бе? Бо картошкадан казып алгаш, аваң-ачаңга аппарып бер». Чамдыкта Шериг-оол шынап-ла сести-сести чедип келгеш, ава-ачазынга хапыыс-хартыышка чүъктеп алган чеде бергилээр.

Серге ашактың уруглары черле ындыг кижи, төрүттүнген үезиниң аайы-биле адаттынгылаан, сөөлүнде барып таарышкан орус аттары база бар апаргылаар. Фамилиялары тос башка, чүгле адазының Серге деп адын кадагалап алганнар. Сергей Сергеевич Шериг-оол шеригже улус үдеп турда төрүттүнген. Ооң угбазы София Сергеевна Соңгулданы соңгулда хүнүнде божаан. Өске уругларын Надежда Сергеевна Наадым, Василий Сергеевич Байыр, Матвей Сергеевич Маргылдаа дээш чоруп берген.

‒ Ындыг таварылгаларда бистиң-биле сүмелеш. Дыштаныр хүннерни ажыглаар болгай, Сергей Сергеич ‒ деп, Александр Петрович сүмелээн.

‒ Бөдүрең-Хөө дарганың инектери улуг-хүн деп чүвени билир эвес ‒ деп, комсорг улам чечээргеп бар-ла чыткан. ‒ Дыштаныр хүнде-даа сүдүн тыртпас малдар ышкажыл.

‒ Бо дугайты Петренко-биле чугаалажып көргей мен аан ‒ деп, Александр Петрович чугаалаан. ‒ Чонга оюн-тоглаа көргүзери эки херек-тир. Аныяктарның амыдыралының ортузунче кирер болза эки-дир. Кижизидилге ажылы чорудар. Шала өөренген, үзүк сыыкче үндүр шаптырыпкан мезил дег, ындында-даа чок, бетинде-даа чок кижилеривис бар-дыр. Ажыы-биле чугаалаарга, оларны ынаар кым-даа үндүр шаппаан, боттары үне халчы берген улус-тур ийин. МТС-ке тракторга өөредир кижилер херек деп тур. Маңаа, суурувуска, кежээки школа база ажыттынар чүве-дир. Кымнарны өөредир бис? Кежээки школага акша-хөреңгини күрүне үндүрүп берген-дир. Өөреникчилер чокта школа школа эвес-ле болгай, Серёжа. Эки боданып көрээл ‒ дээш, Илиишкин дарга комсоргтуң эктиниң кырынга холун салган. ‒ Төлептиг аныяк кижилерни харыысалгалыг ажылче хаара тудар херек. Ам көрүп чоруурумга, малчыннарывыс шупту-ла назы-хары дөгүй берген кижилер бооп турар-дыр. Оларның соонда кым малга ажылдаарыл? Даарта эвес, бөгүн боданыр херек.

Парторг биле комсорг элээн-не сүмелешкеннер.

Ынчан «Шивилиг» колхозка тускай эртемниглер барык шупту-ла өскээртен келген кижилер турган. Шору өөренип алган ийи-чаңгыс кижилер колхозунга ээп келбейн-баары чаңчыл апарган. Ону Илюшкин окта четпес

чорук деп санап турган. Бодунуң кадрлары база суг, агаар дег херек болгай. Ындыг кижилерни ылаңгыя үндезин чоннуң иштинден өстүрер херек деп, парторг хурал-суглаага чаңгыс эвес удаа чугаалап келген.

Парторгтуң ажылы төнер эвес. Тараажылар. сигенчилер чүнү күзеп турарларыл? Малчыннарның сагыш сеткили кандыгыл? Көдээ интеллигенция ‒ башкылар, эмчилер ‒ канчаар амыдырап турарыл? Негелде-хомудалы чүл? Бо шаг дээрге, чүгле эгин бүдүнүн, хырын тодуун кичээр үе эвес ышкажыл. Экизинге эът дүлүп чиир эвес, чаражынга шай хайындырып ижер эвес деп чаржынчыг чугааның шагы төнген, шаа үзүлген.

Шериг-оолдуң соонда, парторгтуң албан хаар өрээлиниң эжии безин хагдынмайн чыдырда, Тоойна эмчи кирип келген.

‒ Херээженнер гвардиязы чүнү доюлдуруп тур моң, Антонина Николаевна? ‒ деп, Илюшкин эжикке уткуп келгеш, эмчини сандайже чалаан.

‒ Дүүн херээженнер хуралы эрттирип турдувус, Александр Петрович.

‒ Чүнү чугаалаштыңар?

‒ Херээженнер чөвүлелинге суурнуң арыг-шевер байдалын чугаалажып турдувус. Чаа-ла хыналда кылган улус бис.

‒ Кандыг түңнел кылдыңар?

‒ Чамдык колхозчуларның чурттап турары черле эки-дир. Садып салып алган эт-севи-даа шору, херимнериниң ишти-даа аай-баштыг, бажың-балгады-даа арыг-силиг. Амдыы почтальон Орустаар кадайның бажыңын өскелерге үлегер кылдыр көргүзер деп шиитпирледивис.

‒ Оон ыңай, Антонина Николаевна?

‒ Бо ажыл талазы-биле кудумчулар аразынга

социалистиг чарыш эгелээр, бажыңнарга арыг-шевер чурттаар талазы-биле тодаргай негелделер, хуусаалар доктаадыр диштивис. Оон башка мында ийи-чаңгыс херээженнер бар-дыр, бажың-балгадын чугайлавас-тырлар.

‒ Шын-дыр, эки-дир, Тоойна эмчи ‒ деп, Антонина Николаевнаның саналын сеткилиниң ханызындан хүлээп ап, парторг аяс дээр өңү дег карактары улам чырып хүлүмзүрээн. ‒ Деткиир бис, эки эгелээшкин-дир.

‒ Ынчангаш, суурнуң тыва херээженнериниң ниити хуралынга ыяк дугуржуп алыр бис ‒ деп, парторгтуң деткимчезинге хей-аът кирген эмчи ындын ап бар чыткан.

‒ Чүге? Чүгле тыва херээженнерниң бе? ‒ деп, эмчини парторг доктаады каапкан.

Эмчи чугаазынга илдиге хона бергеш:

‒ Херээженнер чөвүлелинге ынчаар шиитпирледивис-ле ‒ дей каапкаш, ыыды чиде берген орган.

‒ Орус херээженнерни база каап болбас херек, Антонина Николаевна. Бисте база четпестер бар болдур ийин. Бо кыжын бир колхозчувустуң бажыңынга кире дүштүм. Чурттаар өрээлдериниң бирээзинде дагаа тудуп алган болду. Силер эмчи кижи-дир силер, ону чүү деп бодаар силер? Четпезивис ол-дур ‒ дээш, парторг чугаалаан. ‒ Соцчарыштың негелделерин ыяк бодап кылгаш, партбюрога бадыладып алыңар.

‒ Тускай кижилер томуйлап каан бис. Негелделер болу бээрге, эккеп көргүзер бис.

‒ Чүгле арыг-шевер эвес болдур ийин, Антонина Николаевна. Херээжен чоннуң колхоз бүдүрүлгезинге киржилгезин бирги одуругга тургузар херек. Дыка хей херээженнер уруг-дарыынга сылдап алгаш, күш-хүнүнүң

минимумун күүсетпейн турар-дыр. Ол хиреде ясли-садывыс ам-даа хөй-хөй уругларны хүлээп шыдаар аргазы бар-дыр. Ону чүге чедир көрбейн турар силер? Херээжен чон ортузунга суртаал ажылын күштелдирип, ясли-сад деп чувениң ажык-дузазын тайылбырлаңар. Малчыннарже база көрнүңер. Оларның ажы-төлүн ясли-садка алырының аргазы чүл? Хөй малчыннарның уруглары чүге багай өөренип, чанаттап, кичээл үзүп турар чүвел? Чамдык малчыннар чүге уругларының өөредилгезин сонуургавас, школаже бажын сукпас, башкылар-биле чугаалашпайн турарыл? Шыны ол, Антонина Николаевна, школага уруун күзүн эккеп кааш, чүгле чайын барып ап алыр ада-иелер бар болдур ийин.

‒ Шын сүмелер каттыңар, Александр Петрович. Бис чүгле арыг-шевер дугайын бодап турган болгай бис.

‒ Чаңгыс талалаарывыска хоржок. Чижээлээрге, чеже-даа арыг-силиг болгаш, эр ээзи арага-дарыга хандып, күш-хүнүнүң минимумун күүсетпейн турар болза, ындыг өг-бүлени канчап мактаар силер?

‒ Колхоз бүдүрүлгезиниң айтырыын бирги черге тургузары черле чөп-түр. Соцчарыш негелделерин аңаа дүүштүр кылыр бис.

Кастыктарында көк дүктер көстүгүлей берген, шала могапкан шырайлыг Тоойна эмчи үне бээрге, Илюшкин кезек боданып орган: партбюро кежигүнү, суурнуң хоочун ажылдакчыларының бирээзи, беш уругнуң иези, чоннуң кадыы дээш могаг-шылаг чок демиселчи, район Совединиң депутады, суурда херээженнер чөвүлелиниң кежигүнү... Шивилиг суурга Тоня Соколова деп аныяк эмчи кыс көстүп келгенден бээр үр-ле болган. Чээрби беш чыл ажып турар. Ынчан Александр Петрович боду безин он беш хире харлыг оол турган.

ЧЕДИГИ ЭГЕ

Биеэ-ле хевээр.

Даш бажы аштып, ынчап чоруй карандыларга шончалайлар көстүп келгилээн соонда, Ховалыг Сандан малчынның ындында-ла хүр кыштаан шарылары амырай-ла берген. Чамдыктары мырыңай коданга келбестеп, үстүп чоруткулааш, черге хонуп чоруур апаргылаан.

Ажыл-иш көзүлдүр-ле чиигей берген ышкаш болган. Сандан ашак үстүп часты берген шарыларны ончалап хавырып, кожа аалдар кезиир чаңы-биле чортуп турган.

Ынчап чорааш, Токпак-оол малчынның аалынга бо-ла чортуп чеде бээр. Ол ийи малчын дужа бергенде, чугаа-сооду хөлчоктар.

‒ Амыраан малчын ышкажыл силер, улуг урууңар база кыс болган ‒ деп, Токпак-оол кадайы Чаңмаа сарыг шайын согаажынга кандыг-бир-ле аялга-биле төккүледир соктап ора, Сандан малчынны суг чугаазы-биле өпейлей-ле бээр турган. ‒ Бодуңарның каш чүвеңерни ол шытпас-даа ыйнаан?

‒ Хамык чүвени Анай-кыс-ла кылып турар кижи-дир ийин ‒ деп, Сандан ашак чугаага улам таалаан чүве дег, ынчалза-даа кылагар кара шырайынга уруун мактаан бичии-даа хевир киирбейн, хөөреп оргулаар. ‒ Авазы хөөкүйнүң аңаа дуза кадар шаа кайда боор ийик. Талаар болган кадай ышкажыл, хоржок. Бажымайлай бергенде, ийи-үш хондур турбас, үнген-кирген чонга безин арай боорда аяк тудуп бээр.

‒ Бис база бо Достак-оглувус эвес болза, мынча мал-маганга канчап күш чедер ийик бис ‒ деп, Токпак- оол чугаа-соотту хөрлээледипте-ле бээр. ‒ Чүгле колхозтуң

хою эвес, боттуң каш чүвези база бар бооп кээр чүве-дир.

Бо ийи малчын хөөрежи бергенде, аап-саап ажыт-чажыт деп чүве турар эвес.

‒ Ооң кадындан Докур-оолдарның, Дозур-оолдарның каш хою база бисте ‒ деп, Чаңмаа күдээлериниң аттарын чоргаарал-биле чыккыладыр адагылаар.

Кадайының чугаазын Токпак-оол бичии чымчадып каар:

‒ Аттыг бажалар-дыр ийин. Малчын-мулчун багай улус болурувуска, бисти кыдыглаар даргалар эвеспе оң.

‒ Ындыглары ол харын ‒ деп, Токпак-оол кадайы өнемчип-ле орар. ‒ Эрткен күзүн шапкылажып келгеш, инектеривисти база ап көрүңер деп бо ыйнаан. Кызыдыр ынаваан бис. Оон өске аалда чагып кааннар.

‒ Келир күзүн инектерин биске эккеп калзыннар ‒ деп, Сандан чаагай сеткилин илередип орган. ‒ Ында хор бар эвес, колхоз шарыларының аразынга кылаштап чоруурлар ыйнаан.

‒ Шынап-ла ынчаар чүведир.

‒ Өске-башка улус эвес.

Чугаа-соот ханылап, Сандан чортуп келген санында улам ындын ап бар-ла чыткан. Барза-барза, Токпак-оол ашак-кадайның чугаазы-биле алырга, оларның каш малы боттарыныы эвес, оглунуу болу берген. Оларда чүү боор, Достак-оглун-на кижи кылып, өглеп-баштап кагза, оон өскези ‒ чизе-даңзыдан чажырып чоруур каш борбак малы-даа, дөрт, шокар аптаразы-даа, чыышкында барбалары-даа ‒ хей чүве-дир оң. Токпак-оол кадайының чугаазы-ла ол. Аас-сөстүг кижилер болганда, Санданнар база-ла эът бурганнар болбааннар: хууда малды колхозтуң хоойлу-дүрүмүнде айытканындан

арттыр көвүдедип болбас деп, дарга баштыг кижи бүрүзү дүн-хүн чок дамбыралап турда, өвүрде өжээнниг, арыда адаанныг эвес, каш борбак хой догдурадыр чажырып орган херектери чүү боор, хамык ужур-ла Анай-кызында болбайн канчаар. Бо магалыг-чаагай үеде назы чедип, кыс апарган кижиниң өнчүзү чок канчап орар боор, шаанда безин кыс уруг оода эргекке ораай тудуптар удаазын-даа бол, хокшулдуг болур чүве дээни кай.

Чазаглаарывыс ол чүве дээш, кыштаандан көжүп баткаш, Сандан малчын суг Сенек унунда бичии шыкка хонуп алган. Хүрегенниң күжүн көөр деп чугаа ышкаш, көшке база-ла Достак-оол кежээзин, ажыл-ишчизин, орлан-шоваазын көргүзер дээш падын бараан. Бо удаа улуг күш хереглеттинмээн. Баштай Достак-оол ийи шары ыңгыржактааш, барба-сава, алгы-кеш дээш борбак-сарбак чүвелер чүдүргеш, чазагга дажып чедирип каан. Эртенинде өгнү бускаш, беш шарыга чүдүртүнгеш көжүп үнүпкеннер. Сандан ашак ыдык челдиг аъдын чарышка салыр дээн чүве дег, чел-кудуруун чазааш, мөңгүн чүген-чулар суккаш, кызыл чуңгу эзер ургаш, уруунга мундуруп каан. Достак-оол биле ийилээ чүъкке чоруур силер деп, ада-иези чугаалап турунда-ла, Анай-кыс хоюн сүрүп алгаш, шагда-ла изи кургай берген.

Чаа чуртка кээрге, чуттуг кыштагга көөрде, солуну аажок болган. Көк шагда-ла үнүп келген. Суг унунда талдар ногаарара берген. Кожа аалдар база көстүп турар. Чаңгыс өгге буугуп кыштаан чүрек куюмнап, чон бараанындан ала-чайгаар-ла сергеп турган.

Чазагга баргаш үр болбаанда, бир-ле хүн Токпак-оол ашак-кадай оглун эдертип алган бо чедип келгеннер. Артынчак-савазы-даа улуг. Шиниктенип кеттинип

алганнары-даа сүргей. Достак-оолга анаада мундурбас, кускун дег, кара аът хөлдедип каан. Кара торгу тоннуг, кып-кызыл дордум курлуг. Кылаң кара савыяа сапыктарлыг. Ындыг каас хепке Достак-оолдуң ындында-ла арны кылаңайньш, анаада-ла көскү кылын эриннери эки-ле эскертинмес болган. Эр-даа эр-ле, чүү дээр боор ону.

Ындыг хүндүлүг аалчыларның Анай-кыска хеп-хенертен көстүп келгени ооң ада-иезин бичии-даа дүвүретпээн. Сандан ашак-кадай Токпак-оолдарны үнүп-киржип чоруур төрел-дөргүлү дег, черле ужур-чуруму ындыг чүве дег, харын-даа болчап каан болчаа дег хүлээп алган. Бо бүгүнү Анай-кыс кыштан бээр элдээрти билип-даа турза, херектиң кайы хире ханылап, кыштаг өдек өртенип бар чыдарын арта-ла эскербээн.

Кежээ дүъште келген аалчылар ынаар өгде-ле ноюрзап турганнар. Анай-кыс, чыт апкан аң дег, дескелеп, хой бажы дозуп, чидип шаг болган.

Пашта шай эстингеш, холазы көстү берген час хөнек аалчыларның баарынга барган. Ужур эдертип, аяк шайны аартай каапкаш, Токпак-оол малчын мыйгак кежи даалыңында-ла барган. Ужа, төш баштаан дүлген эът, шөйген быштак холунга кээрге, Шооча кадай бир дайнам-дайнамны отче октагылаан. Өг ишти аалчыларга изиг боорга, Сандан ашак үне халааш, хаяапчаны союп октапкаш, туургалар адаан өрү даггылап каан.

Токпак-оол, кижи хөрээ дег, кара көгээрни куу таалыңындан арай боорда ужулгаш, бодунуң баарынга олуртуп алган.

‒ Бо чылгы баштайгы хойтпаавыс оглу-дур ийин ‒ деп, Токпак-оол чугааланмышаан, улчуга берген кылаң

кара хуваны долдур куткаш, Сандан ашакче ийи холдап сунган.

Сандан ашак аяар үзейгеш, араганы база-ла ийи холдап алгаш, оң холунуң уваа-шээжек салаазын аякче суккаш, чайгы шиме саңмалын ол-бо ыдамнагылаан. Оон холунда аяа хевээр бичии када боданы каапкаш, хуваны эрнинге дээскеш, көгээр ээзинче дедир сунган. Аалчызы эптиг-эвилеңи-биле аякты ийи холдап, дедир алгаш, аас дээп кааш, база-ла Сандан ашакче сунган. Өгнүң ээзи ам-на аяан үр тутпаан, ооң боостаазы дунуксумаар дагжагылаан. Кадайлар будалдырып, өскээр көрүнгүлээн.

‒ Аа, кандыг кончуг ажыг чоор! ‒ деп, Сандан улуг хуваны арай боорда божудупкаш, артында чугааланы каапкан.

Ажыг болзун дээш, бертен аъттаныр мурнунда көгээрже бүдүн шил водка кудупканын чажырар сорулга-биле Токпак-оол улай-улай чугааланып, улаштыр куда-ла берген:

‒ Бо иешкилерниң тип турганы ол ыйнаан. Доң болган-дыр аа.

Чаңмаа кадайның аксын кижи чежер эвес, тууйбу-биле бажың туткан чүве дег, сөс бүрүн эптей каап-ла орар болгай, ашаанга ушкажы-ла берген:

‒ Менде чүү боор ййик. Бо кончуг Достак-оолдуң тывыы ышкажыл. Боларның аалынче баар дээн соонда, декте-шымда деп-ле туруп бээр. От-көсче-даа халый берги дег, аттыг төл-дүр ийин. Ынчап тургаш, доңга эстирип кааны ол ышкажыл.

Арагада водка амданын билзе-даа, өгнүң ээлери хүндүлүг аалчыларынга ындыг хевир безин көргүспээннер.

‒ Боларларның аъш-чеми ындыг ыйнаан. Арагазын

четтирерге, ана кижи бажынга чык дээр ‒ деп, Шооча кадай чугаазы үне берген хөөрээн.

Достак-оол уругларның чугаазынга таалап, чыышкын баарында сөгедеп каапкан, ага турган дишьерин агартыр хүлүмзүрээн олурган.

Дугураамнар саны арбыдаан тудум, чугаа-соот көвүдеп орган. Ынчалза-даа эргим хүндүлүг аалчылар кадыг херек ужурунда, кайы сунуп чедип келген улузул, ол хамык чайгы шиме, чаагай чем чүү дээш иштинип, читтинип турар чүвел деп айтырыгга херектиң ужуру билдингир-даа болза, талаларның кайызы-даа үр-ле дээп чадаан.

Бир-ле чугаа кадында:

‒ Бис-ле мында шуугап, аъш-чем чип олурар. А кызыңар чүге келбес чүвел? ‒ деп, Чаңмаа айтырган.

‒ Ой, гында-ла ‒ дээш, Шооча дөрде орган ашаанче көрген. ‒ Анайны кыйгырып көрем.

‒ Ам чаа-ла үнүн көрдүм. Хоюн киирип олур. Ам дораан чедип келир.  Куржааңгыларда барган инектеринге база баар ыйнаан ‒ деп, ашаа харыылаан.

Кудуруу-биле ужуктуг ине сөөртүпкен ыт дег, шак ол чугаа кырында Токпак-оол оглунче көрүнген:

‒ Па, улус ажыл-ижинге күш четпейн турда, эр кижи көрүп олурар боор бе, оглум.

Адазының имнепкен карааның аайы-биле тура халааш, Достак-оол аъттангаш ыңай болган.

Черле чугаа-сооттуң бажы эглип орган. Водка холуктуг арагага арны дирчийип, бажының аарыын уттупкан Шооча кадай, шүүгү байысаакчылары дег, шүүргедеп каап орган. Ооң оозу-ла чөп, шынап-даа болза, Шооча кадай айтырттынып, сураттынып чеде берген эвес. Оон ыңай, Шооча кадайның аксын ашаа-даа чежип шыдавас,

чүгле чаңгыс дашка арага чежип шыдаар деп, чамдык улустуң чугаазы шын болдур ийин. Анаада өске кижилер аразынга ыыттавас боду арага ижипкенде, хөөрээр-даа, чалчыза чалчыыр-даа.

‒ Че, ам тиккен өгнүң иштинейге диттип чадап орган херээ чүл, кудалар ‒ деп, Шооча аалчыларын боду-ла «кудалар» дей берген чугаалаан. ‒ Келген херээңер, сураглаан сурааңар ужуру чүл? Чугаалаңар че! Улуг аяк ужурлуг, хары аяк харыылыг, бис-даа белен-не бис.

Шагда-ла баш удур шээжилеп алган домаан Токпак-оол, калбак даштар дег, эптей каап эгелээн:

‒ Мындыг чүве-дир бо, кудалар. Өске-башка эвес, чаңгыс хемниң суун ижип, чаңгыс черниң агаарын тынып өскен боттарывыс-тыр. Эрги шаг болза, кадак сунуп, дадаазын тудуп келген улус-тур бис ийин. Бо шагда ынчап баарывыска, кижилерниң аксы-дылы кончуг болгай. Дүгдег-дагдаг деп чугаа-соотка борашса канчаар. Оглувусту-ла өрү дүндүктүг өглүг кижи кылып каарын бодап чоруур кырганнар-дыр бис ийин, кудалар.

‒ Ол-ла харын. Хөй чугаавыс-даа чок ‒ деп, Токпак-оол кадайы ашаанга улашкан. ‒ Оглувус-даа эр болган-дыр, урууңар-даа кыс болган-дыр. Кырган улус-тур бис, оон ыңай бис чүнү манаар бис, силер чүнү манаар силер. Каш борбак малдың-даа биске херээ чүл? Ындыг аа, кудалар?

‒ Чөп-чөп ‒ деп, Сандан ашак, Токпак-оолче көрген. ‒ Бис ийи кудашкы шагда-ла дугуржуп каапкан бис. Бистиң аас-сөзүвүсте каржыр чүве чок. Силер ийи-ле ынаар хөөрежиңер, кадайлар.

‒ Силерниң кара арагаңар харам эвес болганда, мээң кара кызым база харам эвес-ле ‒ дээш, Шооча ол-бо

мыйыжаңнаан. ‒ Бисте чүү боор. Бо шагда уруг-дарыг боттары билир апарган чүве ышкажыл, кудалар.

‒ Ол-даа шын, кудалар. Уруглар боттары билзиннер, бистер хуувуста хөөрежиилиңер.

Ыя аразында Анай-кыстың хою кирип келген. Хураганнар алгырышкан соонда, ажык хана карактарын чазый анайлар баккылагылаан.

Сандан ашак үне халааш, эргелиг үнү-биле кыйгырган:

‒ Анай, ой уруум, изигде кагып-суксап, ханың кадар четкен боор. Аъдың баглап каг, дүрген кээп, изиг аъш-чемден ижип ап көр.

Адазының кыйгырганының соонда шаг болганда, Анай-кыс өгге кирип келген. Изиг халаг хөөрежип орган улустуң үнүн доң хырбача доораар чидиг саазыыр-биле үзе шаапкан ышкаш болган. Улуг-ла эр кижи кирип келгенде чүве дег, Токпак-оол кадайы эдек-удаан хавыра иткилээш, эде-хере олургулаан. Ашаа доп-дораан идегелдиг өңнүүнден дуза эрээн ышкаш, көгээринде барган.

Анай-кыс эжикке хензиг када тура дүшкеш, девин шала-шула мендилешкени улусче хыйыртай каапкаш, авазының чанынга барып, орун будунга сандайланы тыртып алган. Ада-иезиниң эргим аалчыларының карактарының шонуу изиг хүнге чораанындан-даа чалынныг кылдыр Анай-кыска сагындырган. Ооң оду бурлаан, кулактарының үстүнче уштары астыгыр, тарзымаар-даа бол, ак хар шыпкан кышкы хем ортузунда хараалча дег, кара карактары оттан өрү көрбээн. Ак шырайы кыптыгып, караңгы өзенде шеңне чечээ дег, кыза берген.

Авазы ону бо удаада чаш уругларны дег аажылаваан: шайдан кудуп иш дивээн, ында-мында аъш-чем

бар, ап чи дивээн. Эъдин орту кииргилеп каан ужа-төштүг улуг-ла кара деспини ооң мурнунга салып берген. Анай-кыс карактарын оон чайладыпкаш, бир-ле көрүптер дээрге, ооң баарында долдур арагалыг кара хува чеде хонуп келген турган. Кажан-иргин чеде союп келгени ол ийик, Токпак-оол бир дискек кырында шала сөгедей туруп алган, хуваны шйи холдап сунуп алган турган.

‒ Арага ижип чорбаан кижи мен ‒ деп, Анай-кыс ынаар көрбээн-даа. Ынчалза-даа хары кижилерниң хөңнү ыйнаан кылдыр бодааш: ‒ Боттарыңар ижиңер ‒

 дей тыртып каан.

‒ Улуг улус хүндүлүг аъш-чем сунуп турда, көрүп орар боор бе, уруум ‒ деп, авазының үнү чычыы-торгудан чымчзк дыңналган.

‒ Улуг-ла кижиниң холдары шылады, аякты оода тудар болгай аан, уруум ‒ деп, ачазы бир ийинден чугаалаан.

‒ Аъш-чем-даа эвес, арага-ла-дыр ‒ деп, Анай-кыс шага тыртып кааш, ужур эдертир бодааш, аякты чаңгыс холдап тудуп алган.

‒ Хүндүлүг чемни хүндүлеп четтирер болгай аан ‒ деп, авазы амырап ыыттаан.

Анай-кыс хуваның эриин эрнинге дегзи каапкаш, ээзинче дедир сунган.

‒ Ынчаарга кайын боор, уруум, ирези аяк сунарга ‒ дээш, Токпак-оол бар-ла шаа-биле дерлиг арнын чырыдыр хүлүмзүрээн. ‒ Оода бичииден авыт, уруум.

‒ Кыс апарган кижи ажырбас, уруум ‒ деп, Чаңмааның база ам-на үнү үне берген. ‒ Хөй чүве эвес, өске-башка улус эвес, Достак-оолдуң кырган ада-иези ышкажыл.

‒ Арага ишпес кижи мен деп чугааладым ышкажыл ‒

дээш, Анай-кыс аякты ширтек кырынга салып кааш, ыыт чок үне берген.

‒ Бо-даа төлдүң кончуун, кыс апарган кижи эртип ‒ деп, авазы химиренип олуруп калган.

Анай-кыс үнүп келгеш дыңнаарга, өг ээн калган чүве дег ыыттаар кижи чок болган. Инектер кирип келген, челезинде дөгедир деп барган тургулаан.

Кызыл хүн даг бажында олурупкан. Ооң ындындан чүъктүг тевелер дег, чоржак кара булуттар баккылап келгилээн. Агаарның бүк, тумааргайы аажок. Дээр чудараар деп барган-дыр деп, Анай-кыс иштинде боданган. Азы бо-ла бүгү болуп турар чүүлдерге капсырлаштыр ооң хей-ле сагыжы бе?

Ол кежээ Анай-кыс инектерин үр-ле сагган. Сүдү чок хунажыннарны безин каш-даа катап эдирген. Анай-кыстың бажы өске чүве бодап турда, холдары чаңчыкан аайы-биле ажылдап, инек эмии сагган салаалары өске кижинии дег сагындырган.

Ачазы ыяш чарып киире бергеш, авазы ийи бөдүрээге суглап аппарган соонда, өгнүң дүндүүнден ак ыш үнүп эгелээн. Кезек када ыыды чиде берген улустуң чугаазы дыңналып турар апарган. Ол кежээ арбын-на паш хойтпак диктинген боор. Ынчалза-даа аалчылар кээрин билген ышкаш, авазының доскаарларда үзүктеп каан хойтпаа база бар болгай.

Анай-кыс таваарлап тургаш, инектерин саап, когжап алган бызааларын челелээш, хоюн кажаалай берген. Достак-оол каш-даа катап келгеш, чугаа үндүрер эп тып чадааш, дузалажырындан дидинмейн, дедир чоруй барган. Анай-кыс хураган тударынга база эшкедевээн. Хураган бүрүзүн, анай бүрүзүн чаңгыстап тудуп, саргылай бербээн

бе дээш, моюннарын, өектерин суйбап, бичии кажааже көдүрүп аппарып суп турган.

Хүн ашкан талада дээр чырык хевээр турган. Демги, чүъктүг тевелер дег, ырак булуттар дээрниң чартыын дуй ап чоруп орган. Анай-хураганын тудуп кааш, чадагай кажаа курунга баартактанып алгаш, ол көжүп орар булуттарны көөрге, элдептии кончуг. Олар чүгле чүъктүг тевелерге дөмей эвес болган. Эгезинде кара булут дүргектелип туруп-туруп, чидиг азыглар көстүп келзе-ле, ажып каан номга дөмейи аажок апарган. Оон булуттуң үстүкү бир азыы шөйлүп үнгеш, аът бажынга дөмейлежи берген. Артында-ла ийи кулактыг. Ажып каан номнуң үстүнден мөген үнүп чорза-чорза, эзер кырында олуруп алган кижи дүрзүзү көстүп келген. Шынап-ла аъттыг кижи. Аъды база кара, тону база кара. Ол булут ындында чырык хаяага капсырлашкаш, өңүн өскертип, шала агара берген. Аът кырында кижиниң хевири ам шериг апарган: кылаң кара хавактыг бөрттүг, ийи эктинде погоннары ол. Ынчап чоруй оң холунга даяңгыыш хевири көстүп келген. Аът мунган шериг кижиниң селемези ол дижик. Шак ол үеде караңгы булут артында дээр кызаңнаарга, Анай-кыс сактырга, шериг кижиниң селемезин чайганындан оон кызыл оттар чаштап турар ышкаш болган. Дээр кызаш дээрге-ле, Анай-кыстың арны чырыткыланып, кичээниңер дээн ышкаш, хойлар бөлдүнчүп, бышкыржып каап турган. Анай-кыс ол ырак булуттан ам-даа салдынмаан, улам кадалдыр көрүп алгаш, кызаңнаашка караан безин чивеш кылбайн турган. Хөй эвес кызаңнаашкын соонда, аът мунган шериг кижи хевирлиг булуттуң дүрзүзү бир янзы апарган. Селеме туткан хол чиде берген. Оон демги шериг кижи ийи апарган. Чаңгыс аътта ушкажып алган ийи кижи-дир

деп, Анай-кыс боданган. Ам аъттың бажы адырланып чоруй, каттажып алган ийи аът болу берген. Анай-кыс көөрге, даг бажында ийи аъттыг кижи кожалаштыр челзип орган ышкаш болган. Ыракта булуттар диңмирээрге, ийи кижиниң эзеңгилери каккылашкаш, кыңгырткайнып чораан ышкаш сагындырып турган.

Анай-кыс дымырадып келген чаашкынны безин херекке албаан. Ырак булут кырында хииктелдир челзип орар ийи кижи дүрзүзүнче көрүп турарга, аныяк кыстың изиг чүрээн адааргал дуй ап келген. Анай-кыс база ындыг бедик черже, ырак булут кырынче үне бергеш, ынчаар хат-салгын үндүр челзип орган болза!

СЕСКИ ЭГЕ

‒ Доруг аъдың дөрт дуюун ам-даа өөредир сен ыйнаан ‒ деп, колхоз даргазы Докур-оол шериг хептиг кирип келген Лапчарны оюн-баштак-биле хүлээп алган.

‒ Аъдымны ачам колхозка берипкен чорду, Дүлүш Дүменович ‒ деп, Лапчар кыска харыылаан.

‒ Билир мен, билир мен. Кончуг шын кылган ашак чүве, өске улуска үлегер көргүскен ‒ дээш, дарга Лапчарны топтап көрген. ‒ Чамдык кижилер колхозтуң устав-дүрүмүн хажыдып, артык мал-маган тудуп алгаш, орта ажыл кылбас боор чүве-дир.

‒ Артык малды чизе-бүрүткел ёзугаар санааш, колхозка дужааттырып турза, дарга. Колхозтуң малының бажын өстүрүп турар болза, ындыг кижилер мактанчыг-ла чүве-дир але.

‒ Алдырбас боор чүве-дир, дуңмакым, кара шорузу.

Бир болза, шеригде оглунуу болур, чизе-бүрүткели ында. Бир болза, кызыл хоорайда улуг албан хаап турар күдээзинии болур, азы кудазының чагып каан малы болур.

‒ Ийе, харын-на шын айтырыг-дыр, дарга. Чоннуң мал-маганын душку-келбиже хавыра бээр эвес ‒ дээш, Лапчар кезек боданган. ‒  Хуралдап сүмелешкеш, чамдык кижилер, ылаңгыя удуртуп-баштаар эштер, үлегер көргүзер болза эки-дир ийин.

Докур-оол мурнунда орган Лапчарже, кайы эзимден ужуп келген кээрген боор дээн ышкаш, карактарын хере көрген:

‒ Сөзүң чартын, чугааң допшулуун але ‒ дей каапкаш, үндезин чок черге чула-ла каттыргаш, өскээр ээп чорупкан. ‒ Чүл моң, эки тепсээш келдиң бе?

‒ Бо үеде шериг албаны дээрге, бирээ, ийи, үш деп тепсээринде эвес апарган чүве-дир, дарга. Ону бичии уруглар безин билир апарган-дыр.

‒ Сээң ооң шын, дуңмам. Сени каяа ажылдадыр кижи боор мен?

‒ Кодан мал хүлээп алыйн дээримге, бот-борзун кижи-дир мен. Тудугга барзымза чүл, дарга?

‒ Чудук көдүрериң шыдай эр-ле сен ыйнаан ‒ деп, дарга арай шоодуп уламчылаан. ‒ Балды-биле эвиң кандыгыл?

‒ Шеригге кижини тудуг кылырынга безин өөредип каар боор чүве-дир, дарга...

Лапчар ынча дээш, элээн делгереңгей тайылбыр бээр деп бар чыдырда, колхоз даргазы ону доктаадыпкан:

‒ Билдине берди, билдине берди. Дээниң-биле болзун.

Лапчар Ирбижей элээн үрде суурга ажылдаан. Ол колдуунда-ла аар-саар ажылдар болган. Бир-ле болза эжик-хаалга септээр, азы чудук хирээлээр черге манзылар дилер. Чогум ол үеде, кыштың чылдагааны-биле ол ийикпе, колхоз улуг тудуглар кылбайн турган. Бир эвес кылып кириптер дээр болза, планнаттынган тудуглар-даа, дүжүртүнген чудуктар-даа бар болган. Хирезин бодаарга, кыжын хөй тудуг кылбас чорук чаңчыл апарган ышкаш.

Час дүжүп, чылыг хүннер келирге, өске хамык ажыл-иш-биле чаржалаштыр колхозтуң тудугжулары база дойлуп-ла үнгеннер. Суурнуң кудумчуларынга балды, хирээ даажы эртенги сериинден орай кежээге дээр дыңналып келир. Чүгле дүъште изиг-чар үезинде бичии соксаш кынныр.

Малчыннар чазагларынче көшкүлей бээри билек, он хире кижилиг тудуг звенозу кыштагларга бажыңнар тудуп эгелээн. Лапчарны аңаа киире шаап каан.

Ында ажылдап турар улустуң чугаазы-биле алырга, ол звено ынчаар чаңгыс эвес чыл ажылдап келген хире. Ийи-чаңгыс кижилер ажылын октап, чамдыктары дедир кээп-даа турдулар ыйнаан. Оларның ынчаар ажылдап турганын Лапчар шериг чоруурунуң мурнунда-ла билир. Ам ол шаанда херекке албайн чораан ажылы-биле кызыл арын-биле көржүр, кызыл хол-биле тутчур ужурга таваржып келген.

Шериг чоруурунуң мурнунда Лапчар аар-саар ажылдардан аңгыда, колхоз бүдүрүлгезинге ындыг-ла көскү херекке киржип чорбаан. Ам база ол ындыг улуг үүле бүдүрүп каар деп бодавайн чораан.

Лапчар тудугжу өөрү-биле ийи кыштагга ажылдаанының

соонда, колхоз даргазының адынга мындыг хевирлиг бижик чорудупкан:

«Улуг-Хем районнуң «Шивилиг» колхозунуң

баштаар чериниң даргазы эш Д. Д. Докур-оолга.

Ук колхозтуң кежигүнү Л. О. Ирбижейден.

РАПОРТ

Бо рапортту Улуг-Хем районнуң «Шивилиг» колхозунуң баштаар черинге киирер ужурум болза, мен колхозтуң малчыннарының кыштагларынга тудуг кылыры-биле ажылдап эгелээн кижи болгай мен, ынчангаш бистиң ажыл-херээвистиң баштайгы хүннеринде байдалдың дугайын силер бүгүде даргаларга саат чокка дыңнадыры ажылды моон ыңай улам шапкынчыдарынга эргежок чугула деп санадым.

Чүл дээр болза:

Бирээде. Он кижиден тургустунган тудугжу звено Көк-Сайырда кыштагдан эгелеп ажылдадывыс. Аңаа тудуг материалы болур манзыны четчир хемчээлдии-биле дүжүрүп каанындан ол бажыңны крышалаар ажылга үр болбадывыс. Ынчалза-даа ында чаңгыс чүүл бисти кайгатты. Бажыңның чүгле крышазы чок боордан башка, чурттаарынга бүгү чүүлдери бар болду. Печказы чаа, соңгалары бүдүн. Ындыг турбуже мүн бажыңны ук кыштагга турган малчын чурттаарынга ажыглаваан-дыр. Ооң чанынга өөн тип алгаш, аңаа чурттап турган хире. А чаа бажыңны аңмаар кылып, орта чаш хураганнар кажаалап, чуртталга шөлүн соора ажыглап турганы илереди. Кижилер чурттазын дээш, колхозтуң эт-хөреңгизин

чарыгдап тургаш, тудуп бээрге, ону ээ көрбес чорукту колхоз баштаар чери, мал бригадири эш Дозур-оол чүге буруу шаппайн турарыл?

Ийиде. Узун-Ойда кыштагда бажыңның чүгле дөрт ханазын туттувус. Чүге дээрге тудуг материалын чедир дүжүрбээн болду. Ол бажың бо чылын ажыглалга кирбес дээрзи билдингир. Келир чылдың дугайын кым баш удур чугаалап шыдаар боор. Мыя бо чижек чүнү көргүзүп турарыл дээр болза, тудугну туюлунга чедир, холдан үндүр кылыр төлээде, четчир материалды баш удур белеткээри негеттинип турар дээни ол-дур. Чедир кылдынмаан, түңнели көзүлбээн ажыл тудугжу кижилерни сорук киирбейн, оларның ажыл-ижин халаажырадып турар боор чүве-дир.

Мээң үстүнде айыткан саналдарымче амдыгааштан кичээнгей салырын колхоз баштаар черинден, эш Докур-оол дарга силерден тудугжуларның өмүнээзинден диледим.

Тудугжу Л. Ирбижей».

Лапчар Ирбижейниң чоруткан бижиин колхоз даргазы Докур-оол номчуп көргеш, чамдык «рапорт», «саат чокка дыңнадыр», «улам шапкынчыдары эргежок чугула», «буруу шавар», «халаажырадып турар», «өмүнээзинден диледим» дээн чижектиг сөс-домактарга чырыктары сыртаңайнып, каткызы келбес аргазы чок болган: «Тудугжу бажы ховар шагда доруун-на тудугжу тыпты берген-дир. Ирбижейниң чаңгыс оглу хырын иштинге чорда-ла, Шивилигниң араттары тудуун тудуп чораан...» Докур-оол карандаштап бижээн саазынны столунуң иштинче

киир октап каан. Хомудал, негелде-даа бол, саазын аштаар-суксаар эвес.

Үр болбаанда колхоз даргазының адынга Лапчар база бир бижик чорудупкан:

«Улуг-Хем районнуң «Шивилиг» колхозунуң

даргазы эш Д. Д. Докур-оолга.

Ук колхозтуң кежигүнү Л. О. Ирбижейден.

РАПОРТ

Бо рапортту Улуг-Хем районнуң «Шивилиг» колхозунуң баштаар черинге киирер ужурум болза, мээң мындаагы рапортумнуң сөөлүнде бистиң ажылывыста чамдык четпестерни доп-дораан чайладыр сорулга-биле мындыг негелделерни колхоз баштаар чериниң мурнунга тургузары эргежок чугула деп санадым.

Чүл дээр болза:

Бирээде. Бистиң кылып турар ажылывыстың планы болгаш кажан, кандыг тудугну доозарының графиги чок болуп турар-дыр. Ооң хараазындан бистиң ажылывыстың кажан доостур хуусаазы билдинмес, ажылдың шаа-биле эвес, материалдың бар шаа-биле ажылдаар ужурга таваржып тур бис. Моон соңгаар тудуг материалдарын кыштаг болганга чедер-четпес кылдыр белеткевейн, бажың бүрүзүнге бүрүнү-биле ыяап-ла четчир ыяшты дүжүрер чурумну барымдаалап чорудары негеттинип турар-дыр. Черле ынчаш колхозтуң ниити тудуг ажылын үнелээрде, чүгле артельдиң төвүнде кылдыган тудугларны барымдаалавайн, ырак-узак черлерде ажылдап, чурттап турар колхозчуларга тудуп берип турар оран-саваны база катай санап көөрү чугула-дыр.

Ийиде. Чайгы изиг үеде суг-суггаттан ырак кыштагларга

тудуг кылыр чорук хөй бергелерге таваржып турар. Өг-бүле-биле харылзаа үзүк, аъш-чем хандырылгазы чегей, суг-биле хандырылга кончуг багай. Чүгле чем хайындырарынга хереглээр сугну 4‒5 км (баарда, кээрде 9‒10 км) черден көңгүлдерге дажыглап ап тур бис. Сугну чүгле ижеринге эвес, чунарынга, аът-хөл суггарарынга, тудугга база хереглээр болгай. Бо ажылды кыжын, суг-суггат четчир, изиг-чар чок, ыяш немей дүжүрүп алырынга таарымчалыг үеде чүге кылбайн турганыл? Тудуг дээрге сезоннуг ажыл эвес болгай. Мооң-биле кады чайын тудуг кылбас деп шуут чугаалавайн тур бис. Ынчангаш ырак черде тудугжуларны аъш-чем, ылаңгыя суг-биле хандырарын экижидер талазы-биле дарый хемчег алырын дилеп тур бис.

Тудугжу Л. Ирбижей».

Бо удаада Лапчарның бижиин номчааш, кажан-иргин хомудал-негелде бижиттинер кылдыр өөренип алган төл боор деп, колхоз даргазы Докур-оол алаң кайгап олургулаан: «Ага, көрбес силер бе, баштайгы бижиинге «мен, мен» деп тургаш, ам «бис, бис» дей берген. Кижилер база элзидип ап турар-дыр. «План», «график», «изиг-чар», «суг-суггат». Бо каас-коя сөстер чокка-ла тудуувус кылып, районга мактадып чордувус. Доруун-на-дыр!...»

Докур-оол доп-дораан чарылганы кыйгырткаш, мал бригадири-биле тудуг бригадирин эккелиңер дээн. Чоннуң хомудал-негелделиг чагаа-бижиин үр чыттырбас, доп-дораан харыылаар, оларның изиг изи-биле хемчеглер хүлээп алыр херек. Албан-херектиң ужуру ындыг.

Дүъш эрте бергенде, чарылга чедип келгеш, чүгле тудуг бригадирин сүрүп эккелген.

Лапчарның «рапорттарын» тудуг бригадири катап-катап

номчуп көргеш, өөренип көөрү чугула негелделер-дир деп чугаалааш, тудугжуларны аъш-чем, суг-биле эки хандырарын аазаан. Докур-оол хөй немелде тайылбыр кылбаан, «рапорттарның» үстүнге «негелделер хандырттынган» деп бижээш, адын салгаш, ай-хүнүн айтып каан.

Каш хона бергенде, кажан мал бригадири Дозур-оол колхоз конторазынга чедип келген орда, Докур-оол Лапчарның үш дугаар «рапортун» тудуп алган орган. Ында мынчаар бижээн болган:

«Улуг-Хем районнуң «Шивилиг» колхозунуң

даргазы эш Д. Д. Докур-оолга.

Ук колхозтуң кежигүнү Л. О. Ирбижейден.

РАПОРТ

Бо рапортту Улуг-Хем районнуң «Шивилиг» колхозунуң баштаар черинге киирер ужурум болза, колхозчу малчыннарның амыдырал-чуртталгазын болгаш ажыл-ижин экижидеринге малчыннарның боттарының талазында дараазында четпес чүүлдерни эскерип көөрү тоң чугула деп санадым.

Чүл дээр болза:

Бирээде. Улуг чарыгдалдарны үндүрүп тургаш, хөй дерни төп тургаш, тудугжуларның кызып-кылайып тудуп берген оран-савазын чамдык малчыннарның чөп ажыглавайн турары илдең-дир. Соңгаларын дуй шапкылап, шалазын туруп каггылап каапкан, үрде чугайлаваан бажыңнар бар-дыр. Хөй ниитиниң оран-савазын ынчаар эдилээр эргени оларга кым тывысканыл? Тудугжуларның изиг-чарда төккен дерин оларның хүндүлеп турары ол бе? Боже колхозтуң хөй ниитизиниң кызыл арнын

көрүндүрери артель баштаар черинден бөгүн дораан негеттинип турар-дыр.

Ийиде. Оон туржук, чамдык малчын эштер коданының бүгү тудуг-хөгээдин сандарадып алган боор-дур. Боттары үүрмек септелге кылбайн турар-дыр. Көжүп чоруурда, ооң соонда катап келбес дээн ышкаш, кажаа-хораазының аксын аңгайтыр октагылапкан болгулаар-дыр. Бир малчынның хоюнуң кажаазының иштин баккылап көрдүвүс. Көржеңи хоорттунмаан, кур ортузу чеде берген, ооң иштинге кирген кижи үңгээр чыгыы болду. Билир эштерден айтырарымга, школачылар бо чазын шефтеп келбээн деп, ол малчын хомудап орган дидир. Шефтеп, дуза кадары ‒ ол эки херек-тир, патриотчу чорук-тур. Ынчалза-даа бодунуң бүгү ажылын малчын кижи боду харыылаар ужурлуг. Бистиң уругларывыс өөредилгезин боттары харыылазыннар. Черле ьшчаш, малчын кижи көжүп чоруурунуң мурнунда бажың-балгадын, кажаа-хораазын келир чылга ыяк белеткээр ‒ шак ындыг чурумну доктааткаш, колхозтуң мал бригадири шыңгыы хыналданы тургузар ужурлуг.

Тайылбыр: Үстүнде айыттынган үш-үдүрүм чоруктар кыштаг, .хонаш бүрүзүнде бар дивейн тур бис. Чамдык улустуң кыштаглары эки-дир. Бажың-балгады арыг-силиг, кажаа-хораазы бүрүн-бүдүн. Кажааларның өдээн бөлгеш, адаан хооргаш, көржеңин кургадып каан боор-дур. Көржең дээрге чүгле одаар чүүл эвес, чурттуң байлаа болур арга-ыяштың солукчузу, камнакчызы-дыр. Мындыг эштерниң үлегер-чижээн малчыннар ортузунга нептередип, суртаал ажылын чорудар херек.

Үстүнде четпестер чыл бүрүде уламчылаар болза, тудугжу кижиниң холу салдынып, эки эвес салдарны халдадыры чугаа чок болур.

Тудугжу Л. Ирбижей».

Бизеп каан бажы машпайтыр мугурара берген кызыл карандаш алгаш, Докур-оол «колхозтуң мал бригадири шыңгыы хыналданы тургузар ужурлуг» дээн домактың адаан шыйгаш, Дозур-оолче сунган.

‒ Чүү деп бодаар сен, хүндүлүг эш мал бригадири?

Дозур-оол «рапорт» бүрүзүн шаанга киир ылавылап номчуп, аайын тывынмайн, карманнарын үженгилеп, таакпызын диленгилээн. Папирозун ызыргаш, кылаң портсигарын дырс кылдыр хаапкаш, зажигалказын шак кылдыр кывыскан. Таакпызын харамдыгып соргулааш, узун ак ышты дээвиирге чедир үндүр үрген.

‒ Эки-ле эш тыпты берген-дир. Келир үеде ёзулуг бригадир ол турган чүве ышкажыл, чонум. Малдың-даа, тудугнуң-даа. Көржеңче туюлдуң онза кичээнгейин салып турар, арга-ыяш камгалалынга даамалдап-даа болур кижи-дир.

‒ Дораан-чаяан-на холу салдына берген тудугжу ‒ деп, Докур-оол катап-катап чугаалангаш, холдарын карманнагылапкаш, ыңай-бээр кылаштагылаан.

Тудугга хереглээр материалдар ап алыр дээш, бир катап Лапчар суурга хап келген. Складка турда, аңаа чарылга кадай бо уткужа берген.

‒ Силерни Шериг-оол дарга хереглээрге, чор мен ‒ деп, чарылга дыңнаткан.

‒ Комсомол база чарылгалыг апарганы ол бе, кадам? ‒ деп, Лапчар шоода аарак айтырган.

‒ Менде чүү боор, даргаларның айбызын кылыр боордан өске ‒ дээш, кадай далаш-биле ыңай болган.

Колхозтуң комсомол организациязының секретары Сергей Шериг-оол хөй чүве чугаалаваан. Тайылбыр-даа бербээн, тайылбыр-даа дыңнаваан.

‒ Төп сүт-бараан фермазынга ажылдаар сен ‒ деп, Лапчарга чугаалааш, комсорг харыы-даа манавайн, далажы берген. ‒ Ам дораан Бөдүрең-Хөө даргага чеде бер. Билир кижи ‒ дээн.

Лапчар чаңчыккан аайы-биле солагай хаваанда сорбузун суйбааш, аңгадай берген турган.

‒ Чүү болду бо, дарга? Комсомол кежигүнү кижи ышкажыл мен?!

‒ Ийе, шын харын. Аныяк-өскенниң медерелдиг кезииниң телээлекчизи кижи бооруңарга, дугуржулга чокка ыңай-бээр октап турар чүве-дир.

Лапчар туттунуп шыдавайн барган:

‒ Өре-ширеге тудуп бээр дээн мал-маган эвес-тир мен. Кылып турар ажылым түңнелин база көрбедиңер. Ажылды черле ынчаар шиитпирлеп турар улус силер бе?

‒ Черле ынчаар шиитпирлеп турган чүве. Силер шериг баар мурнуңарда-ла, силер комсомол кежигүнү эвес туруңарда-ла...

‒ Ынчан эңгиин турган мен харын. Бодумну ам-даа бышпаан деп санап чораан мен. Шеригге тура комсомолга кирген мен.

‒ Улам эки-дир. Комсомол биледин карманнап чоруур медерелдиг кижилер-биле чассыжып турар чайывыс чок. Бир эвес ындыг метод-биле ажылдаар болзувусса, кажан херек бүдүрүп алыр бис. Билдиң бе, эш Ирбижей?

‒ Чок, мен ол черимге ажылдаар мен! ‒ деп, Лапчарның дер-бузу шаагайны берген чугаалаан. ‒ Кыштагларда тудугнуң байдалы багай-дыр. Ажылым түңнелин көөр мен.

‒ Тудугнуң байдалы биске билдингир. Ылаңгыя сээң рапорттарың соонда... ‒дээш, Шериг-оол үзүктели берген.

‒ Ажылда четпестерни эдер сорулга-биле бижээн мен.

‒ Четпестерни эдерде, бижик биживес, ажыл кылыр болдур ийин моң.

‒ Ажыл кылыр дээш ынчап тур мен харын.

‒ Харын ол ышкажыл, эш Ирбижей. Ажыл берип тур бис.

‒ Өске ажыл-дыр.

‒ Бисте кандыг-даа ажыл колхозтуң ниити кара пажынче кирип турар. Колхоз даргазының меңээ берген даалгазы ол чүве. Бир эвес сен мээң орнумга секретарьлап турган болзуңза, база ынча дээш турар-ла сен ыйнаан ‒ дээш, комсорг улуг тынгылаан. ‒ Канчап билир. Ам күзүн сен-даа комсоргтай бээриң чадавас. Ону боттарывыс билбес бис. Комсомолчуларның херээ-дир.

Лапчар хаваанда дерин чоткаш, бодалының бажын ээп келген.

‒ Фермага чүнү кылыр мен? ‒ дээш, Лапчар бодунуң оңа берген шериг чүвүрүнче көрген.

‒ Көрүп тур мен, көрүп тур мен ‒ дээш, Шериг-оолдуң ам-на үнү чымчай берген. ‒ Юбкалыг эвес, чүвүрлүг кижи-дир сен. Сергей Тарасович Петренконуң ферма эргелекчилеп ажылдаарынга ооң чүвүрү бичии-даа шаптык катпайн турар болдур ийин.

Колхозтуң Шивилиг суурнуң чанында төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Тарасович Петренкону, азы анаа-ла улустуң чугаалажыры-биле алырга, Бөдүрең-Хөө дарганы Лапчар билир-ле болгай. Ол дээрге «г» деп үжүк адай албас Бөдүрең-Хөө ашактың оглу болгай. Сергей Тарасович «г» деп үжүкке-даа, тыва дылга-даа дорлур эвес. Тывалаары мырыңай суг, парторг Александр Петрович Илюшкинден бичии-даа дудавас.

Колхозтуң төп сүт-бараан фермазы суурнуң үстүү чарыында алаак аразында турар. Ооң турар чери кедергей-ле чараш булуң. Бөкпек-бөкпек талдар, ак-ак хадыңнардан аңгыда, селбер-селбер пөштер, сүүр-сүүр шивилер ында кыш-чай чок ногаарара берген тургулаар. Чайын сериини, кыжын ыжыы магалыг. Ферманың кыйыы-биле Шивилиг хем дүвүнде сайлары көстү берен, кылаң кара апарган агып бадып чыдар.

Лапчар мурнунда-ла олап чоруп турган оруу-биле кылаштааш, фермага дораан чедип келген. Бөдүрең-Хөө дарга инек кажаазында тур деп, ында улус аңаа айтып берген.

Алаак унун уннаштыр тудуп каан, узун-на шөйбек кажааның иштинче Лапчар чааскаан кире берген. Кижи-даа көзүлбээн. Кажааның ийи ханазын дургаар хана-карактарда чаңгыс-чаңгыс чыскаалдыр туруп алган инектер бир-ле чүвени кидиредир чиген турганнар. Даажын даңнаарга, ак чигирлер-даа хемирип турган ышкаш. Лапчарның думчуунга дораан-на бир-ле чулуксуг-даа ышкаш, көксуг-даа ышкаш чыт келген. Топтап көөрге, свекла чип турар инектер болган. Чаагайы-ла ындыг болган боор оң, чамдык инектер свекланы, бөрбек сөөк дег, пактап алган, карактарын ыяк шийипкен, таалаан тургулаан. Инекти көктүг чайын база мынчаар азыраар болган чүве-дир аа деп, Лапчар иштинде элдепсинип боданган. Ыя аразында соонда чугаа дыңналза-ла, ак халаттарлыг ийи кыс Лапчарның кыйыы-биле, хат-салгын дег, эрте бергеннер.

‒ Сергей Тарасовичини көрдүңер бе? ‒.деп, Лапчар оларның соонче кыйгы салган.

‒ Бөдүрең-Хөө дарга дуу ында турду ‒ дээш, кыстарның бирээзи кажааның өске талазынче айты соп каан.

Лапчар узун кажааның ортузун өрү кылаштап чоктапкан. Ынаар чырык соңга баарында ийи кижи чугаалажып турган. Оларның бирээзин ферма эргелекчизи Петренко-дур деп, Лапчар ырактан-на танып каан.

Сергей Тарасович уткуй кылаштап орар кижини арай таныксавайн, элээн топтап турган. Оон Лапчар чоокшулап кээрге, танып кааны ол боор оң, изиг хүнге тодуга берген хүрең арнын чайнадыр ак диштерин агартыр хүлүмзүрүпкен.

Холдарын чер ажа чада туткаш, Лапчарның адын адавайн-даа, Сергей Тарасович чугаалаан:

‒ Күчүр эрни аарай!

Петренко «ж» деп үннүң орнунга «ч»-ни улам аянныг адаан.

Мендилешкен соонда, Петренко немээн:

‒ Ферма, саар инек, сүт дээрге-ле херээжен кижилерниң херээ деп бодаар эштер база тургулаар чүве-дир ийин. Ындыг чүве кайда боор, сүт фермаларынга чүгле херээженнер тергииделин соксадыр бис ‒ деп, Бөдүрең-Хөө дарга баштактангылаан. ‒ Биске эрлер база херек.

‒ Ынчангаш чедип келдим, Сергей Тарасович.

‒ Ол-дур харын, кады ажылдаар бис ‒ дээш, Сергей Тарасович чаа келген Лапчарның арнынче таалап көрген. ‒ Чоокта чаа-ла сөс-домак орта дыңнавас, тенек оол хап туржук сен чоп. Улгаткан деп чүвеңни аа, бээр турам, топтап көрейн. Күчүр эрни аарай!

ТОСКУ ЭГЕ

Колхозтуң часкы ажыл-агыйы шыпкарлы берген. Мал-маган хүр кыш ашкан, ыт-куш сол болган. Часкы тарылганы кыска хуусаада дооскаш, малды одарладып

семиртир ажылче кирипкениниң дугайын «Шивилигниң» баштаар чери райкомга болгаш райкүүскомга илеткеп каапкан.

Часты өттүр колхозчулар-даа, удуртур-баштаар эштер-даа чудадыр-ла ажылдааннар. Докур-оол дарганы аъдының кырынга чыпшыр тарбыдап каан ышкаш болган. Боду-даа, аъды-даа арыпкан. Колхоз даргазы бажының дүгүн безин таартып алыр чай чок чазаан. Чер чарып каан ховулар кезиир, МТС баар, ол бачым аразында хурал-суглаа деп чүве колхозка-даа, районга-даа үзүлбээн, ол чокка база ажыл бүдер эвес.

Ол чазын тарылга элээн адакталы бергенде, колхоз чап-чаа ГАЗ-69 деп чиик машина алган. Бежен чылдарның эгезинде ындыг машиналарның көстүп эгелээни ол. Докур-оол дарга оозунга олурупкаш, баштай улуг тынган. Ынчалза-даа, чаңчыл деп чүве кончуг, аъдын багдан салбаан. Колхоз даргазының бажыңының чанында чер өңнүг чиик машинаның дозузу кылаңайнып турда-ла, күжүр Бораның чонаа кургаар эвес. Бичии-ле чай кадында Докур-оол дарга аъдының кырында чаваналандыр олурупкан турар.

Ол эртен колхоз конторазынга партком хуралы болган. Айтырыг хөй, ынчангаш аңаа партбюро кежигүннеринден аңгыда, баштаар чер кежигүннери, бригадирлер база киришкен. Ажылының аайы-биле чалаткан эштер база бар.

Малчыннарны чайлагладыры, сиген кезеринге белеткел, чайгы суггарылга, дүжүт ажаар техника септелгези, тудуг ажылы ‒ айтырыглар хөй болганындан партбюро хуралы дүъшке чедир үргүлчүлээн. Санал-онал хөй болган. Докур-оол дарга баштаан чамдык эштер ийи-үш катап чүве чугаалааннар.

Хурал соонда ышкам, таакпылап каапкан өрээлге кым-даа артпаан. Изиг-даа бол, арыг агаарның экизи кончуг болган. Чамдык кижилер дораан тарап чорувайн, таакпыларын ызыргылапкан, хуралга чугаалашкан айтырыгларының дугайын ам-даа уламчылап чугаалашка турган. Ындыг ажык маргылдааларның үре-түңнели бирде төнмес-батпас хуралдардан дээре болгулаар. Чугаа-соот хостуг болгаш шүгүмчүлел кызыгаарлаар, арын-нүүр барымдаалаар чүүлдер чок болур.

Улустуң соондан парторг Илюшкин биле Докур-оол дарга үнүп келгеш, чыылганнарның аразынга келген. Кыдыындан төктүп турган чугаа-домак, чүге-ле ийик, намдай хона берген.

Ол аразында солун-сеткүүл суккан кара барбазын чүктеп алган Орустаар кадай бо кылаштап келген.

‒ Оо хосподи, чүү адам үр хуралдаалаар даргалар силер. Манап шаг болдум ‒ деп, орустаар.кадай чугааланмышаан, кожа турган ийи дарганың мырыңай чанынга келген. ‒ Бо бажымда бодалдар чыглы берген, силерге чугаалаар дээш чадап кааным ол-дур ийин. Чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр.

‒ Кайы, угбам, бистиң ийилдиривиске бе? ‒ деп, Докур-оол баштактанган. ‒ Кайы хире чажыт бодалдар чүвел?

‒ Ййе, чүгле силерниң ийилдириңерге ‒ дээш, почтальон угбай долгандыр турган эштерже эргилдир көрген. ‒ Чажыды чажыт чугаа чүве, ынчалза-даа ынча дыка чажырар аргам чок болду.

‒ Чугаалаңар харын, ийилээ дыңнаарынга белен тур бис ‒ дээш, Илюшкин өске эштерже хүлүмзүрээн.

‒ Чүгле ийилдириңерге чугаалаар мен. Докур-оол дарга биле Илиишкин дарга силерге.

‒ Борта хоржок бе? ‒ деп, Докур-оол айтырган. ‒ Өске эштер база дыңназын.

‒ Оо хосподи, өршээп көрүңер. Чүгле силер ийиге. Албан хаар чериңерге бараалыңар.

‒ Ындыг болза ындыг-дыр ийин ‒ дээш, Александр Петрович ийинде Докур-оолче көрген. ‒ Силерниинге кире кааптар бис бе, Дүлүш Дүменович, Орустаар угбайны дыңнай кааптар-дыр. Биске чажыт чагаалар эккелгени база чадавас.

Ийи дарга контораже кирипкен.

Орустаар кадай ында турганнарның кайгаанын кочулаан-даа дег, элдепсинген-даа дег, удур көргеш:

‒Оо, хосподи, менче чүге көрдүңер, силерниң чагааларыңарны шагда-ла кадайларыңарда аппарып бергилепкен мен ‒ дээш, даргаларның соонче ыңай болган. ‒ Чугаа-соот үнзе, мен харыылавас мен. Силерниң херээңер ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр.

Докур-оол дарга столунуң артынга чаңчыккан аайы-биле шөлээн олуруп алган. Илюшкин сандай алгаш, колхоз даргазының кыйыынга кыстынып алган.

Орустаар кадай кирип кээрге, олче көргеш:

‒ Силерниң чажыдыңарны дыңнаарынга белен тур бис, угбам ‒ деп, Докур-оол эгелээн.

Орустаар кадай далашпаан. Кара барбазын колхоз даргазының ажылдаар столунуң кырынга аары кончуг салгаш, хаваанда кылайгылап келген дерин чоткан. Оон шыва тонунуң курунуң ужунда боошкун чеже берген. Оң холун хоюнче суккаш, өртең баштыг узун-на сөөскен даңза уштуп келгеш, ажыда соргулаан. Ийи дарга ыыт чок манап-ла органнар. Орустаар кадай ол-ла таваар аайы- биле боошкунда хавакталып калган дүңзезин тиккеш,

даңзазын ызырып алган. Ол ёзулалды дүргедедир бодааш, Докур-оол дегиийт-ле от шап туткан.

Көк ышты ийи-үш улай киир тынгылааш, Орустаар кадай өске кижилер бар бе дээнзиг, долгандыр көргүлээн.

‒ Девин далаштыы кончуг келдиңер. Ам чүге ыыт чок бардыңар, угбам? ‒ деп, Докур-оол дүргедеди аарак айтырган.

‒ Оо хосподи ‒ дээш, Орустаар кадай ышка оптугуп, хандыр чөдүргүлээн. ‒ Чугаалаар мен харын, дарга. Бо баартияа даргазы Илиишкин дарга база дыңназын. Үттүг таар дег, доңгам иштинде бодалдарым чыып чадап олур мен.

Бичии манаалы деп, Докур-оолче Илюшкин имнээн.

‒ Оо хосподи, ам чаа орталанып келди ышкажыл, дыдык таар ‒ дээш, Орустаар кадай бир даңза таакпыны төндүр тырткаш, ам-на шуудап эгелээн. ‒ Чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр. Мурнунда база чугаалап-ла турган кижи мен, ынчап турумда-ла, каданнаар хамчык дег, эттинмес боор чүве-дир. Ам черле, Докур-оол дарга биле Илиишкин дарга, силер ийилдириңерге ыяк демдеглеп кааным ол эвеспе. Мооң соонда чугаа-домак катаптап турбас мен. Анчыг ыңай. Инекти сүрерге, «хойтпаа» төктүр, сөстү сүрерге, чугаа үнер ‒ дээш, Орустаар кадай колхоз даргазының кабинединиң азыгларында тургузуп каан шилчиир кызыл тукче болгаш дазылындан тургаш, олуртур шашкылап каан кукуруза, кызыл-тас сыптарынче көрген. ‒ Чедиишкиннеривис бар-дыр. Эки-дир. Ынчалза-даа, оларның артында, өг хөлегезинде удуп чыдар ызырар ыт дег, мындыг четпестер база бар болгулаар чүве-дир.

‒ Чижеглеп чугаалаарга? ‒ деп, Орустаар кадайның

төнмес-батпас эге сөзүнге даржылып, Докур-оол ылавылаан.

‒ Тодаргай чижээ бе? Ёндан ирей-кадай ол-дур! ‒ дей каапкаш, Орустаар кадай, ийи дарга чүвениң ужурун билип каапкан боор дээн ышкаш, оларже удур кайгаан. ‒ Билдиңер бе?

‒ Пенсиязын четче болгаш чогуур өй-шаанда ап-ла турар кырганнар чүве ‒ деп, Докур-оол кайгаан.

‒ Пенсиязын ап турар кырганнар харын. Ынчаарга чүнү чагыдып алган номчуп орар ирей-кадай деп бодаар силер, даргалар?

‒ «Шын» бар улус ‒ деп, парторг ылавылаан.

‒ Оон ыңай? ‒ деп, Орустаар кадай айтырган.

Ийи дарга арай тулуксап, удур-дедир көрүшкеннер.

‒ Шын харын, кымны кым билир, кымыскаякты кым ончалаар. Кижи бүрүзүнүң чагыткан солун-сеткүүлүн кым шээжилеп алгаш чоруур боор ‒ дээш, Орустаар кадай тура халааш, кара барбазындан өң-баазыи чуруктарлыг бичии журнал уштуп эккелген. ‒ Бо чүү деп сеткүүл-дүр, даргалар?

‒ Каям, угбам ‒ дээш, докур-оол дарга журналды алгаш, аңдара-дүңдере туткулааш номчаан. ‒ «Моды». А чүл ынчаш, боттары чагыдып алдылар ыйнаан?

‒ Чүү боор, даргалар, ам дыңнап көрүңер. Адыр кулаам-биле дыңнап эвес, ала караам-биле бодум көрдүм. Мөөгү дег бөрттер кеткен эрлер, шиш ээжектиг идиктер кеткен херээженнер чураан сеткүүлдү чөнүк ирей-кадайга бижидип бергени ылап чүве-дир. Оо хосподи, ону номчуур байтыгай орус дылга мырыңай тек кырганнар-дыр. Тыва солунну оларга үнген-кирген уруг-дарыг номчуп берип турар болгай, карактары чедер эвес. Ол сеткүүлүңерни номчуп бээр дээш, мен безин чадап кагдым. Кара

‒ Чүге ындыг хеп майыктары чуруктуг журнал чагыдып алганын бодуңар тодараттыңар бе? ‒ деп, Александр Петрович айтырган. ‒ Ол база почтачы кижиниң хүлээлгези болгай.

‒ Айтырган мен, дарга. «Тыва солундан чагыдып бериңер, уругларым, пенсиявыстан акшазын тыртып алыр силер» дээн кырганнар-дыр. Ынча дээрге, даай көргенде, чээн омак ышкаш, ындыг сеткүүл чагыдып бергеннери ол-дур. Чогум боду багай эвес ном чүве-дир, аныяк өскенге болза.

‒ Бистиң бухгалгерлеривистиң тоолдап турганнары ол ыйнаан ‒ деп, Докур-оол дарга агартылаңнааш, кармаанында таакпызын үжени берген. ‒ Чагыдылга даңзызы кылып турган улус чүве.

‒ Чедир көрбейн турган-дыр бис, Дүлүш Дүменович ‒ дээш, парторг олче көрген. ‒ Эдер апарган херек-тир-ле.

‒ Оо хосподи, чаңгыс ол деп бодаар силер бе, даргаларым ‒ дээш, Орустаар кадай тура халааш, кара барбазын үжээн. ‒ Бо чүү деп сеткүүл-дүр?

Докур-оол аңаа чоокшулап чеде бергеш, журналдың адын номчаан:

‒ «Охота». Аңчылар журналы-ла-дыр.

‒ А кым чагыдып алган деп бодаар силер?

‒ Аңчы эрлер ыйнаан, кадам.

‒ Катканың аңчы эр боор, Селикпаа кадайның чагыдып алган сегкүүлү ышкажыл.

‒ Орта чоор бе?

‒ Үжүүн безин үндүре албас күжүр-дүр. Бажыңында ону номчуптар уруг-дарыы база чок. Дөгерези

өскээр-башкаар ажылдап чоргулай барган. А бо чүү деп сеткүүл-дүр? ‒ дээш, Орустаар кадай база бир журнал көргүскен.

‒ «Крестьянка». Херээженнер журналы-дыр, угбам ‒ деп, Докур-оол дарга тайылбырлаан.

‒ Бо дээрге пенсионер Көгел ирейниң чагылгазы-дыр. Бир эвес домаан билир кижи болза, эки-ле сеткүүл-дүр, даргалар.

Илюшкин чудуруктарын ууштагылаан:

‒ Шынап-ла көрзе чогуур айтырыглар-дыр.

‒ Чоннуң херээ ‒ бижидер, мээң херээм ‒ дажыыр. Чон хөй, чүүл-бүрү чагылгаларлыг болза, ында багай чүү боор. Солун дылы, согун дег, дорт. А бо, душпу-келбиже чагылга кылып, тывызыктап туруп бээрге, таарышпас чүве-дир, даргалар. Дыл-домаан билир болза, чежени-даа чон чагыдып-ла алгай. Чагыдары албан-на чүве дээш, утка чок бижидип кааптарга, хейде-ле харааданчыг боор-дур. Чамдык черлерде солун-сеткүүл ам-даа негеттинип турар, а бистер мында оларның-биле ойнап турар.

Орустаар кадайның үнү бастыгып, харлыгып чоруй, холу чайгаар-ла сөөскен даңзада барган. Ийи дарга ыытташпаан. Хоюг ак ыш өрү салдап үнүп турган.

Александр Петрович манап олуруп-олуруп, Орустаар кадайның харлыккан тыныжы ажый бээрге, оон оожум айтырган:

‒ Кончуг шын саналдар кылдыңар, кадам. Ол четпестерни эдер дээш, доп-дораан хемчег алыр бис. Оон ыңай чүнү чугаалаар силер?

‒ Ам база бир бодалым бар ‒ дээш, Орустаар кадай уламчылаан. ‒ Энир чылын хой кадарып турар дуңмам оолдуң аалынга чордум, даргаларым. Ол өгнүң

чагылгазы ай чыгам келбээн чүве-дир, мен барган хүнүмде, оо хосподи, бүдүн барба иштин эккелгеннер-дир. Мээң кара барбам дег боор бе, бо дээрге хензиг чүве-дир оң, аңаа хөй эвес солун кирер. Бүгү суурну кезииримде, харылзаа черинче каш-даа катап кылаштап, барбам иштээр кижи мен. Бүдүн куспак солуннар болду. Ынча солунну хары угда эккеп бээрге, та кажан-чежен номчуп четтигер чүве. Че харын, арай деп-ле солун-сеткүүл чедип келгенде, улуг-каралап-даа бол, четтигиптер-ле ыйнаан. Хамык медээ-хораа эргижиреп, сан-түң удаажырап каар, таарышпас чүве-дир, даргаларым.

‒ А демги ышкаш тоол-домак чок-тур бе, кадам? ‒ деп, Докур-оол дарга чугааны элдээрти чымчаткан.

‒ Онза чүве билдирбеди ышкаш. Ынчалза-даа амдаа таптыг часпарлаар чүве болза, чок боор бе? Бар чадавас ‒ дээш, Орустаар кадай даңзазын хойлап алган. ‒ Чүгле ол деп бодаар силер бе, даргаларым? Ол өгде өске аалдарның куспак-куспак солуннарын база эккеп кагды. Олар орта та каш хонук чыдар чүве?

‒ Четпес ажылывыс-тыр ийин ‒ деп, парторг чөпсүнген. Чоннуң дүрген, далаштыг чагаа-бижии-даа турар-ла ыйнаан.

‒ Ынчанмайн канчаар, Илиишкин дарга, силерниң ооңар-ла чөп ‒ деп, Орустаар кадай кадалы-ла берген. ‒ Оон туржук чамдык чагааларны чазып каапкан болгулаар дээр-дир. Ынчаарга канчап боор, чоннуң чагаа-бижиин өске кижи Совет Конститус ёзугаар чазар эргези чок болгай. Ону кижи болганга тайылбырлап, суртаалдап чоруур кадай-дыр мен. Удуртур-баштаар даргалар мынаар база онза кичээнгей салза чугула деп бодаар-дыр мен.

‒ Силер чүү деп бодап тур силер? ‒ деп, Докур-оол айтырган.

‒ Артель-колхозтуң бажында олурар улус силерге бүгү херек билдингир-ле ыйнаан. Мен-не бо, дыдык таар дег, бажым-биле бодаарымга, орта база, бо суурда мен ышкаш, солун дажыыр тускай кижи тургусса эки деп саналдыг мен. Моон шала аныяк, аът-хөл мунуптар, адак-бышкаам чиик турган болзумза, чонга мен-даа бараан болуксаар кижи-дир мен ‒ дээш, Орустаар кадай элээн боданган. ‒ Аныяк-шыырак кижилер тывылбас болза, ындыг ажылды шыдапкы дег пенсионерлер-даа бар-ла чүве-дир. Чонга бараан болурундан чолдуг кежик чок. Ырак-узак черлерде чай чок ажыл-иште турар кижилерге солун-сеткүүл, чагаа-бижик чедирип бергеш, оларның алгыш-йөрээлин, амыраан сеткилин үлежири дег чаагай аас-кежик кайда боор.

‒ Ажыы-биле чугаалаарга, бистиң кайывыс-даа ындыг куспак чыгам солуннарны көрген аа, Дүлүш Дүменович? ‒ дээш, Илюшкин колхоз даргазынче чиге көрген.

‒ Мен дугайты-ла ындыг солуннар көрүп каанымда, ээлеринге доп-дораан чедиргилеңер деп ол черге-ле айтыышкын бере бээр кижи болдум, Александр Петрович.

Парторг холдарын чада туткулааш, эгиннерин кыскылаан:

‒ Үргүлчү-ле аалдар кезип, солун-сеткүүл тарадылгазы хайгаарап, ол черлерге айтыышкын берип чорбас-ла болгай сен, Дүлүш Дүменович. Ындыг аа, дарга?

‒ Ындыызы ындыг болбайн аан. Четпестер көстүп чыдырда, ооң кыйыы-биле кайывыс-даа анаа эртип шыдавас ийин.

‒ Чөн-чөп. Орустаар угбайның саналы чүүлдүг-дүр. Өйү келген айтырыг ‒ дээш, парторг чугаалаан.

‒ Районнуң харылзаа белдири-биле сүмележип көрээли. Олар хоржок болза, боттарывыс ындыг тускай кижиден тургузуп алыылы, дөмей-ле бистиң колхозчуларывыс, бистиң малчыннарывыс-тыр, олардан ойлаар, дезер аргаң чок ийин, Дүлүш Дүменович.

Колхоз даргазы бажын ыыт чок согаңнаткылаан орган.

‒ Санал-онал киирип келгениңер дээш четтирдивис, кадам ‒ дээш, Александр Петрович туруп кылаштап келгеш, Орустаар кадайның эът-ханы шүглү берген чиңге салааларлыг холун туткан. ‒ Ох, бистиң кижилеривис кайгамчык-ла чаагай сеткилдиг апарган аа! Эрги шагда христос бурган: «Кижи бүрүзү чаңгыс боду дээш, чүгле бурган бүгү кижилер дээш туржуп турар» деп номнап турган болгай. Ам совет чоннуң үзел-бодалы каракка көзүлдүр-ле өскерилген-дир. Чаңгызы шуптузу дээш, шуптузу чаңгызы дээш! Оон ыңай саналыңар чок ыйнаан, угбам?

‒ Чок боор бе! ‒ дээш, Орустаар кадай ам мырыңай тура халааш, кара барбазын чүктей тыртып алган. ‒ Үргүлчү-ле мынчаар ужуражыр чай-шөлээн турар эвес, даргаларым. Ужурашканнай ам чугаалап каайн.

‒ Чүге туруп келдиңер, олура чугаалаңар, кадам ‒ деп, колхоз даргазы ыыттаан.

‒ Кырган кижи туруп алган чугаалап турар, а бис олуруп алган дыңнап олурарывыска, таарышпас-ла болгай, угбам ‒ дээш, парторг боду база туруп келген.

‒ Хөрээм өйүп чораан бодалдарымны колхоз даргазының мурнунга, баартияа даргазының мурнунга демдеглеп кааным ол эвеспе. Оо хосподи, ам-на хөрээм ажый берди ‒ дээш, Орустаар кадай ийи даргаже мөгейген. ‒ Силер ийи даргага мөгеерге, хем келдее, чон чолдая бээр

эвес, христиан шажынның христос бурганы, шарайин шажынның богда бурганы эвес-тир силер. Ам саналым бо: төрээн черим, төрел чонумга ам-даа бараан болур мен. Багай эвес ажылдаар мен. Докур-оол дарга биле Илиишкин дарга, силер ийиниң мурнуңарга хүлээлгем ол. Бижип-даа турбас мен, аксы-сөзүм чаңгыс. Чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр.

Орустаар кадай солун-сеткүүл дыгаан кара барбазын чүктепкеш, адак-бышкаа чиик-сергек үне берген.

Артып калган ийи дарга аразында чаңгыс сөс безин солчур чай албаанда, Орустаар кадай катап бо кире халып келген.

‒ Оо хосподи, бо дыдык таарның кончуун көрүңерден ‒ дээш, бажын кырган туттунган. ‒ Солун дажыыр кижи айтып бээр дээш, даш утканым ол ышкажыл.

‒ Ону бис боттарывыс өөренип көрээли ‒ деп, Докур-оол чугаалаан.

‒ Силер кымны саналдаар силер? ‒ деп, Илюшкин айтырган.

‒ Мында кончуг оол бар. Шеригден чаа келген. Амдыы Ирбижей ирейниң оглу аан. Лапчарны ынча дээрим ол-дур ийин. Бичиизинден аът дээнде кызыл тыны, аттыг оол боор. Илиишкин дарга ону боду безин билир-ле болгай. Ол болза хамык аалдарның солун-сеткүүлүн шытпас-даа.

‒ Лапчарны өске ажылче чорудупкан бис, кадам ‒ деп, колхоз даргазы тайылбырлаан.

Орустаар кадай үнүн безин доктаатпаан:

‒ Сураан дыңнаарымга, тудугдан чедип келген болду. Докур-оол дарга, силер чаа машина алган болгай силер. Бора аъдыңарны дүжүп бериптер болзуңарза, тулган-на болур ийик.

Докур-оол изиг көс кызыл-даван базыпкан чүве дег, сырбаш кылынгаш, чаа машиназын сактып, сагыжы өөрүп, челер бора аъдын сактып, сеткили хомудап олуруп-тур.

Орустаар кадай үне берген соонда, ийи дарга элээн чөвүлешкеннер. Канчаар-даа чугаалажып көөрге, колхозтуң үе-дүптен кежигүнү кырган кадайның чугаазы деңзи караан чайгаш турар болган.

‒ Кырганынга чалынмас, чаагай сеткилдиг кадай. Кижи экизи оон кайын эртер ‒ деп, Александр Петрович түңнеп чугаалаан.

ОНГУ ЭГЕ

Эртенинде семис шилегени өлүргеш, үзүктеп каан хойтпаан дөңгейтир тиккеш, Сандан ашак кудаларын үдеп каан. Токпак-оолдарның дылы тыртым, аксы соок чана бергеннер.

‒ Кандыг аайлыг чүвел, кудалар, дүгдег кылып, дүүрээр деп чүве оюнчук эвес ‒ дээш, Токпак-оол аъттанып тура, Санданнардан айтырган. ‒ Чоруувус чогааны ол бе, чогувааны ол бе? Кеннивистиң аксы-сөзүн чүге дыңнавадывыс? Азы келген херээвистиң ыракка ыянчыг, чоокка чованчыг кылдыр артып каары ол бе, кудалар?

Шооча кадай ону дыңнап кааш, Токпак-оолдарның баарынга күстүе дүжүп, хүл пактаар чыгыы турган:

‒ Азырап каан төлүнүң аажы-чаңын кижи канчап билбес боор. Анай-кыс хензиг-ле када хедерленир уруг боор. Ооң соонда кылыы часты бээр, ырлап маңнап турар апаар. Хей черге сеткилиңер дүүретпеңер, кудалар. Көөрүңерге, баштарывыс башка, караавыс дөрт, ийи

аңгы кижи болзувусса-даа, аксывыс чаңгыс ирей-кадай боор бис. Көөр силер!

Токпак-оолдар чана берген соонда, Анай-кыска сарыг хүннүң батпазы дам-на барган. Эртен инектерин саап үндүрүпкеш, хоюнуң соонче чортуптар. Хүн изигиже бедик куржаангылар кырладып, чамдык черлерге дүжүп алгаш, аъдын аргамчы бажынга оъткарып кааш, бозага хаялар кырынга ырлап олургулаар:

Тараан тараам дазыр шөлде

Саглаңайнып туру-ла боор.

Танышканым таан ырак,

Сактып бодап чору-ла боор.

Көже тараам көк-ле шөлде

Хөлбеңейнип туру-ла боор.

Көрүшкеним хөлчок ырак,

Хөрээ өйүп чору-ла боор.

Кыстың сарымнаан үнү хат-салгын аайы-биле ужугуп, дужунда чалым-хаяларга каът-каът чаңгыланып тургулаан: «Хөрээ өйүп чору-ла боор... Чору-ла боор...»

Ырлап, ырлап алырга, кыстың хайыы аалга буугуп кыштаан шагжаң хөрээ ажый бээр. Оон талыгырда делгемнерни көөрге, тааланчыы кончуг. «Дүдүскектиң дүдүскээнче дүндүүштелген» Хайыраканны барааннаарга, узун мойнун сунуп алгаш, Улуг-Хемден суг ижип чыдар теве-даа ышкаш. Ооң ындында хем кежир ‒ Эжим, Демир-Суг, ыр-тоолга кирген буурарган буура...

Анай-кыс Улуг-Хемни өрү көрген. Хараганныг кара делгемнер чаптылып чоктай берген. Кара-кара дилиндектер; тарып каан тараалар ам-даа күске-кулактаваан. Ынаар Агылыг деп бичии кара хем Улуг-Хемче агып кирип чыдар деп, Анай-кыс билир. Ол дугайын аңаа Эрес чугаалаан. Шагда Эрестиң ада-иези орта чурттап чораан.

Ону боду безин билбес, ада-иези чугаалаан. Ынчан Эрес чаш, кавайлыг турган, а Анай-кыс хырын иштинге-даа турбаан болгай аан.

Бедик кожагар-биле дужааш ала эзир салдап чораан. Ол бедип алырын оралдажып, чалгыннарын далбаңнаткылаан. Ынчаарга-даа дүрген-не дөгүп бербес болган. Эзир чөгелин төтпээн, ыйыдып бар-ла чораан. Кожагар-биле деңнежип келген. Бедик чер үнүп аары эзирге-даа, кижиге-даа бир дөмей берге боор-дур аа деп, Анай-кыс иштинде боданып орган.

Кожагардан бедик ак-көк дээрде ырак булуттар салдап чораан. Олар мындаагы бир кежээ шөгжең кара булуттар дег эвес болган. Анай-кыс оларже көргеш, кандыг-даа дүрзүге дөмейлеп чадап каан. Анаа-ла шуушкак ак булуттар болган.

Анай-кыс ол ак болгаш ырак булуттардан караан ыратпайн, ооң адаанда төрээн чериниң каазын магадап, мөңгүн удаазын дег, дыйлайып бады барган Сенек хемче көргеш, дөстүнмес сагыш-сеткилиниң ындынныг үнүн база катап тө каапкан:

Сенек биле Барык бажы

Сериин чыткаш каңдааны ол бе?

Сээң биле мээң арам

Сеткил четпес ырааны ол бе?

Шагаан-Арыг школазынга өөренип турган дуңмазы уруг чедип кээрге, Анай-кыс бууккан сеткилин ооң-биле бичии аргалап алган. Инек саарда-даа, бызаа тыртып бээр, анай-хураган тударда-даа, айбылаптар эштиг апарган.

Сандан ашак бир-ле катап суурдан келгеш, удавас чайлаглаар бис дээн. Чоорту шыгжаттынып, дөгертинип, эгелээннер. Ам база-ла дажыг чедирер, шарыларга

чүдүртүнер чүве ыйнаан кылдыр бодааш, Анай-кыс бүдүү иштинде түвексинип турган.

Бир-ле кежээ хем өрү дирлээн дааш дыңналган соонда, чүък машиназы халып келгеш, Сандан ашакгың өөнүң эжиинге тура дүшкен. Машинаның хөрээнден изиг бус, шапкан аът дери дег, буруңайнып үнүп турган.

Машинаның оң талакы эжии ажыттынза-ла, чолаачы кыйыындан Достак-оол дүжүп келген. Ол ажыл-агыйжы хевир-биле машинаның адаан баккылагылааш, бөзүр угулзаларлыг карты тазартыр элеп калган дугуйларны чолаачы орнунга тепкилегилээш, кайы хире-дир мен чээ дээн янзылыг, аалдың ээлеринче хүлүмзүрээн.

‒ Кайы хире турдуңар моң? ‒ деп, Достак-оол чугаалааш, аалдың чиңгине кежигүнү дег, илдик чокка өгже базып кире берген.

Бо көште кижи бергедээр чүве чок болган. Бурундук сөөртүп, шарылар тудуп, керзең-хөндүргеге дегбээннер-даа, кым мал сүрерил, кым чүък сүрерил деп үрүлешпээннер-даа.

Анай-кыс эртен туруп кээрге, коданда инек-даа, хой-даа чок болган. Достак-оол база көзүлбээн. Чолаачы биле адазы өгнү буза иткеш, бичии кады-ла машина кырынче үндүр октапканнар. Анай-кыс билген болза, мал сүрген Достак-оол ол үеде Сенек хемни арлып чоктай берген бар чыткан. Өске чүү-даа эвес, күдээниң күжү деп чүве ол ыйнаан.

Чолаачы чанынга Анай-кыс олуруп алган. Сандан ирей-кадай көгээржиин хойлааш, бичии кызын эдерткеш, машина кырынче үне бергеннер.

Өг чүдүрген машина Сенекти бичии өрү чоктап чоруй, кургаг Баян-Кол таварааш, дүъш эрте бергенде Шивилиг суурнуң элээн үстүнде чайлагга келген. Ол

чер Анай-кыска чаа кылдыр сагындырбаан. Бичиизинде анай-хураган бажы дозуп, бызаалар сүрүп, ойнап чораан оймактарын Анай-кыс танып чораан. Кара мөөрүктерден эдектелип бады келген ногаан эзимнер ол-ла хевээр.

Анай-кыс бир-ле кара кожагар баары-биле эртип чорааш, кара чажында көрген чүүлдерин уйгу-дүжүнде дег сактып келген. Ол даг чаны-биле борбак сайлыг, кыңгырааш кара суглуг Шивилиг агып бадып чыдар. Анай-кыс бичиизинде ында алаактарга каттап, хем кыдыынга чараш-даштап ойнап чораан. Ында инек-даш баарында ооң сайзанаа база бар. Орта Анай-кыс эң-не баштай Достак-оолду көрген ийик. Анай-кыс ынчан сырбык чаштыг, дижеп чоруур курзук уруг турган болгай. Ам бо ооң ада-иезиниң эжиин калбаңнаткан, экииргек, кежээргек Достак-оол ынчан селбер баштыг, хедер, тенек чүве туржук чоп. Ынчан душ бооп Лапчар дээр оол чедип келбээн болза, Анай-кыстың сайзанаан Достак- оол чүгле үреп кааптаан ам. Ой, шынап, чоруурда, Лапчар-биле ийилээ сайзанактың эжиин хаап кааннар эвейикпе. Лапчарның кат-биле кады берген тос сыгыртаазы ам-даа читпээн, аптара иштинде бар болгай. Сайзанак база ам-даа үрелбээн чыдар чадавас. Орта үргүлчү ойнаар бооп, Лапчар-биле ийилээ дугуржуп алганнар ийик чоп. Ынчалза-даа Анай-кыс ооң соонда ынаар чаңгыс-даа катап барбаан, чүге дээрге ооң өө эртенинде-ле көжүп чоруй барган. Лапчар ол сайзанакка кээп туржук ирги бе? Оон бээр үр-ле үе эрткен-дир ийин. Анай-кыс ам сайзанак дугайын эвес, өг-бүле дугайын сеткили дүүреп бодап, сырынналдыр ырлап чоруур апарган. Элдеп аа?

Анай-кыс бодалын төндүргелек чорда, чүъктүг

машиназы эзим эдээнде суг кыдыында чаңгыс өг эжиинге дүүнгү ышкаш тура дүшкен. Машинада улус дүшкелекте өгнүң кидис эжии көдүрүлген соонда, оон кижи үнүп орган. Анай-кыс олурган черинден көөрге, Достак-оолдуң адазы Токпак-оол болган. Кыстың чүрээнче чидиг шивегей-биле шанчыпкан чүве дег, чым сырт кылынган.

Бора-хек аал коданындан озалааш, бажын чаңнык ууй шаап каан, салбар сарыг дыттың куу будуунуң кырынга хире-хире каттырып каап эдип орда, ийи малчын ‒ шары кадарчызы Сандан биле хой кадарчызы Токпак-оол ‒ бир кодан кылдыр кожа хонуп алган. Чаңгыс чүзүн мал болза, каттыжып, будалы бээр дээй эртик, ийи аңгы мал ‒ инек-биле хой ‒ холужар эвес.

Дем-биле болуп, кыштаг-хонажын-даа бол, чаңгыс черге чучулаар дээн улусту чон биле берген. Достак-оолдуң Сандан сугда күдээлеп турар деп сураа шагда-ла дыргын апарганда, кыс кижиниң адын калбак даш-биле базырып каан эвес, Анай-кыстың келин деп ады аалдарга тарай берген. Оон туржук, Достак-оол биле Анай-кыс дүгдежип турган-дыр деп «дидир-дидирлер» сымыт бажында чоруп турган. Ынчап кээрге, Достак-оол күдээ-күжүн көргүзүп эгелей берип-тир деп угаазылалга кым-даа шынзыга бербес боор бе.

Анай-кыстың ындыг шылгалдага чаңчыкпаан чалыы чурээ ыстап-шылап, даржылганың эрии-хинчээнге үзе хемдидер деп барган. Улус көрбес черлерге кыстың ийи караандаи изиг чаштар хаая эвес кылаңайны бергилээр. Ындыг үелерде Анай-кыс Эрестиң шеригден халажып кээр хонуун эргек базып санавас аргазы чок апаар.

Эрестиң чагаалары Анай-кысты тып кээп турган. Бүгү чүвениң дугайын чагаазынга бижиптер дээш, ам арай дидинместей берген. Эгезинде ыыттаваанда, ам эвээш

үе артканда, Эрестиң сеткилин дүвүреткеш чоор ону.

Бир катап Анай-кыс чунуп алгаш, бажын дырап орда, үш-дөрт хонук човуурлаан авазы ооң чанынга чедип келген.

‒ Каям, уруум, чажың чазып берейн ‒ дээш, авазы Анай-кыстың холунда дыргаан ап алган. ‒ Чуптарыңга, чамдык дүктер уяландыр орааштына берген-дир.

Анай-кыстың бажының кара дүгү эгиннерин хөме ап баткаш, курлакче эргип бады барган. Кандыг-чүү-даа болза, төрүп каан иениң чылыг холдары баш дүгүн дыраарга, шагжаң хөректи эде суйбап турган ышкаш болган. «Мындыг чылыг, чымчак холдарлыг кижиниң сеткили канчап соок, кадыг болган чоор? ‒ деп, Анай-кыс боданып орган. ‒ Ачам-биле чаңгыс баг болуп алгаш, өөредилгемге шаптык кадып кагды. Ам кээп, артык мал-маган дуюу бодааш, уруунуң күзелин безин уттуп алган. Ындыг ие ону чүге чажымайлап, чассыымайлап өстүрүп алчык ирги? Эрги ёзунуң бужары ол-дур ийин, кижилерниң угаан-медерелинге ындыг кара таңманы арттырып каан. Чок, авай, сен бодуң база буруулуг сен ол кара таңмадан чарлып ап болурунга четчир үени бүгү байдалды Ленин башкының номналы берди чоп? Сенден улуг назылыг кижилер безин чаа, совет ёзу-биле шагда-ла чурттай бергеннер ийик. Ол каш борбак малдан халбактаныр деп чүң ирги, авай? Сээң күш-ажылыңны төрээн колхозуң четчир үнелеп турар ышкажыл? Ол сээң амыдырадыңга четчир, харын-даа артар-дыр. Ам ооң кырынга малдың херээ чүл? Меңээ мал үзүп бериксээн ужуруңар чүл? Ооң меңээ херээ чок! Сен мээң чежемейиң-даа эрге-чассыг авам болзуңза, сээң ол эргинин артынчыларындан халбактанган бодалдарыңга таарышпас мен, аңаа удур мен, күжүр авакым. Сен мени төрүп

каан боордан башка, мээң үзелимни база төрүп кагбаан сен. Сээң кадыың ужурунда сени хумагалап чордум, авай. Ам сээң-биле ынча дыка эптежип олурарымга, мээң комсомолчу арын-нүүрүмге таарышпас-тыр. Ындыг болганда, ам сээң-биле демисежир апарган-дыр мен, авай. Буруулуг болдум».

Шооча кадай уруунуң бажының дүгүн часкаш, ийи чара дырап орган:

‒ Моон соңгаар чажыңны ийи кылдыр өрүп чор, уруум.

‒ Чаңгыс чаштыг кылдыр чаңчыгып калган мен, авай.

‒ Бурун тывалар ындыг чораан. Ада-өгбелериниң аажы-чаңын база сагыыр чоор, уруум ‒ деп, авазының үнү уян болгаш чүүлдүг дыңналган. ‒ Сен болза, үш чажың чарар, үш херээң бүдер деп барган кижи-дир сен.

‒ Ол чүү ындыг үш чаш, үш херек апаарды?

‒ Ужуру ындыг чоор, кызым ‒ дээш, авазының үнү улам чымчай берген. ‒ Кыс кижи дулгуякка дужаалдыг эвес. Кадай-кыска ат-сураа үнүп, каткы-шоотка кирерге кайын боор, уруум. Бистиң ук-төөгүвүске ындыг бачыт турбаан. Шаг шаанда болза, ашакка барбаан кадай өлүп каарга, ооң сөөгүн хүннээрек дөлем черге салбас, чеди каът чер, тос каът довурак адаанче киир октапкаш, хөөрүнүң кырынга даш көжээ шанчып каар чораан. Ол даш көжээниң кырынга кускун-сааскан олурар, саңын салыр, ооң дугайын элдеп-эзин тоол-домак эптерээр, амытанның аксы-боску оон ыравас чоор. Чаа шагның ёзу-чуруму дээш чажыртынгаш ындыг боор чүве-дир, оон башка өглүг-баштыг херээжен кижиниң эт-севин эдилеп, билзек-билектээштиг чоруур апарган

кижи-дир сен ‒ дээрге, Анай-кыс өкпе-чүрээн долуп келген кыпсынчыг кылыын арай боорда тудуп, авазы сарыын кузуп, сагыжын сөглеп алзын дээш, ыыт чок дыңнап орган. ‒ Бис хөөкүйлерде чүү боор, кырган-дижең улуста, бөгүн болза орай, даарта болза эрте дагылда чулавыс төндүр кывар деп барган ирей-кадай-дыр бис. Хүнүвүс чүгүрүүнде барган кырганнар биске артык-тудуу мал-маганның херээ чүү боор. Дүрүм-хоойлу ёзугаар кыдыг-кызыгаарлыг, өйлүг-чижектиг малдыг болуңар, хөй-ниитиниң ажыл-ижин кылыңар дээш, дарга-бошкаларның аксы-дылын анчыгзына-анчыгзына, чүге мынчаар ажыг дерин төп, кызып-кылайып чораан деп бис? Ийи бодувустуң борбак боостаавысты, кызыл хырнывысты бодаан болзувусса, ында чүнүң бергези боор. Улустуң кода-суурунга казанак бажыңдан туткаш, акша-көпеек сүрүп, аргаланып орбас бис бе? Чүгле сени дээш хилинчектенип чоруур амытаннар ышкажыл бис.

Анай-кыс дыңнаарының магазы-биле дыңнап алгаш, оон ыңай шыдашпайн барган:

‒ Кайы, чүгле мени дээш бе?

‒ Оон өске кым боор. Дуңмаң ам-даа чаш уруг ышкажыл.

‒ Ачам Токпак-оолдарның кара аъдын чүге мунуп турары ол? Мени дээш бе? Садып алганы ол бе? Садып алган болза, өртек-үнезин шүүдеп чытканын-даа көрбедим. Мени мал-маганга сада бергениңер ол бе?

‒ Ол чүү дээриң ол, уруум? Бичии кыс кижи эзе-херекчок чүве этпес, улуг улус адын чыккыладыр адавас, хүрүм болур. Бодуңар-ла мал кылып алыр силер ыйнаан ‒ дей каапкаш, изиг көс чылгапкан ышкаш, аксын оваарып алгаш, оскунупкан сөзүн будалдырып,

Шооча кадай човуурлаан. ‒ Бис эвес, сен чуртталга тудар деп турар кижи ышкажыл сен, уруум.

‒ Мен чуртталга тудар дивээн мен. Тудар-даа дизимзе, ынчаар тутпас мен.

‒ Ам канчаар тудар сен? Амыдырал тударда, кижилерниң алыс дөзүн база бодаар болгай аан, уруум.

‒ Токпак-оолдар эки-ле улус харын. Кыдыындан кыра бажа-баар.

‒ Ой, ынча дивес, уруум. Буянныг кижиниң хөлегезин безин баспас чоор.

‒ Буянныг шагда кижилер буянныг болур ужурлуг. Мен эки кижилерге эвес, силерниң бо үүлгедип турар херээңерге удурланып тур мен ‒ дээш, Анай-кыс тура халааш, авазының ийи кылдыр өрүп каан чажын чаза берген.

‒ Менче алгырып, кышкырып турзун дээш, сени төрүп, өстүрүп каан мен бе? ‒ дээш, Шооча кадай човуурлаан. ‒ Ёх, ам база мээң хоочу-хораам киирер дээш ынчап тур сен бе?

‒ Хоочу-хораам? Эки-ле хоочу-хораалыг апарган-дыр сен, авай. Сээң ооң тос ура-дыр, билдиң бе? Антонина Николаевна эмчи чүү дижик? Баажыланып орбайн, ажылда диди чоп? Сээң эмиң ол-дур. Ынчаар човуурлап олура, ёзулуг аарып алдың? Сагыш-биле аарыыр деп, Орустаар кадай безин үргүлчү домактанып чоруур ийик чоп.

‒ Орталан, Анай-кыс. Хамык чон аразынга багай ада-иең ат-сывын үндүрүп кагдың.

‒ Силер харын мээң адым үндүрдүңер. Үндүрүп-даа тур ышкажыл силер. Ооңар соксадыңар.

Шооча кадай уруунуң баарынга хере турупкан:

‒ Сени мен төрүп каан мен! Сээң канчаар, кым-биле чурттаарыңны мен билир мен!

‒ Мени сен төрүп каан сен, авай. Үези кээрге, мен база ажы-төлдү төрүүр мен, ажы-төлдү азыраар мен, өстүрер мен. Ынчалза-даа, мен ажы-төлүмнүң аас-кежиинге, салым-чолунга, силер ышкаш, ынчаар моондак болбас мен.

‒ Мен сээң аас-кежииңге моондак болбайи тур мен. Сени аас-кежиктиг, бай-шыдалдыг чурттазын дээш ынчап тур мен.

‒ Кижиниң аас-кежии чүгле каш борбак хуу мал чажырып алырында эвес. Ол бистиң чурттап эртип каапкан оруувус-тур. Тывалар оон аас-кежиин тыппаан. Ынчангаш өске орукту шилип алган. Мен бүгү эш-өөрүм-биле кады ол чаа оруктап чоруур мен. Сен эргиниң артынчызындан халбактанма, авай. Кончууңну көрем, авай, боданып көрден. Бо чизе болурга, моон каш мал чажырып, дуу чизе болу бээрге, оон каш мал чажырып олурар чөгенчииңерни. Ооң-биле чүнү чедип алыр силер? Ам кээп, чажырар арга чок апаарга, мени өглээр деп, меңээ үзүп бээр деп. Меңээ силерниң каш борбак малыңар херээ чок! Мээң адымда, бо чаш дуңмамның адында чизеледип каан малыңарны даргаларга чугаалап бээр мен. Меңээ ыянчыг-дыр, авай!

‒ Сээң ыядыр херээң эвес-тир, билдиң бе? Кижи сөзүн тоор шааң келген, улуг апарган кижи-дир сен. Сени кидис эвес, кижи кылып каар деп тур мен. Каш хонуктан куда дүжүрер деп тур бис. Ооң соонда өглүг-баштыг кижи апаргаш, бодуңну бодуң билип тур. Амдыызында мээң чугаам дыңна!

Чаңнык сопкан дег, Анай-кыс атпаш кылынгаш, чаңгыс кылдыр өрүп алган чажын эктин ажыр октапкаш, маң-биле үне халаан.

Анай-кыс кодан кыдыында ак дөңнү ажа маңнай бергеш, дүк шет аразында бичии оялыкка барып ушкан. Чааскаан шаанга киир ишкирнип-ишкирнип ыглап-ла чыткан. Ооң чанында кым-даа чок, авазы-даа сүрүп келбээн. Чеже хире үр чытканын уттупкан. Бир билип кээрге, хүн чүгүрүүнде барган болган. «Ээн черте ыглап чытканымның ажыы чүү боор, мени кандыг-бир кижи көрүп турар эвес, мээң бодалымны кандыг-бир кижи билип турар эвес ‒ деп, Анай-кыс сеткилин чазамыктааш, хевинде чыпшынган чам сигеннерни ап каапкаш, черзи кырынга олуруп алган. ‒ Мен анаа-ла чаш уруг эвес, колхоз кежигүнү, ажыл кылыр эргелиг улуг кижи ышкажыл мен. Деткиир дузалаар эш-өөрлүг, бактаап турар организаниялыг, комсомол кежигүнү кижи-дир мен. Амыдыралымда болган бергелерниң дугайын эш-өөрүмге ажыы-биле чүге чугаалап болбас мен, олардан чүге арга-сүме айтырып болбас мен? Мен бистиң ниитилелдиң кежигүнү кижи болганымда, мээң хууда амыдыралым өскелерге база хамаарылгалыг. Чүгле чону-биле кады чоруур, ооң чедер, четпестерин деңге үлежип чоруур, чүгле ындыг кижини аас-кежиктиг деп санап болур. Чүгле ындыг кижиге чоннуң оруу чоон кылдыр көстүр».

Эртенинде Анай-кыс билдириишкин бижип алган. Ооң амыдыралының оруунда болуп турар, эгезинде херекке албайн тургаш, бодунуң шолук бодап чорааны-биле улам ханылап бар чыдар чоруктуң дугайын колхозта комсомол организациязынга ажыы-биле бижээн. Комсомолчу кижиниң бедик адының эргиниң артынчыларының дузаанга туттуруп турары ыянчыг херек. Ооң буруузу чок, ынчалза-даа бүдүүлүк чорук бажын өндейтип орда, аңаа чогуур харыыны бербейн, харын ооң чер дөгүп алырынга дуза кылдыр ыыт чок органы болза, комсомолчу

кижиниң политиктиг медерелиниң чогуур бедик деңнелге турбаанының херечизи-дир деп, ол миннир ужурга таварышкан. Ынчангаш, ол диргелип олурар херектиң ооң хууда амыдыралынга болгаш өске-даа колхозчу аныяк-өскенниң кижизидилгезинге айыылдыг салдарын барымдаалааш, эргиниң бажын көдүрүп келген артынчызының оруунга, чалым-хая дег, моондак болурун Анай-кыс колхозтуң комсомол организациязындан изии-биле дилээн.

Колхоз төвү ырак эвес. Ол-ла хүн Анай-кыс суурга чедип келген. Орук ара ол ында-мында бажыңнарга кирбээн, ужурашкан кижилер-биле чугаа кылбаан. Келген ояар дорт-ла контораже кире берген.

Анай-кыс даштыкы эжикти ажыдыптарга, болчашкан чүве дег, колхоз даргазы бо уткуй кылаштап орган. Коргар-сестир хире чүвези чок кылдыр угаан-бодалын, даш чудурук дег, ыяк мөөңнеп алган хирезинде-ле Анай-кыс арай-ла сүрээдей хона берген. Докур-оол дарга-биле менди солчурун безин уттупкаш, доктаап чоруй, ийи-бир аткаар базыпкан ышкаш болган.

Докур-оол эжик аксында турган хирезинде, бир-ле билдинмес чылдагаан-биле чазык-чаагай хүлүмзүрүп, Анай-кыстың холун мурнай барып тудуп мендилээн.

‒ Көжүп келдиңер бе? ‒ деп, Докур-оол дарга контора сыңмас кылдыр алгырып айтырган.

Анай-кыс база-ла аайын тыппайн баргаш, бажын согаш кылган.

‒ Кожа хонуп алдыңар бе? ‒ деп, Докур-оол бодунуң туюлунга чедир билири херектиң дугайы ышкаш аян-биле база катап айтырган.

Дарганың үнүнүң аянындан, ооң айтырыгларының улай-улай удаа-дараазындан угааны орталанмайн, чүү-даа

болза ийи өг улус болгай бис деп бодай каапкаш:

‒ Ийе ‒ дей тыртыпкаш, Анай-кыс оон ыңай харыы тыппаан.

Дарга оон ыңай база-ла боданыр чай бербээн:

‒ Кожа хонуп алган, эки болган-дыр. Ачаң база мындаа ынчаар дилээр кижи болган. Оон башка семиртир шарыларны талыгырда Хендергеге барып чайлагладыр бодап турдувус. Чөптүг чылдагаанны өөренип көөр апаар ‒ дээш, колхоз даргазы баштак-биле хүлүмзүрээн. ‒ Оон таарыштыр айтыышкын берип каан мен. Ам таптыг байырлаар бис ыйнаан. Өдек сыртаныр болдум бе, азы алаак кыдыы чер болгай, өл дөңгелик сыртаныр болдум бе?

Докур-оол хөөреп турар аразында, Анай-кыстың угааны орталанып, туружунда келген: «Энир чылын Анай-кыс Кызылче өөренип чоруп турда, ону үдеп тура, Докур-оол дарга Эрестиң дугайын чугаалап турган болгай. Ам ооң дугайында чаңгыс-даа сөс этпес, элдеп уттуучал баштыг дарга-дыр аа!»

Дарганың баштаанга өжүгүп, тоолда маадырлар дег, кадыг түрүн тыртып алгаш, Анай-кыс удур халдап эгелээн:

‒ Ажыл дугайында айтырыг тургузуп келдим, дарга.

‒ Шын айтырыг-дыр, шиитпирлээр өйү келген ‒ деп, Докур-оол чазык-чаагайы дам барган уламчылаан. ‒ Бисти мурнап айтырыг тургузуп келген, эрес болган-дыр сен. Бо дугайты сеңээ мынчаар сүмелээр кижи-дир мен: амдыызында ада-иеңге дузалажып тур, а ооң соонда... ‒ дээш, дарга бодалының илдеңи кончуг каттыргылаан. ‒ А ооң соонда силерге тааржыр ажыл бээр бис.

‒ Силерге деп чүңер боор, дарга? Биске эвес, меңээ ажыл херек! Бөгүн дораан!

‒ Чүге далажыр сен?

‒ Мен эвес, ажыл далажып турар-дыр ийин, Дүлүш Дүменович!

Анай-кыстың үнүнүң шириининге дарга сербээдей хона берген:

‒ Ындыг-дыр че, далажырыңар кончуг болза. Каяа ажылдаар кижи боор силер? Эрги ажылыңар кандыгыл?

‒ Меңээ дөмей-ле, дарга.

‒ Ындыг-дыр че. Бөдүрең-Хөө даргага чугаалап каар мен. Сергей Тарасовичини утпаан силер ыйнаан?

‒ Кайын уттур.

‒ Ол-ла-дыр че.

Докур-оолдуң баштайгы баштак аажы-чаңы чавырлы берген, үнер эжикче далажыпкан, а Анай-кыс ону доктаадыпкан:

‒ Эш Шериг-оолду көрдүңер бе, дарга?

Дарга тура дүшкеш, оң талазында «партком секретары» деп каан бижиктиг эжикче дегийт айыткан:

‒ Ында олурду. Чааскаан. Илиишкин дарга чок чорду.

‒ Байырлыг, дарга.

‒ Байырлыг.

Анай-кыс ол-ла дидими-биле партком секретарының өрээлинче базып кире берген. Колхозтуң комсомол организациязының секретары Сергей Шериг-оол кызыл хилиң-биле шып каан стол артында орган.

Анай-кыс мендилей каапкаш, эжикке тура дүшкен. Шериг-оол ону олурарынче чалаваан-даа. Элээн болганда, бижиттинерин дооскаш, демир-үжүүн аяар салып кааш, мендиге харыы бээриниң орнунга:

‒ Ам-на чедип келдиң бе? ‒ деп, комсорг айтырган.

Анай-кыс ыыт чок турган.

Харыы манап чадап кааш, Шериг-оол баарында стулче имнээн:

‒ Бээр олуруңар.

Дидим эвес каш баскаш, Анай-кыс чоокшулап олуруп алырга, Шериг-оол шуут-ла байысаалганы эгелей берген:

‒ Чугаалап олуруңар че.

‒ Чүнү, дарга?

‒ Чүнү? ‒ деп, комсорг элдепсинген. ‒ Чүнү боор? Өөредилгеңни чүге октапкаш келгениң дугайын? Колхоз баштаар чериниң, комсомол организациязының изиг идегелин чүге бүзүретпээниң дугайын? Ооң чылдагаанын? Шуптузун бирден бирээ чокка тодаргай чугаалаңар. Азы бисти билбейн турар деп бодаар силер бе? Чугаалаңар че! Комсомолчу кижи ажык сеткилдиг болур ужурлуг. Ону устав негеп-даа турар. Ол чорук, бодунуң буруузун ажыы-биле миннир чорук силерниң үүлгедип турар херээңерниң уржуун чиигедир дээрзин билип алыңар.

‒ Мен чүнү-даа үүлгетпээн мен. Авам аарый берген, ооң чылдагааны-биле чанып келген мен. Ол дугайын силерге кээп чугаалаваан мен.

‒ Дадывыр төлеп кээп турган силер.

‒ Кээп турган мен. Ынчалза-даа силер-биле сүмелешпээн мен. Буруулуг мен.

‒ Ол-ла бе? Оон ыңай арыг-чаагай ышкажыл?

‒ Ам силерден арга-сүме дугайында келдим.

‒ Шагда-ла чүнү кылып турган силер? Ажыг кыш эрти, ала час соовуста калды, изиг чай дүштү.

‒ Ам-даа орайтаваан ийин, дарга.

‒ Ам бистиң-биле чүнүң дугайында сүмележир сен? Эргиниң кара бүдүүлүк ёзузу-биле куданы канчаар эрттирер дугайында арга-сүме айтырар дээш бе? Ол дугайты мен-не билбес мен. Бистиң аныяктарывыс ындыг куда эрттирбейн турар. Ол дугайында лекция-беседа-даа чорутпайн турар бис. Силерниң аныяк-чалыы амыдырал-чуртталгаңарның мындыг чугула үезинде сүме кадып шыдавааным мээң бодумга-ла кончуг хомуданчыг-дыр ‒ деп, Шериг-оол белен эвес шоодуг-биле чугаалаан. ‒ Ам кымга баар улус боор силер? Чадаана бадар силер бе? Шо-төлге кагдырып, хүрүм кылдыртыр дээриңерге, ында ламаларның таваан шагда-ла карартып каапкан чүве дижик. Хомуданчыг-дыр, чүнү канчаар боор, чалгын-чакпазын чадар эвес.

Ох, Анай-кыс ындыг доңгун шииткел манаваан ийик! Ооң бажы халайып, холдары салдынгаш, дериде берген салаалары-биле тонунуң карманында билдириишкинин тудуп алгаш, саазынның сыгыгларын өл адыжынга өйдүктүргүлээн.

Анай-кыстың ыыттавайн олурарынга өнемчип, Шериг-оол, узак аът дег, ындын ап бар-ла чыткан:

‒ Охалай, ам артында үнүңер чиде берди бе? Балыг чериңерге дээптим бе, буруулуг болган-дыр мен. Ынчалза-даа силерниң херээңер оон чиик бе? Бүгү делегейде быжыг тайбыңның тендиш дивес чөленгиижи, дайын кыпсыкчыларынга удур каң чудурук, совет улустуң тургузукчу күш-ажылының идегелдиг камгалакчызы, Совет Эвилелиниң тиилелгелер-биле бүргеттинген маадырлыг Чепсектиг Күштериниң каң шивээ хүрээлеңинде албан эрттирип турар кижиниң мурнунга өскерлип турарыңар чиик херек бе? Ол кижиниң тураскаалга

берген чуруун комсомолчу биледиңниң чанынга шыгжап алгаш чорууруңну уттуп алган сен бе?

Шериг-оол «сеннеп» кирипкен, Анай-кыс көжүй берген олурбушаан. Чүгле Анай-кыска эвес, Шериг-оолга база берге болган. Чүге дээрге ооң үстүнде база каш дакпыр удуртур черлер барын, оон ыңай ол черлер чүгле удуртпас, негелде база кылып турар дээрзин комсорг кижиден артыр кым эки билир боор.

‒ Чүге ыыт чок бардың? Ам-на херектиң уржуу билдинди бе? Билдинген болза, доп-дораан тайылбырдан бижип бер! ‒ дээш, комсорг ак саазын алгаш, Анай-кыстың баарынче октапкан.

Анай-кыс өрээл долдур ишкирнипкеш, үне халаан. Шериг-оол чааскаан чугааланыг кылып турда, карманында билдириишкинин боду безин билбейн ууштап каапкан болган. Анай-кыс улус чок черлеп, суурну өрү маңнап-ла каан. Сактырга, ол боду эвес, хамык бажыңнар боттары аңаа уткуй маңнажып кээп-ле турган ышкаш болган.

Үр-даа болбаанда, Анай-кыс Антонина Николаевна эмчиниң бажыңында ыы-сыызын төп орган.

ОН БИРГИ ЭГЕ

Лапчар фермага Бөдүрең-Хөө дарга-биле ужурашкан соонда, бажыңынга ак-мак чок маңнап келген. Эжикке кирип ора-ла, довуракка куурара берген аар сапыктарын ушта тепкилеп каапкаш, авазының кылайтыр чуп каан шалазын чүдетпес дээш:

‒ Майтактарым кайыл, авай? ‒ дээн.

‒ Кажан-иргин көстү хонуп келдиң, оглум? ‒ деп,

авазы айтырбышаан, оглунуң бажыңга кедер майыктааштарын ап берген.

‒ Бертен-не келдим. Ферма база чордум.

‒ Ында база тудуг бар чүве бе?

‒ Ам аңаа ажылдаар болдум.

‒ А тудууңну?

‒ Тудуумну өске улус кылыр ыйнаан. Даргалар ынча деп чарлык болган чүве эвеспе оң.

‒ Чүү ындыг даргаларыл? Даргалар аттыг-баштыг болгай ‒ деп, адазы айтыра берген.

‒ Докур-оол дарга. Шериг-оол дарга. Оон ыңай кым дарга ынча дээнин билбес мен.

Адазы чүве ыыттаваан.

‒ Суур чанынга ажылдаарга, улам эки ыйнаан деп, авазы амырап чугаалаан. ‒ Кижи болган-на, кыжын соокта кажааже дывыржаан инек дег, суурже чүткүүр чүве чорду чоп.

‒ Чамдык кижилер ындыг ыйнаан. Мен-не суурже дывыржывадым, авай.

Лапчар столга олуруп алгаш, авазының салып берген чемин чивишаан, колхоз баштаар черинге бижээн негелделериниң дугайын чугаалай берген. Ол бүлээртей берген мүннү аштаанындан харамдыктыр ижип, бодунуң бижээн негелделериниң шынныын ада-иезинге, өске кижилерге ышкаш, шаанга киир-ле тайылбырлаан, бадыткаан, шынзыткан орган.

‒ Чүү ындыг негелделерил? Негелделер уштуг-баштыг болгай ‒ деп, алгы эттээнде өңүнге чедер чаңныг Ирбижей ирей ылавылаан орган.

‒ Девин-не чугааладым, ачай. Тудугну ынчаар чорудар болза, черле таарышпас. Ооң төнчүзүн кажан, кым-даа көрбес.

‒ Чырык черге кижи амытан-на чурттап чорда, ажыл кайын төнер. Кижи үрези үстүр болза, ажыл чүгле ынчан үстүр ыйнаан.

‒ Мен ону чугаалавайн тур мен ийин, ачай. Чүгле ыя ол тудуг дугайын чугааладым.

‒ А ол чагааларың түңнели чүү болду ынчаш?

‒ Сүт-бараан фермазы ‒ деп, Лапчар үжүглеп чугаалаан. ‒ Түңнели ол-дур. Оон өскезин даргалар шинчилеп өөренип турар чүве эвеспе оң.

‒ Угааның ирий бербес-ле болза, бодалга далашпайн чор ‒ деп, Ирбижей ашак оглунга таваар чугаалап орган. ‒ Сени ынаар чорудары чугула турган база чадавас.

Ирбижей ашак каш домак чугаалап кааш, өрээлинче кире берген. Лапчар адазы-биле аажок-ла маргыжыксаан. Ынчалза-даа ооң түңнелин ам үндүрүп ап шыдавазын билгеш, боду-ла соксап каан. Ол чугааның эчизинге чедер дизе, аңаа бир шак эвес, ийи шак эвес, үр үе херек. Аңаа чугаа-соот эвес, дириг ажыл херек. Ындыг таварылгада адазының ынчаар чаңгыс эвес удаа чугаалап чораанын билир кижи хей черге канчап ооң-биле маргыжар боор.

Адазы-биле чугааның соонда, Лапчар орай дүнеге дээр удуп чадап каан. Аңдарлып-дүңдерлип хинчектенип-ле чыткан. Дүннүң караңгызында боду-биле боду маргыжып, угаанынга домак бүрүзүнүң, сөс бүрүзүнүң дорт болгаш доора утказын шаанга киир сайгарган. Чежемейиң-даа боданып кээрге, ооңуу шын, чөптүг болгаш турар бооп-тур. Ынчаарга ам чүл? Колхоз баштаар черинге негелделер, хомудалдар болгаш саналдар бижип каан ‒ ооң хилинчээ ол-ла бе? Харыызы кайыл? Комсорг Шериг-оолдуң каш сөзү ол-ла бе? Ону фермаже

чорудупканы ‒ харыызы ол бе? Чок, ол колхоз даргазынга боду кирер ужурлуг.

Лапчар сүт-бараан фермазынга доктаамал ажыл кылбаан. Мал чеми-даа сөөртүп-ле турган, кажаа ишти-даа аштап-ла турган, сүт-даа дажып-ла турган. Ол ындыг доктаамал эвес аар-саар ажылдарга түвексинмээн.

Бир-ле чай аразында Лапчар колхоз даргазының ажылдаар өрээлинге кире дүшкен. Сорулгазы билдингир болбайн аан. Мындаагы дүнеки бодалдары ону амыратпаан. Чөптүг, чөптүг эвес-даа кылган болзумза, колхоз даргазының аксын дыңнап көрейн, сагыжым ажык чорзун деп бодаан.

Докур-оол дарга ону биеэки-ле эптиг-эвилең, оюн-баштак чаңы-биле хүлээп алган.

‒ Кыстар тырыккылап тур сен бе моң? ‒ деп, Докур-оол деппиже айтырып үнген.

Ындыг тааланчыг домак дыңнап кааш, шырайы чырывас, сеткили сергевес бот эр кижи канчап чоруур боор. Лапчар чайгаар-ла хүлүмзүрүпкен.

‒ Амдыызында чок ийин, Дүлүш Дүменович ‒ деп, Лапчар шын-на сеткилин илереткен.

‒ Ындыг боор харын. Мындыг хып дээн аныяк эр куруг кылаштап чор боор оң ‒ дигилээш, Докур-оол кыр-кырынга шаалдалай-ла берген. ‒ Бистиң ол фермавыс дээрге, кыстар ораны чер боор. Бот-борзуң аныяк эр болуруңга, комсомол организациязы сагыш салып турар-дыр.

Лапчар олче кирерде, изиг-изиг-ле чугаа болур боор деп бодаан. Ынчалза-даа Докур-оол дарганың хөглүг баштаа херектиң байдалын чымчадып каапкан.

‒ Сээң чагааларыңны черниң ыраандан, сугнуң узунундан, удурланыр чүве чок, уткуп хүлээп алган мен ‒

деп, Докур-оол дарга шүлүктей аарак баштактангылааш, Лапчарны база мурнай чугааны эгелей берген. ‒ Ак саазынны арным кылгаш, көк будукту хөңнүм кылгаш, харыы бижиир чай чок-ла турдум.

Колхоз даргазының ындыг ажык, сула аажы-чаңынга Лапчар чайгаар-ла алзып, даргалар дээрге эрге-дужаалы улуг, харыысалгазы бедик боордан, кижи ышкаш кижилер боор чүве-дир ийин деп сеткили ханып бодап орган.

‒ Харын ам, ажыл-агыйга дуза болур чүве ирги бе дээш бижээн кижи мен ийин, дарга ‒ деп, Лапчар база биеэги изиг бодалдары чок, үнү уярай берген чугаалаан.

‒ Шын-дыр харын, бижиир херек. Ажыл-херекте четпестер бар болганда, кымның сагыжы тайбың орар боор. Ыыт чок олурар эргени биске кым-даа бербээн! ‒ дээш, колхоз даргазы столундан туруп кээрге, ооң шырайындан демги оюн-баштактың хөлегези безин эсти берген. ‒ Сээң саналдарыңны өөренип көрген бис, четпестерни чайладып тур бис. Чүгле дыңнадып калыксап турар чүвем чүл дээрге, сени сүт-бараан фермазынче чорудупканывысты өскээр бодавайн көр. Херек апарза, кымны кайнаар-даа чорударын баштаар чер билир. Ол дугайын сеңээ комсорг чугаалаан боор.

‒ Чугаалаан-на чүве, Дүлүш Дүменович.

‒ Чугаалаар-даа чүү боорул аан ‒ деп, Докур-оол ам үнү чавызай берген чугаалаан. ‒ Комсомолчуларны сургап туруп алыр болзувусса, ынчан кижи бүрүзүн чаңгыстап өөредир апаар. Башкылар кайын четчир. Шаанда Кызылга ышкаш, каттышкан школа тургузар апаар. Ол үе эвес-тир бо. Ону билир ужурлуг сен.

«Шериг-оолдуң аксы база ындыг болчук, чүгле

сургаалда-биле долган. Майыы мында чыткан чүл аан, комсорг моон үлегер быжып ап турар, ынчангаш аастааш үңгүр дег даргалар болган чүве-дир ийин оң» деп, Лапчар иштинде боданып орган.

Чугаазының сөөлүнде Докур-оол чоокшулап келгеш, Лапчарның артында-ла эгиннерин часкагылаан:

‒ Ындыг-дыр аа, солдат? Сээң негелделериңни чугаалажып көрдүнген деп санап каалы. Мени аза караан кулур-биле мегелеп турар деп бодай бербе. Хемчег алыр бис.

‒ Ындыг ыйнаан. Ол бүгү силерге билдингир болгай.

‒ Оон ыңай, Лапчар Ондарович, сен база элээн чазыглар кылган болдур сен ийин. Бир эвес мен сээң «рапорттарыңны» колхоз баштаар чериниң хуралынга тургузуп, айтырыгны чидии-биле чугаалажырын негей берген болзумза, сээң херээң база нарыыдаар турган болдур ийин. Чаңгыс карбаш дээш-ле, бүдүн колхозтуң, оон чүс-чүс кежигүннериниң хөй-хөй чылдарда кылып келген ажыл-херээн хөмелеп, хөлегеже октап турарга таарышпас.

‒ Бүгү херекке хол дегбээн мен, дарга ‒ дээш, Лапчар чым-сырт кынны бергеш, хаваанда сорбузун суйбай каапкаш, олудундан тура халаан. ‒ Мен чүгле кыштагларда тудуг дугайын бижээн мен.

Докур-оол бодунуң арын-шырайынга кандыг-даа дүүрээн шинчи киирбейн, холу-биле Лапчарның эктинден олуртур базып каан.

‒ Далашпа, далашпа, Лапчар Ондарович. Аныяк кижи бодун туттунуп өөренип алыр херек. Чүү дээр ийик моң, Москва чаңгыс хүн туттуна бербээн-не болгай. Хемчээли бичии боордан, колхоз база Москва-биле дөмей

болдур ийин. Бо суурувусту каш чыл тудуп келбедивис дээр! Баштайгы чудукту сөөртүп турда, сен хамаан чок, мен безин хырын иштинге турбаан мен. Четпестеривис бар харын. Оларны сээң эскерип кааның шын. Оларны бис чажырбас-даа бис, эдип алыр-даа бис. Ындыг ыйнаан, Лапчар Ондарович?

‒ Ынчанмайн канчаар.

‒ Оон ыңай үүрмек чүүлдер дугайын ыяап-ла бижип чыткан херээ чүү боор. Ол черинге-ле боттары эдип алыр херек. Тудуг бригадиринге барыңар, оон хоржок болза меңээ чедип келиңер. Кижиниң эдип ап шыдавас четпестери кайда боор. Ындыг-дыр аа? Бичии чүве дээш үр-чар домак үндүрүп тургаш чоор бис. Чугаавысты мооң-биле доозуп каалы, Лапчар Ондарович.

Лапчар чөпшээрежип каан.

Лапчар үнер деп чорда, ону колхоз даргазы база катап доктаадыпкан:

‒ Чүл моң, Лапчар Ондарович, чаа чериңде шуудай бердиң бе?

«Ам база рапорт бижий бээр ирги мен бе?» деп Лапчар баштактаныптар часкаш, аксын тыртып алган:

‒ Кандыг-даа ажыл далдавас мен, Дүлүш Дүменович.

‒ Аныяк кижи ынчанмайн канчаар. Мен дээрге силер дег аныяк эрлер көргенимде, шуут кылыым хайнып, адааргаар-дыр мен ийин ‒ дээш, улуг арт кырында үнүп келген чорумал дег, Докур-оол оожургап таакпылай берген. ‒ Амдыы Бөдүрең-Хөө дарганы утпаан сен ыйнаан?

‒ Уттур боор бе, Дүлүш Дүменович. Сергей Тарасович мени көрүп кааш, амырай берген ышкаш болду.

‒ Кадайлар-биле кижи чүдүрер силер, эр улус

бербес силер дээш, кижи кулаа амыратпас чүве. Ам-на үнү чавырлыр боор.

Колхозтуң төп сүт-бараан фермазының эргелекчизи Сергей Тарасович Петренко ажылынга таарышкан-даа, ону билир-даа, аңаа ынак-даа кижи. Эртен даң бажында-даа көөрге, фермада-ла турар, кежээ орай-даа көөрге, фермада-ла турар. Херек апарганда, азы кандыг-бир саанчы аарый бергенде, тоор эвес, боду-ла инектерни саай бээр. Ол дээрге ооң өске кижилерге үлегер көргүзер дээш, анаа-ла инек эмии шөйбелеп, ажыл-агыйжы кижи кылдыр көскүлеңнээри ол эвес. Сагганда, тулдур саггаш баар. Сөөлзүредир колхоз электри күжү-биле ажылдаар, инек саар аппараттар ап алганда, Петренко, үргүлчү ак халаттыг чоруп турган болгай. Чамдык саанчылар чаа аппаратка чаңчыгып чадап, ооң уламындан шүүтсүнүп турда, Сергей Тарасович саалда үезинде үргүлчү кээп, барык-ла башкы болуп чоруп турган.

Кижиниң өг-бүлезинде ажыл-хожулу база-ла бар ыйнаан, бо бистиң Бөдүрең-Хөө даргавыс дөрт холдуг, дөрт буттуг эвес, канчап четчип турар кижи боор деп, чамдык эштер кайгап чугаалажыр. Тывалар ындыг таварылгада: «Кара баштыг, өрү аайлыг, кижи ышкаш кижи-ле ыйнаан» дижир ийик. Сергей Тарасович Петренко база ындыг кижи-ле турган, чүгле бажы кара эвес, ак боордан башка. Күскү аяс, ак-көк дээр өңү дег карактарын хаажылаан кирбиктери безин ак өшкү чөөгү-ле. Назы-хары улуг-ла дөгүвээн, дөртенни чаа-ла ажа хонуп чоруур болза-даа, бажы калчанайып бар чыдар. «Адазы Бөдүрең-Хөө ашактың бажы калчан эвес хиреде, Бөдүрең-Хөө дарганың бажы чүге ындыг кижи боор?» деп, ферма ажылдакчылары бо-ла сонуургай берген тургулаар. «Ой та, угааны улуг кижи ыйнаан,

эртемден кижилерниң бажы тазарып каар чүве дижик» деп, шоодуксаар-даа хөөннүглер бар. Кочу-шоот ыңай турзун, райондан туржук, Кызылдан безин келген даргалар анаа-ла ферма эргелекчизи бөдүүн колхозчу кижини «академик» дижирлер болгай. Сергей Тарасовичини «академик» дептерге, ыядыры хөлчок, арны-бажы, өрт дег, кыза бээр, чүгле ооң анай чүрбээжи дег элдептиг узун дүктерлиг ийи кирбии агарып чыткылап каар. Районга бичии-ле хурал-суглаа, курс-семинар болганда, мурнакчы ажыл-агыйларның дуржулгазы-биле таныжар дээн соонда, аалчылар «академик Бөдүрең-Хөөнүң фермазын» ояр эвес.

Сергей Тарасович Петренконуң бодунуң ажылынга ынакшаанын чүнүң-биле дөмейлээр, илередир боор. Тывалар болза, боду эзеринде чыпшына берген, эзери аъдында чыпшына берген тоол шагның маадырынга дөмейлеп болур ыйнаан. Ынчалза-даа Бөдүрең-Хөө дарга ындыг маадырга база кавыдавас кижи. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Сергей Тарасович бодунуң ажылының кулу эвес, бодунуң ажылының хааны кижи ийин. Ындыг кижиниң дугайын шагда-ла ооң өгбези Тарас Шевченко хайнып мөөрээн Днепрге дөмейлеп каапкан. Оон артык уран сөстерни кым тывар боор!

Ферма эргелекчизиниң кызыл чүткүлү-биле ол чоок кавыда оймактарны аңдарып каапкан. Чазын ырак эвеске тракторлар диңмиреп чоруп турда-ла, Сергей Тарасович ынаар улуг идегел салбаан. МТС-тиң тараа культураларынче онза кичээнгей салып турганын Петренко эндээр эвес. Даргаларга четчип, аъттар кожуп, андазын соондан кылаштап тургаш, мал чеми культураларны тарыттырып алган. Бөдүрең-Хөө дарганың «эргиниң артынчыларындан халбактанып турар» хөөнүн чамдык

эштер кочулаар аянныг тургулаан. «Бир эвес кукуруза мочаан амданныг кылдыр хайындыргаш, саржаглааш, хоюдур соктаан дус-биле силерниң чаныңарга салып бээр болза, ол чаагай үнүш трактор аңдарган черге үнген бе, азы аът андазыны аңдарган черге үнген бе дээрзин сонуургап айтырар эвес силер» деп, «академик» Бөдүрең-Хөө чугаалаарынга ынак турган.

Шивилиг кавызы тайга эдээ чер болгаш, ында тараа-быдаа каң-халыынга улуг-ла алыспас дээрзин Бөдүрең-Хөө дарга хенче чажындан-на билир. Ынчалза-даа Сергей Тарасович бойдустуң хайыразынга кажан-даа бүзүревейн чораан. Ынчангаш чайын суггат дээнде өл тыны апаар. «Суг-биле эвес, дер-биле суггарып тургаш, чаагай дүжүт ап болур сен». Хоочун көдээ «академиктиң» аксындан дүжүрбес, чугаазының бирээзи ол.

Чай дүшкен. Бүгү малчыннар чайлагларда барган. Кыжын ол-бо озалааш даглар деспектеринге эвээш кыштаглар барааны көстүр, аалдар аразынга аргыжар оруктар безин хөртүкке бүдер чыгыы апарган чыдар Хендерге унунуң кыйыгларында ыяш-даа, кидис-даа өглер, ында-хаая майгыннар чиндиңнээш черде дөңгеликтер дег апарган көстүп тургулаан.

Чайның изиинде төп сүт-бараан фермазын канчаарыл? Мурнунда чылдаргылаштыр шивилиг өрү чайлагладыр бе? Инек фермазы хамаан чок, хаван фермазы безин тайга хоюнда улуг шыкче көже берген. Малды чайлагладып семиртири ‒ чугула айтырыг. Ооң-биле кады ырак черже көжерде, ажыл-агыйның эрге-ажыын бирги черге тургузар херек. Чүл дээр болза, көштүң түңнелинде мал-даа семирээн, сүт саалдазы-даа бедээн турар ужурлуг. Ол-даа барыктыг херек. Эң кол чүүл сүттү сайгарары болгай. Бир эвес саалдадан колхозка орулга

киирип албас чүве болза, ээн тайгага эштип болур-даа чыгыы хөй сүттүң херээ чүү боор.

Мурнунда чылдарда болза, колхоз баштаар чериниң, азы Докур-оол дарганың айтыышкыны чүве дээн соонда, ферма бир чаагай эртен чайлагже арлы бээр турган. Ээн кажаа-хораа арзайгылап чыдып каар. Уяларында часты берген оолдарлыг сайлыктар-ла чай-шөлээн чок алгыржып ужуп турар. Оон чай орту кирбээнде-ле, кижиден ушчок бедик ногаан чашпан аразында Бөдүрең-Хөө дарганың ак бажы, хола-хымыш дег, кылаңайнып турары көстүр. Ферма күзег дугайын безин бодавайн турда-ла, аңаа ажыл-иш дойлуп-ла үнер.

Бо удаада Петренконуң саналының ужурунда колхоз баштаар чери бичии када чыглыр ужурга таварышкан.

‒ Бистер, мал эмчизи, зоотехник суглар, сүмележип көргеш, төп сүт-бараан фермазын чайлагже көжүрбес деп дугуруштувус ‒ дээш, Петренко карманындан дүрүшкек думчук аржыылы уштуп келгеш, олче көргүлээш, калчанайып чоруп олурар бажының тас черин чоткан.

‒ Чүү болду? Малды чайлаглатпас дидиңер бе?

‒ Ымыраа-сээктигде ынчаарга кайын боор!

‒ Үргүлчү чайлагладып келдивис чоп?

‒ Чылдагаан чүл?

Салдынган айтырыгларны дөгерезин таваар дыңнап алгаш, ферма эргелекчизи уламчылаан:

‒ Чылдагаан-даа бөдүүн ийин. Шивилиг суурнуң туруп турар чери боду-ла чайлаг чер-дир. Чайлагга олуруп алгаш, чайлаглаан херээ чүү боор.

‒ Сүт саалдазын кудуладып болбас деп чазактың доктаалы бар болгай. Изиг-чарга инек сүдү тыртыла

берзе, план күүсетпейн барзывысса, кым харыылаарыл? ‒ деп, баштаар чер кежигүннериниң бирээзи изиде-ле берген.

‒ Мен харыылаар мен, эштер ‒ дээш, Петренко ылаптыг тайылбырлаан.‒ Инекти чайлаглатпас эвес, чайлагладыр бис. Бо чоок кавының тевээлиг черлери, одар-белчиири четчир-дир. Инекти ынаар одарладып, чай оъду кестиргеш, саалданы моон боттаңнап чорудар ажылды чорудар бис.

‒ Хол-биле инек саар эрги хевирже база катап кирериңер ол ышкажыл?

‒ Чок, кирбес бис. Көжүп чоруур бичии электри станциязын, саалда агрегадын, саанчыларны ынчаар чедирип турар бис.

‒ Ынчаар ажылдаарыңарга, улуг шүүт үнүп, сүттүң бот-үнези улгаткаш, колхозка каража болу бербес бе? ‒ деп, Докур-оол айтырган.

‒ Эрткен чылдарда ферманы ырадыр чайлагладып, хөй сүт ажыдып, эвээш орулга киирип турган бис. Ооң кол чылдагааны чүгле ырак-узак орукта болган.

‒ А сүт саалдазы бедиир бе ынчаш? Инектер деңгилде албайн, барып-барып көктүг чайын саалда кудулаза ыят ыйнаан, эштер ‒ деп, бир үн дыңналган.

‒ Ону бистиң тускай эртемниглеривис санап көрген. Бир инекке онаажыр чем эге хемчээли ийи ажыг катап улгадыр, суксун-суггат четчир. Оон ыңай чүл? Сула одар. Арыг агаар. Шын, шын, эштер, ында кижи кочуургаар чүве чок. Кандыг-даа амытан кажаага ынак эвес. Арыг агаар чүгле кижиге эвес, инекке база, хаванга база херек болдур ийин ‒ дээш, ферма эргелекчизиниң арны кыза хона бээрге, өрээл ишти шыпшың апарган.

Петренконуң тайылбырының сөөлүнде төнмес-батпас маргылдаалар болбаан. Ооң саналы хүлээп алдынган.

Ооң-биле хурал төнген.

Лапчар фермага каш хонук аар-саарлап ажылдап чорда, ферма эргелекчизи ону суггатче чорудупкан. Ол оон ындыг-мындыг тайылбыр-даа негевээн. Тудугга ажылдап турганы ышкаш, Лапчар бажыңын бакылавастай берген. Ол чүгле чаашкын чагбастап, буга суу тыртыла бээрге, ажылын өөрү-биле барык-ла доозуп кааш чедип келген.

Бир эртен Петренко Лапчарны көрүп кааш:

‒ Күчүр эрни аарай. Ажылыңар чүү болду? ‒ деп, ырактан-на мендилеп айтырган.

‒ Доозарын доостувус, Сергей Тарасович. Суг тырттылгаш, саададывыс ийин.

‒ Сугну чоор силер, деривис-биле суггарып алыр бис ‒ деп, Бөдүрең-Хөө дарга ынак домаан чугаалаар турган. ‒ Ам күскээр чайын бир шыгыдыпсывысса-ла, кукуруза аттыга бээр оң.

‒ Ам чүнү кылыр мен, Сергей Тарасович?

‒ Инек саар сен бе?

‒ Ооң-биле арай эвим багай ийин.

‒ Мындаа сен чогуңда бир саанчывыс үнүп чоруй барган. Бо эрлерни саанчылаңар дээримге, күчүр эрлер ана бажын чайгаарлар ышкажыл. Кайы үңгүрден үнүп келген өрге боор дээр чыгыы турдулар. Чаяан бооп, өөренип чоруткан саанчы уруувус чедип келген, ону киире шаап алдым ийин.

Чүнү-даа херекке албайн:

‒ Саанчылаарда база өөредилге херек чүве-дир аа? ‒ деп, Лапчар сонуургаан.

‒ Күчүр эрни, ынчанмайн канчаар. Бистиң үевисте

өөредилге чокка кандыг-даа херек бүтпес болдур ийин. Мен канчап энир чылын Украинада ха-дуңмаларымның инек саап турарын көрүп чорааш келдим ‒ дээш, чанында турган чүък машиназынче айыткан. ‒ Моон соңгаар сүт дажыыр сен. Ам бо куруг бидоннарны черде саанчыларга аппарып бериңер. Ында кыстар-ла хөй эвеспе, аңаа ылчыңайнып туруп бердиң. Сүт ажыдып кааш, даргаларның ажыг аксын дыңнадың халак. Күчүр эр, хавыт че. Оруун чолаачы боду билир кижи.

Эргижирей берген чүък машиназы кырында куруг бидоннарын каңгырадыр маңнап үнүпкен. Оңгул-чиңгил черлерге машина опаш дээрге, орук довураа бүлгүрлүп чораан.

Оът-сиген чедишкен. Бүгү чер ногаан хевин кедипкен. Арыг агаар машина хөрээнче киир кагарга, кижиниң угааны сергеп, чүлдү-чүрээ хозап, ындынналдыр ырлаксаазы келир.

Шак четпээнде-ле, машина Шивилигниң бир адыры болур Хөлчүктүг кыдыында шиви ужунга халып келген. Ында ийи-үш ак майгын ырактан-на көстү берген.

‒ Бөдүрең-Хөө дарга бо чылын шын-на херек бодап тыпкан кижи. Шагда-ла ынчаар турган ‒ деп, чолаачы эр Шавар-оол хөөреп чораан. ‒ Эрткен чылдарда ырак черге сүт сөөртүр дээш, үүлем барап-ла келген кижи мен. Ам-на амыраан мен. Моон чүдүртүнүп алгаш, фермага дедир чедип кээривиске, районнуң сүт заводунуң машиназы база хап келген турар болгай.

Арга эдээнде аяңны чечек шыпкан. Карак чайгаар-ла өөрүп келир. Ах, борта чурукчулардан эккеп кагза деп, Лапчар магадап чораан.

Саалда агрегадын чадагай черде тургузуп каан болган. Ооң чанында электри тогу бээр бичии моторнуң

ыжы бурттугайнып турган. Чаа сагдырган инектер, тодуг кастар дег, хертеш-хертеш үнүп бар чытканнар. Ак-ак халаттарлыг саанчыларның бараанын көргеш, Лапчар Бөдүрең-Хөө дарганың баштактанганын сактып, хейде-ле сеткили дүүреп чораан.

Ол-бо талазында база-ла бидоннар үңмерлешкен улуг ак майгын чанынга машина турупкан. Чолаачы биле Лапчар деңге дүже халышканнар.

‒ Саанчы кыстар! Бистиң аалдың оолдарының силерни сакты хона бергени ол-ла-дыр ийин. Багай кадайым хыйланып турда-ла, дораан дедир хап келдим ‒ деп, Шавар-оол баштактангылааш, кыйгы салгылаан. ‒ Бөдүрең-Хөө даргаңарның бөдүрээлери кайыл? Хойтпактаар дээш, сүдүңер өжегээр ажыдып алдыңар бе?

Учётчик кыс саазын, карандажын тудуп алган маңнап келген:

‒ Бистиң аалдың уруглары ындыг чүве таныыр эвес. Бодуң харын хойлаарактыг хап келбээн сен бе, кудагай?

‒ А бистиң аалдың оолдары машинага ындыг чүве ап чорбас-тыр ийин. Че, кудам уруг, сүдүң дүрген дужаа. Силерни ап, дедир база кагар болгай мен.

Лапчар майгын кыдыынче көрүптерге, оттулар ыяш чүдүрүп каан терге турган. Ында бир саанчы кыс куу доорбашта ак халадының эдээн бастырып алган, оозун уштуп чадаан, машиналыг улусче безин көрүнмейн үрелдешкен турган. Лапчар ынаар маңнапкан.

Артында чоокшулап келген кижи даажын дыңнааш:

‒ Бо куу курусукту чара шаап оттулуптар деп чыткаш, эдээм бастырып алдым ышкажыл ‒ деп, ол уруг хая көрүнмейн чугааланган.

Лапчар харын аныяк кыс-биле баштактанчыр

чылдак үндүрүп алырын кичээп, харыы-даа чок кедеңгирлеп баргаш, аар доорбаштың ужундан ыыт чок көдүрүпкен. Куу чудукка бастырган эдээ хосталы бээрге, уруг чииги кончуг хөндүрүлгеш, хая көрнүп келгеш, Шивилигниң аяс дээринде он беш чааның айы дег, чырыдыр хүлүмзүрүпкен.

Күскү чаш хар дег, аккыр халатка хаажылангаш, улам кара көстүр узун чаштыг, уштары шала астыгыр, тарзымаар-даа бол, дээрбектери бүрүн көстүп турар кара карактарлыг, чаңгыс-даа секпил чок хоюг ак арынныг аныяк кыстың солагай чаагының бажында кара чаңгыс борбак меңчигешти көрүп кааш, Лапчарның чүрээ шимирт кылынган. Ооң угаанынга Шивилиг унунда чараш даштар-биле туткан бичии төгерик сайзанактың хевири алараш дээрге, сырбык чаштыг, курзук уругнуң: «Соонда кээп ойнаар бис, акый» дээн, мөңгүн коңгулуур даажы дег, чаш үнү ооң кулаанга чоокта чаада ышкаш, кыңгырт кылынган. Лапчар ынчан чаңчыккан аайы-биле оң холун көдүргеш, хаваанда шөйбек сорбуну, чүге-ле ийик, боду билбейн суйбай каапкаш, чидиг доңгурак бизинге дээпкен дег, чожуй хона берген...

ОН ИЙИГИ ЭГЕ

‒ Малчынның назыны бо хире дөгүй бергенде, мындыг бичии уруу база бар-дыр аа? ‒ деп, райондан келген шагдаа ажылдакчызы дарга аяк шайны аартап ора, чанынга үңгеп келген чаш төлдү чаптап хөөрээн. ‒ Орланын мооң але. Изиг доңгуу сегирип алдың халак. Ам ачаңга бар че.

Бичии уруг ол дарганың үнүн дыңнап кааш, ширтек кырынга олура тыртып алган. Оон танывазы кижиже

элээн кайгап олуруп-олуруп, арнын холдары-биле дуй туткаш, ыглай-ла берген.

Токпак-оол малчын сөөскен даңзазын бир ийинче чырыктай ызыргаш, чаш уруун хоюнга олурткаш, оозун бар-ла шаа-биле аргалаан:

‒ Ыглава, уруум. Мээң уруум ыглаар деп чүве билбес, улуг кижи боор. Изиг доңгуу пепей дээрзин билир.

‒ Ындыг турган чүвел аан. Мен чаш кижи деп бодадым ышкажыл ‒ деп, дарга база малчынның аайы-биле чугааланган.

Бичии уруг аргаланыр туржук, чажынга өде берген карактарын семис чудуруктары-биле дүрбүп, улам ишкиринген. Ынчап баарга, Токпак-оол бир янзы арга хереглеп, уруун котпактап эгелээн.

‒ Ойт, уруум, ыыттава. Бо дарга дээрге шагдаа кижи-дир. Чыышкын кырында чыткан бөргүн көрден. Хаваа кара, шазы кызыл. Дарганың эгиннеринде ак-ак демдектерин көрден, артында кылаңайнып турар. Караңгы дүне безин көстүп чоруур. Ыглаар уругларны черле чандыр көрбес дарга-дыр. Дүне безин эндевес, чер кулактыг. Курунда астып алган боозун көрден, ий дадайым, мен-не коргар мен. Ыглаан уруглар көргенде, эдискизин алгыртыптарга, шагдаалары бооларын туткулап алган маңнажып келир. Оон ыглаан уругну үгектиг машиназының иштинче киир октааш, Шагаан-Арыгже сөөртүп аппаар улус-тур. Орта баргаш, ээн өрээлге суккаш, даштындан улуг кара шооча-биле шоочалап каар. Ындыг кончуг дарга-дыр. Ам ыглава. Сени база алгаш баар. Даштын машиназы манап тур.

Бир-тээ чугаа эгелей берген болганда, база оон ыңай чаш уругну канчап-чооп аргалап алыры чугула апарганда, шагдаа чүнү-даа ыыттаар аайын тыппайн барган.

Совет шагдааның ачылыг чаагай ажыл-херээниң дугайында лекция-даа номчуп бээрге, чаш уруг билир эвес.

Бичии уруг кара хавактыг, кызыл шалыг, эгиннеринде ак демдектерлиг, боо азынган, үгектиг машиналыг, улуг кара шооча туткан шагдаа даргадан корткаш, ыызы чидип, үнү харлыгып сыңны берген.

Ол аразында чажын одура кескеш, ийи төкпек кылдыр бооп алган, школачы шинчилиг уруг кирип келгеш, үлгүүрге баары-биле ыыт чок эрткеш, орун кырынга олуруп алган. Токпак-оол малчынның хоюнда сыңны берген орган чаш төл ол уругну көрүп кааш, ийи холун чада сунупкаш, ынаар шурай-ла берген. Орта баргаш, карааның агы-биле шагдаа даргаже хыйыртап, бичии салаалары-биле ол уругнуң эгиннеринден ыяк сырбактаныпкан, хозадыр улуг тынгылаан. Дарга ол чаш төлдү көөрге, ам ону оон кандыг-даа шагдаа, Степа даай безин адыра соп ап шыдавас ышкаш кылдыр сагындырган.

Чаш төлдүң үнү чидип аргаланы бээрге, ам-на шагдаа дарга оожургап, чугаазы үнүп келген:

‒ Ачазын тоовас, угбазынга аттыг ынак уруг-дур аа?!

Шагдаа дарганың чугаазынга кым-даа харыы бербээн. Токпак-оол малчын хейде-ле дүүреп, ол-бо үженгилээш, куруг даңзазын хажыладыр соргулаан. Өгнүң от аксында орган херээжен ээзи база девидей берген ышкаш болган. Бажы хүл апарган кыскажын алгаш, оттуг кезектерни ыжын буруладыр, изиг суугуну коңгурадыр чүшкүргүлээн.

Огулуг чугаа болбайн баарга, шагдаа дарга база арай эпчоксунуп, чаа кирип келген уругже домак эреп көрген:

‒ Дуңмазын тудар, кежээң кончуг-дур, аа? Каш дугаар доостуң, дуңмам?

Ол уруг харыы бээриниң орнунга чиңге борашкан кирза сапыктарының бажынче караан көргеш, эгенген чүве дег хая көрүнген.

‒ Өөренип тургаш, чедип келген уруг-дур ийин ‒ деп, Токпак-оол малчын шала кыйгас харыы бергеш, ызырып алган даңзазын харлыктыр соргулааш, бөлүк-бөлүк ак ышты аксы, думчуундан бургурадыр үндүр тынгылаан.

‒ Ол канчаары ол, дуңмазын ап бээр дээш бе? ‒ деп, шагдаа дарга элдепсинмес аргазы чок болган. ‒ Сургуул кижи өөредилгезин октаарга канчап тааржыр боор. Бичии кижи ышкажыл.

Өг ишти база катап ыржым апарган. Өгнүң херээжен ээзиниң бүлээн шай шөлүредир аартааны дыңналган.

Ашааның үнү үнмес боорга, уругларның иези Чаңмаа улуг пак шайны боостаазын ажыдыр ажырыпкаш, чүък баарында олурган даргаже буруулуг чүве дег көргеш, чок хүлүмзүрүүн арай боорда күүстээн:

‒ Бо бичии кижи көстүп келген ‒ дээш, кадай орун кырында сандайланып алган уруунче көрген. ‒ Ынчангаш школа барбайн барган уруг-дур ийин.

Ам кээп шагдаа дарга боду эгени берген. Хей-ле ону айтыра бердим деп, дарга иштинде бодангаш, буу-хаа далажып, чугаазын чазамыктап эгелээн:

‒ Ыглавас кижи ышкажыл, ынчаарга-ла каакай уруг-дур ‒ дээш, дарга чыышкын кырында бөргүн кеткеш, тура халааш, карманнарын үженгилээн. ‒Ма, конфетти ап ал. Шагдаалар ындыг эки акылар боор. Бис чүгле чурум чок кижилерге хөңнүвүс чок улус бис. Бичии уругларга дегбес бис.

Бичии уруг сести аарак келгеш, конфетти ап алган. Шагдаа дарга улам чазык хүлүмзүрээш, кылагар кара хавактыг, кызыл шалыг бөргүн бичии уругнуң бажынга кедиргилээн:

‒ Ам менден кортпа шүве. Шагдаалар эки улус боор, сен дег, бичии уруглары база бар. Бистиң ажылдаар черивисте ойнаарактарлыг өрээл бар болгай. Шагаан-Арыг чеде берзиңзе, биске кирер сен аа? Бистиң хилиң адыгларывыс-биле, ойнаар-кыстарывыс-биле ойнаар сен.

Шагдаа дарга бөргүн кедипкеш, баг курун эде-хере тырткылааш үне берген. Токпак-оол ашак база даңзазын от кыдыынче октай каапкаш, дарганың соондан ыңай болган.

Шагдаа дарга машиназының чанынга чеде бергеш:

‒ Оор-суук-даа чок, тайбың ышкажыл, малчын? ‒ деп, эгезинде кээрде-ле айтырыын база катап ылавылаан.

‒ Тайбың ийин, дарга. Бистиинде чүве-ле билдирбээн ‒ деп, Токпак-оол малчын бадыткаан.

Дарга кызыл-ала машиназынга олурупкаш, боду чолаачылап алгаш ыңай болган.

Малчынның кадайы Чаңмаа аяк-шынаан өрү каап, хыйланып чугаалангылаан:

‒ Чүү ындыг шагдаа-шугдаазы апарды. Дүк дытчып бээр дээн кадайларым кызыл-казыл машина көрүп кааш, дедир чангылай бергеннери ол-дур, доткарлыг шагдаа боор. Че, уруум, урууң удудуп кааш, өрү аалдың кадайларын катап сүрүп эккээр сен бе?

‒ Даштыгаа баргаш, база-ла оор-суук айтырар шагдаа болду ‒ деп, ашак химиренген.

‒ Чүү дидиң ынчаш?

‒ Тайбың ийин дидим-не. Бо-ла шагдааларның эгиннеринде погоннарын агараңнадып, эдээнде бооларын калдаңнадып алган, кылыр чүвези кайда боор ‒ деп, Токпак-оол кочуургап чугаалаан. ‒ Оор-суук кайда болду деп, ону-ла хайдынар, күжүрлерниң кылыр ажылы-ла ол ыйнаан. Ындыг оорлар кайда боор. Хоорайынга-ла чыргап, эзирик улустар-биле сөөртүнчүп чорбайн, бээр чүге тояарлары ол.

‒ Че, чүге домактанып туруп бердиң. Дүгүн кайда чүве ийик, дүрген барып чазып турбас сен бе ‒ деп, кадай эшкедеткен. ‒ Дөгере хап алдыңар ыйнаан. Бөгүн салып кааптар-дыр, бичии чүве-биле каяа халбактанчып турар. Оон база бир даргазы халдып кээр, чугаа-сооду үзүлбес, анчыг ыңай.

‒ Дүүнгү-ле шет аразында чажыра базырып каан мен. Дүк сөөртүр Достак-оол канчап барды. Бис чедип тураал, далажыңар че.

Ашак орун адаандан үттүг-ыяштар ап алгаш, оглун кыйгырып чоруй, өөнден үнүп чорупкан.

Токпак-оол дээрге кара чажындан мал чанынга хураган думчуу сы тудуп өскен болгаш, дуржулгалыг-даа, карак кызыл-даа. Төрел-дөргүлүнүң шинээ база дыңзыг. Шынында, бодунуң талазында ындыг-ла онза чүве чок. «Херек апарган таварылгада бажымга сыртык болуптар, кырымга чоорган болуптар төрелим чок ийин» деп, Токпак-оол бодап чораан. Ынчалза-даа аңаа шыырак оорга болур кижилер ооң кадайы Чаңмааның талазындан тыпты берген. Чаңмааның дуңмалары ‒ Яңмаа дээрге колхоз даргазының кадайы, Маңмаа дээрге колхозтуң мал бригадириниң кадайы чүве-дир. Ынчангаш, боду база малчын, бажалары база даргалар бооп кээрге, Токпак-оол шыырак, мойну чоон кижилерниң бирээзи болу

бербес чүвеве. Ооң кадындан Токпак-оолдуң бажа-баарын мактап органын кым-даа дыңнап көрбээн, иштинде-ле бодап чораан.

Токпак-оолдуң улуг оглу ‒ Достак-оол өзе бээрге, чай-кыш чок мал-маган-биле хүрежип чоруур кижи болгаш, эл-хол тырткаш, школадан оспаксырадып алганы чажыт эвес. Боду безин ажыы-биле миннип орар: «Ам канчаар боор, ажы-төлдү ада-иезинге дуза болзун дээш доруктуруп алды ыйнаан. Дем-билем чегей арат мен». Ам бо ортун уруундан «бичии кижи көстүп кээрге» база чүве ыыттаваан. База-ла дуза-төмек болур ыйнаан деп бодаан боор оң.

Малчын Токпак-оолдуң өг-бүлезиниң ишти, өске улустарныы ышкаш, чайын четчележи бээр. Ам база ынчанган. Чай эгезинде-ле колхоз школазының дөрт дугаар клазын дооскан хеймер оглу дыштанып чанып келген. Ооң-биле малчынга база бир «хол» тыпты берген. Аът мунуп шаап турар апарган болгаш, ооң база дузалыы аажок. Хоюн черле шытпас. Токпак-оол ашак ам-на амыраан, изиг-чарда хой кадарбастаан. Улуг хөнээн тудуп алгаш, өг хөлегези сүреринге өйлежип калган. Ажы-төлү доруга берген кижиниң оозу чөп-даа ыйнаан деп бодап болур-ла.

Мындаа чоокта чаа колхозта комсомол комитединиң секретары Шериг-оол халдып келгеш:

‒ Оглуңну Чадаана бадырар бис, пионер лагери чорудар бис ‒ деп-тир.

Ашактың үш куду үнүп каар часкан:

‒ Чадаана дидиң бе, дом? Ол чүү адам чүве болду, бо чаш оол байтыгай, мен безин будум баспааным чер-дир. Ындыг ырак оранче оглум чорутпас мен.

‒ Оглуң чааскаан чоруур эвес, өске өөрү база бар ‒

деп, Шериг-оол ээрешкен. ‒ Кыштадыр өөренген кижи барып дыштанзын, өөрү-биле хөглезин.

‒ Ада-иезиниң аалынга уруг дыштанмас, хөглевес чүве бе, дуңмам? ‒ дээш, малчын кежээлей-ле берген. ‒ Кыжын школадан бажын ужулбас, чайын лаагыр-луугур деп черинче чоруп каар. Чединмес ада-иезиниң ажыл-хожулунга кажан дуза кадар чүвел? Чоп бо кижи дыңнаарга-ла, школачыларны, пионерлерни чайын ада-иезинге дузалашсын деп, башкылары сургаан боор чүвел?

‒ Дузалажып турары ол ышкажыл, малчын. Ам безин сээң оглуң дуу ында хой сүрүп чорбады бе изиг хүнде дер-бузу төктү берген.

‒ Ол дээрге школачы уругларның херээ-дир, ада-иезинге дузалашпас болза, мойнунда кызыл пөстү баглап чораан херээ чүл?

Шериг-оол бичии оожургай хона бергеш, малчынны эптеп-чөптеп сургап эгелээн:

‒ Бис бичии школачы уруг-дарыгны ада-иезиниң ажылынга дузалашпазын дивейн тур ышкажыл бис, малчын. Дузалашсыннар, харын, ындыг хүлээлгелиглер-даа. Күш-ажылга кара чажындан дадыксыннар. Ынчалза-даа кадыг күш-ажыл кылып, ада-иезин солуй бербезиннер.

‒ Кайын ам, дарга, мээң орнумда мээң чаш оглум ажылдап турар деп бодап тур силер бе?

‒ Ол хире чыгыы-дыр, малчын.

‒ Ындыг эвес боор оң, дуңмам. Аныяктар безин даргалаар шааң ам-даа четпээн-дир. Чаш-тыр сен дуңмакым.

‒ Бо домактар ындында-ла изиг Шериг-оолдуң кылыын, моң токпак-биле каккан дег, буза шаапкан:

‒ Аксы-дылыңарны оваарымчалыг эдип көрүңер, малчын. Бисти суурда чыдып алган, чүве билбес улус

деп бодаар-дыр сен. Чок, ындыг эвес. Бис шупту чүвени көрүп, билип, дыңнап турар бис. Чайын каяа хой кадарып чоржук силер, бодап көрден, малчын. Улуг оглуң кадарып чорду, урууң кадарып чорду. Ам бичии оглуңну кадарчыладып алган-дыр сен. Каш чыл улай көрүп келдим. Хөөкүй кээргенчиг-дир, чоржаң доруг аъдының кырында буттары хорлай берген, эът-кежи хеңмелендир када берген, изиг чайны өттүр, чавана дег, чыпшына берген чайлаар ийик чоп. Бодуң дээрге хөлегеде хөнек куспактап алган, тураң четсе, дураннап каап чайлаар ийик силер чоп. Ада-иезинге ындыг «дуза» кандыг түңнел берип турарын бодуң билир сен, малчын?

‒ Ол дээрге сээң сагыш човаар чүвең эвес-тир, дом.

‒ Мээң херээм, комсомолдуң херээ. Ам база бичии оглуң өөредилгезин ара октапсын деп бодап тур сен бе? Достак-оглуң октапкаш келчик чоп? Ам өөңерде урууңар кандыг-дыр? Бодаар херек, малчын.

‒ Мээн уругларымга силер дегбеңер. Бодуңарның комсомолчуларыңарны ынчаар чагырыңар. Мээң уругларым силерниң билет-баладыңар-даа хойлап албаан.

‒ Ол база сээң багай үлегер-чижээң-дир. Чок, малчын чаш уругларны күш-ажылга, сен ышкаш, ынчаар кулдумактап болбас. Сен дээрге «дуза» деп сөске шырыңмаланып алгаш, уруг-дарыыңның культурлуг дыштанылгазының дугайын бодавайн турар-дыр сен.

‒ Силернии-биле алырга, уруг-дарыгны бичии-даа айбылап болбас, мал бажы достуруп болбас, көкке дешкиледип каар ышкажыл?

‒ Шыдаар ажылын кылзын деп девин-не чугааладым. Өөредилге дээрге берге херек, ооң соонда эки дышты негеп турар.

‒ Аът мунуп алгаш, чындыңнадып, саяктадып чорааш, хой кадарары дыш эвес чүве бе, дом?

‒ Дыштанылга деп чүвениң ужур-утказын бис оон-даа делгем кылдыр көрүп турар бис. Уруглар чайгы үеде походтар кылзыннар, төрээн черин шинчилезиннер, билиин алгытсыннар, кадыын быжыглазыннар, найыралга өөрензиннер. Совет күрүне келир үениң салгакчыларынга таарымчалыг бүгү байдалды тургузуп берген, Совет эрге-чагырга өзүп орар чаштарның аас-кежиин магадылап, совет хоойлу бичии уруг-дарыгны кадыг күш-ажылдан камгалап турар. Хандыр казар болза, силерниң өдээңерден чыдыг алгы-даа уштунуп болур.

«Чугааның байдалы нарыыдады, инектиң эстеңгизи саадады» кылдыр бодааш, сөөк баштыг Токпак-оол, согуну чок ча дег, куруг частып, чылдагааннар дилеп эгелээн:

‒ Ындыг-дыр, дарга, силерниң номналыңар хажык чок ыйнаан. Удурланыр чүве чок, уткуп-хүлээп ап тур мен. Ынчалза-даа оглумну бо чайын лаагыр деп чериңерже чорудуп шыдавас мен. Чүстерим аарып, хол-буттарым хаваннап, хоочум кириксээш, бо чылын ындазында салга багайым хөлчок ийин. Аржааннаар деп олур мен. Оглум бо чайын багай иезинге дузалашсын, амдыы чылын ынаар барып дыштангай аан.

Шериг-оол салдынар дээр ужур-даа чок болган:

‒ Оглуңарны ам келир чылын чорзун дидиңер, келир чылын соңгуу чылче чылдырар силер. Оон хөрлээлезе-хөрлээлезе, бир көрүп кээриңерге, оглуңар школаны октапкан болур. Мени тоолдап олурар деп бодаваңар. Бистиң хөй-хөй малчыннарывыс уруг-дарыын культурлуг дыштандырар дээш, боттары путевка-бижикти дилеп чоруп турар боор чүве-дир.

Токпак-оол ынчан ам-на шаанга киир камнап, курлап орган былдазын хоюндан ушта соп келген:

‒ Ол дугайын колхоз даргазы-биле чугаалашкан мен, ооң-биле дугуржуп каапкан мен. Меңээ суртаал номчуп орбайн, оон барып айтырып көр, дуңмам...

Колхозтуң комсомол организациязының секретары Шериг-оол биле хой кадарчызы Токпак-оолдуң аразында болган чугаа кандыг-даа түңнел бербээн. Шаанга киир бот-боттарын үттежип, сургажып алгаш, хыйыр-кылчаң чарылганнар. Сөөлүнде барып, тиилелгениң таалалын Токпак-оол ап үнген.

Токпак-оол малчын бичии оглун пионер лагери чорутпаан, боду база аржааннаваан. Кызыдыр-ла чай чок болган. Ону аржаандан артык чугула херектер манап турган. Олар шагда-ла эгелээн. Кыштагга, чазагга уламчылаан. Ам бедик даг бажынче үнүп орган.

Биче дүъш чоокшулап орган. Изигде дүк салыр кадайларга хөлегелиг болгаш шала ажыт чер шилип бээр херек. Хөй чүве эвес, оон улаштыр сөөртүп, өйүп каапкай аан.

Токпак-оол суглап алыр эптиг черлер көрүп кылаштааш, дүүн дүк каккан черинге чеде берген. Савааш бажындан илдигип чаштаан дүк быжындылары көк кырында, бичии шеттер булуктарында харааданчыы кончуг апаргылаан тургулаан. «Малдың багы бар эвес, хөөкүйнүң дүгүн ынчаар эдилээрге канчап болур боор» деп, Токпак-оол иштинде чугаалангаш, ак-ак быжындыларны шымчымнап чыып эгелээн.

Элээн болганда, херээженнер чугаазы дыңналган, кочалдар каңгыраан соонда, кадайының үнү үнген:

‒ Кайда сен моң? Тыппайн баадывыс!

‒ Мында мен! Бээр, бээр!

Кожазы Сандан ашактың кадайы Шооча баштап алган беш-алды кижи чедип келген. Оларның аразында Чаңмаа кадайның хеймер дуңмазы, колхозтуң мал бригадири Дозур-оолдуң кадайы Маңмаа база чеде хонуп келген болган. Ооң чогум дүк салчып бээр дээн шинчизи чок, хоорай ёзузу-биле каастанып кеттинип алган болган.

Токпак-оол Маңмааны көрүп кааш, ага турган хүлүмзүрүүн тө каапкан:

‒ Ого, чуржу база чедип келген ышкажыл? Амыраан-дыр бис! Суурда онза солун чүү-дүр? Даргаларывыс чүнү кылып тур? Яңмаа угбаң чүге келбеди?

‒ Дозур-оол өгге олурар эвес, малчыннарын кезий берди ыйнаан. Колхоз даргазы-даа чок чорду, район бада берген эвеспе. Ам чеде албас-тыр мен, чайым чогул деп Яңмаа угбам угба-честеңге чугаала дээн чүве ‒ дээш, Маңмаа көк кырынга дис баштап олуруп алгаш, дүк быжындыларын честезин өттүнүп чыггылаан. ‒ Чүнү канчаар деп турарыңарны эки билип алгаш кел дээн чүве.

‒ Чүнү канчаар деп турарывыс бо-ла ышкажыл ‒ дээш, Чаңмаа ашаан мурнап тайылбырлаан. ‒ Черле уруг-дарыгны бодааш, кырзанып шыгжап чораан бичии дүгүвүстү салырывыс ол-дур ийин. Ооң кырынга колхоз даргазы харын немере тып бергени буян болду.

‒ Шоолуг эвес. Чүве-дир ийин ‒ дээш, Токпак-оол чанында турган өске кадайлардан чалданып, кадайынче карааның ужу-биле көрген. ‒ Складтан алдыртып алдым. Ийи-ле шоодай хире чүве.

Чаңмаа домактың ужурун билип кааш, чугааның уун өскээр алгаш чорупкан:

‒ Кидисте чүү боорлаан. Ынчап-мынчап, ол-бо

өглерден диленип тургаш, чедирип алыр бис ыйнаан. Өг ыяжы чазадып каан улус бис, ол-ла сураг болгаш туруп тур-ла.

‒ Өг ыяжы каш хонуктан болу бээр ‒ деп, Токпак-оол малчын кадайының чугаазын улаан. ‒ Бо шагда ындыг чүве кылыр кижи ховартаан, билир улуска чагыырга, аак-кээги-даа кончуг, садыг-чажыңы-даа талыгыр боор чүве-дир. Билир санын-на адаар.

‒ Ындыг ыйнаан ‒ деп, Маңмаа чөпшээрежип каан.

‒ Че, ам чүге олуруп бердивис ‒ деп, Чаңмаа дүүреп үнген. ‒ Дузалажып бээр дээн улузувус манай берди. Дүгүң дүрген эккел, кайда чүве ийик? ‒ дээш, Чаңмаа ашаанче көрген.

Токпак-оол долгандыр турган кадайларже буруулуг чүве дег көргеш, кээргенчиг кылдыр хүлүмзүрээн:

‒ Дүүн борта ажыт черге хап турдувус. Мындыг изиг түлүк ажыл үезинде дүк кылып турар силер дээш, дарга-бошкалар хыйланы бээр болгай.

‒ Че-че, чугаа шөйүп турбайн, дүгүң бээр эккел ‒ деп, кадайы түр бастыра берген.

‒ Дораан, дораан, кадай! ‒ дээш, Токпак-оол шет аразынче шошкүңгурлап кирген.

Кадайлар чулган дүк салыр эрги кидисти чадып, суг чылдыр дээш, бертен-не кывыскан одагның кезектерин буруладыр чүшкүре бергеннер. Отта улуг кара пашта суг катап соой берген болган. Достак-оол кидис сөөртүр аъдын чоон сарыг дыт тевээзинге баглап кааш, шапты балды-биле ыяш чара берген. Маңмаа кадайларга-даа дузалашпайн, чанында дыттар чөвүрээлеринден саат дилегзинип, кодан дээскинген тээлдиген дег, дээриглеп кылаштап турган.

Үр-даа болбаан. Токпак-оол шет аразындан дылы

агара берген, арны, өт дег, сарыг апарган маңнап үнүп орган. Ол мурнун безин көрбейн, кымыскаяк өөнге илдигип барып ужар часкан.

Токпак-оолдуң үнү чер дүвүнде дег дунук, сугда ыяш дег сирилээш дыңналган:

‒ Дүк чок-тур!

Чаңмаа тудуп турган долу суглуг дазыл ускуужун черже оскунупкан:

‒ Чүү дидиң?

‒ Дүк чок-тур! ‒ деп, Токпак-оол база катап алгырган.

Кайгаан, хараадаан үннер оон-моон дыңналган:

‒ Орта чоор бе?

‒ Суккан чериңерни эндептиңер ыйнаан.

‒ Сөөк болза, ыт ызыра берген дээй эртик.

Токлак-оол адыжы-биле хаваанда дерин чодуп, ам-на ажыы-биле чугаалаан:

‒ Эңмежок дүк болгай. Алды шоодай. Оор алган-дыр, оон башка канчап баарыл?

‒ Кыжык куспактаан чүве-дир аа ‒ деп, Чаңмаа хыйланган. Чүзү соора туда, бержик ирги?

‒ Бертен-не чоктаар чүвемни ‒ деп, Токпак-оол халактаан. Оон башка демги машиналыг шагдааны оорнуң изинге салыптар чүвени. Ажыл чок, аалдар кезип аян-тээлеп чорду ийин.

‒ Ам канчаар, суур кирип, шагдаа кыйгыртыр болган-дыр деп, Маңмаа чөгенип чугаалаан.

Токпак-оол холун идегел чок чаңгаан:

‒ Бо суур чедип, телефон долгап, ол Шагаан-Арыгдан шагдаа кел чыдырда, оорнуң изи бүдүп каар чүве-дир оң.

‒ Ол шагдаа дээр кижиңер амдыы чаа-ла өөвүске

шайлап орду ‒ дээш, Чаңмаа шаа төнүп, көк кырынга олура тыртып алган. ‒ Ындыг-ла болгай, хереглээрге хелеске кудуруу тывылбас.

Ол аразында машина даажы дыңналган соонда, Токпак-оолдуң өөнде уруу бичии оглун чүктеп алган маңнап келген.

‒ Чүү даргалар келди? Дүүреп турган улуска доткар каткан, анчыг боларың ‒ деп, Чаңмаа думчуктаан.

‒ Та, бертеңги шагдаа дарга-ла-дыр. Ачамны айтырар боорга, чедип келдим ‒ деп, уруу чугаалаан.

‒ Че, шагдаа келгени эки болган-дыр ‒ дишкеш, хамык улус дигии-биле өгже сөктүп чорупканнар.

Шагдаа дарганы көрүп каан дораан-на, Токпак-оол ырактан-на чарбыттынып эгелээн:

‒ Эңмежок дүгүвүс чок-тур. Өштүг чүве-биле дөмей, барып-барып ону оорлап аппаар. Ооң орнунга инек-даа, хой-даа алган болза, хамаан бе. Малдың дуюун кижи тургузуп-ла алыр ыйнаан. Мындыг оор-суук хайнып турда, чүнү кылып турар шагдаалар ыйнаан.

‒ Дүгүңер каяа чыткан чүвел, малчын? ‒ деп, шагдаа дарга сертежок айтырган.

‒ Дуу ында шет аразынга.

‒ Кижи эт-севин ындыг ыракка суп алыр боор бе?

‒ Оору кээп, соора туда бээрин кым билген боор.

‒ Хөй дүк бе?

‒ Алды шоодай. Доруга берген ажы-төлдү бодааш, каш чыл шыгжавадывыс дээр. Ам дораан барып, ис-дажын көрүп көрүңер. Көргеш-даа чүнү тывар силер аан. Ол-бо херечилер байысаап, акт-укт тургузуп, улус шүүдедип-шүүдедип, хап чана-ла бээр силер ыйнаан. Силерниң шагдааларыңарны кижи билбес эвес.

‒Ындыглар-ла болгай харын ‒ деп, малчынның кадайы Чаңмаа ашаанга болушкан.

Шагдаа дарга машиназынга ыыт чок баргаш, соонда чүък сугар черин ажыдыпкаш, оон үш шоодайны уштуп октагылапкан. Оон кызыл шугумнуг машиназының соңгу эжиин ажыткаш, база үш шоодай уштуп эккелген. Токпак-оолдуң караа дээрбектелип, үнү чиде берген. Кадайлардан аас ажар кижи-даа чок.

‒ Дүгүңер ол-дур бе, малчын? ‒ деп, шагдаа дарга айтырган.

Токпак-оол шоодайларның кырынче, күске туткан моортай дег, шурай берген:

‒ Мээң шоодайларым-дыр! Мээң дүгүм-дүр! Мээң баглаан багларым хевээр! Каяа чыдырлар?

‒ Оорну тудуп алган бис. Ам борта дүгүңерни хүлээп алганыңар дугайында актыга адыңар салып бериңер дээш, шагдаа дарга малчынга карандаш, саазын тудускан.

Токпак-оолдуң холу сириңайнып турган.

Шагдаа дарга карандаш, саазынын дедир ап алгаш, машиназынче кылаштапкан. Токпак-оол чыпшылаш дээш, шагдааның оруун ол-бо доза халыгылаан:

‒ Өгге кире дүжүңер, дарга. Буянныг херек кылып кааш, далажырга кайын боор. Аъш-чемден чооглааш барыңар. Каражадаар часкан кижиниң сеткилин хомудатпайн көрүңер. Өгде кадайның дүүн-не тип салып каан соок шимези безин бар. Силерни хүндүлевейн, кымны хүндүлээр бис. Моорлап көрүңер, дарга, багай өгже.

Шагдаа дарга боо астып алган курун эде-хере тырткылааш, кызыл шалыг бөргүнүң кылаң кара хаваанга оң холунуң салааларын дең көдүрүп ёзулааш, эжикти ажыткаш, олудунга чииги сүргей саадай каапкан:

‒ Чалааныңар дээш четтирдим. Ажылым чай чок ийин. Соонда болзун.

Кызыл курлуг машина бурт дээн.

Машина ажыт кире бергенде, Токпак-оол аксын туттунгаш:

‒ Ол дарганың ады кым ирги? ‒ дээн.

Кым-даа билбес болган.

Ынчан бир-ле кадай магадап улуг тынган:

‒ Ёзулуг шагдаа-дыр оң!

ОН ҮШКҮ ЭГЕ

Александр Петрович Илюшкин «Ала-Шандыр» деп бичии оол халып турганындан «Илиишкин дарга» деп атка чедир амыдыралга хөйнү көрген. Тыва улустуң амыдыралында болуп турар социал өскерлиишкиннерни ол чүгле караа-биле көрүп келбээн, аңаа бодунуң үлүүн киирип, ону коммунист кижиниң хүндүлүг хүлээлгези деп санап чораан. «Октябрь революциязы 1917 чылда тиилээн» деп, лекторларның эпти-ле чугаалаар бадыткалының соонга, кезээде кады чоруур домакты немексээри аажок: «Революция уламчылап турар». Ол ынчаар чугаалап-даа келген. Александр Петрович бодун Улуг Ленинниң, ооң үндезилеп каңнааны коммунистиг партияның өөскүдүп үндүргени Октябрь революциязының кызыл чалбыыжының хөрлээзиниң ортузунда мен деп бодап чоруур. Ол хөрлээни кайын-даа дилевес. Ол хөрлээ мында ‒ совет улустуң социалистиг болгаш коммунистиг тургузуушкун дээш демиселинде. Бөдүүн ажыл-ишчи кижиниң, коммунистиң үзели ында шивейликкен.

Илиишкин дарга амыдыралга ынак кижи. Совет улустуң, эң ылаңгыя чүс-чүс чылдарда караңгы бүдүүлүкке чораан тыва кижилерниң чаа амыдыралды тургузуп, угаан-медерели бедип, бодунуң чуртунуң чүгле хүндүлүг

ээлери эвес, харын чырыткылыг келир үеде дээш чогаадыкчы демиселчилер апарганынга Александр Петрович өөрүп чоруур. Ооң-биле кады колхозтуң парторгу чедиишкиннерге сеткил таалаар чоруктуң дайзыны кижи. Ындыг таварылгада ол «чаа ажылдаан эш-тир», «аныяк кижи-дир», «шаа барып биле бээр оң» дээр аян хөөннерни өдү чарылгыже көрбес. Ынчалза-даа ажыл-агыйга шаптыктыг четпестер дугайында чугаа болу бергенде, оон чиигелде эрээн дүжүк чок.

Кымга хөйнү идегээн болдур, ол кижиден хөйнү негээр. Илюшкин Красноярскиге партияның дээди школазынга өөренип тургаш, улустуң бо домаанга хөй катап таварышкан. Ол таваржырда, өске кандыг-даа номнардан эвес, Ленин башкының ажылдарындан номчаан. Бо дээрге парторг-даа кижиге, Чиңгине секретарь-даа кижиге бир дөмей хамааржыр негелде-дир деп, Александр Петрович билгеш, бодунуң хууда харыысалгазын, хууда чурум-сагылгазын, хууда үлегер-чижээн чогуур деңнелге бедик тудар дээш, шаг-үе-даа барымдаалап көрбээн.

‒ Бодуңну хөлүн эрттир дарлавайн көр, Александр Петрович ‒ деп, Докур-оол чаңгыс эвес удаа эш-хуузу-биле сагындыргылаан-даа. ‒ Ыяш үрезин кундус төтпес, ажыл үрезин кижи төтпес дижип, бурунгу тывалар чугаалажып чорааннар болгай.

Ындыг чугаа болу бээрге, Александр Петрович анаа-ла, чаагай сеткилдиг орус тараачын ышкаш, каттырып, оюн-баштак-биле эрттирип каар турган:

‒ Дарлакчы аңгылар бисте шагда-ла хөөржүттүнген болдур ийин, Дүлүш Дүменович. Ажылчын аңгы арткан, колхозчу тараачыннар арткан, күш-ажылчы интеллигенция арткан болгай.

Александр Петрович кады ажылдап чоруур эштериниң

чамдык чиик сеткилдиг чугааларын анаа-ла дыңнап эрттирип каар турган. Ынчалза-даа бодунга кажан-даа ындыг чиигелделер кылып көрбээн.

Кежээниң бүгү кончуг. Салгын-даа чок. Ырактан көөрге, тайга эдээнде ыжык черде көдээ суурнуң кырында ак ыш салдандыр турупкан. Шимчеш-даа дивес. Хөөредир чугаалаар болза, ооң кырынга балды-даа салып каап болур.

Александр Петрович ажылдаар өрээлиниң соңгаларын ажыткаш, ында чечектерни чайладыр иткилеп каан. Соңга пөзүн хөлбеш кылыр салгын чок-даа болза, билдирбес сериин агаар өрээл иштинче кирип, ажык соңгалардан пар дыт одунуң ышсыг чыды кээп турган.

Эжик аяар ажыттынган соонда, комсорг Сергей Шериг-оол кирип келген.

Парторг бажын көдүргеш:

‒ Кир, кир, Серёжа. Бээр олур ‒ дээш, бижиттинерин ара соксааш, баарында саазыннарны бурунгаар чайладып алган.

‒ Солун чүү-дүр моң, комсорг? ‒ дээш, Александр Петрович баарында орган Шериг-оолче чигелеп көрген.

‒ Дугайты чүве-ле чок ийин, Александр Петрович ‒ деп, Шериг-оол харыылай тыртып кааш, комсомолчуларның дадывыр хавырылдазының дугайын чугаалаар бодааш, соксап каан.

Шынап-ла, парторг-биле мурнунда чугааларынга Шериг-оол болган чок-ла оон эгелеп турган. Ындыг боорга ийикпе, Илюшкин Шериг-оол-биле ужурашканда, баштай-ла дадывыр дугайын айтырар турган. Ынчангаш; ол дээрге парторгтуң шүгүмчүлел кылырының база бир аргазы-дыр деп билгеш, Шериг-оол ындыг чугааны ояр апарган. Шүгүмчүлел кылырда, ыяап-ла хурал-суглаага

кызыл пөс-биле шып каан, азы кызыл будук-биле будуп каан индир артынга туруп алыры албан эвес болгай. Ооң хевирлери, аргалары-ла хөй. Каксы шоодугларны- даа, оюн-баштак чугааны-даа ажыглап болгай. Индир артындан узун суртаалдарга бодаарга, ындыг элдээртиглер чамдык кижилерге хөлчок дээштиг болур. Хоочун коммунист ону ажыглап турар чадавас.

‒ Бо айның дадывыры чүү бооп-тур? ‒ деп, парторг ооң бодалын өттүр билип каан чүве дег айтырган.

Шериг-оол шыдашпайн ыыткыр каттырыпкан:

‒ Комсомолчуларның колдуу хавырткан. Ыракта мал-маганда турар кижилерге берге чүве-дир бо, Александр Петрович.

‒ Бодуң-на сүргүлдежип тур сен ыйнаан.

‒ Чамдыкта оон өске арга чок апаар-дыр.

‒ Ынчаарга кайыын боор. Дадывыр дээрге Шериг-оолга төлээр өре-шире эвес-тир. Кым-даа чай чок ажылдыг болгай. Ол чөптүг чылдагаан эвес-тир. Боттары кээп төлезиннер. Дыңнаарымга, чамдык комсомолчуларның дадывырын бодуң акшаң-биле төлеп берипкеш, сөөлүнде негеп ап турган деп чүү болду?

Шериг-оолдуң арны кыза хона берген:

‒ Ол арай-ла хөөредипкен чугаа болду бе, Александр Петрович. Ындыг чүве турбаан чүве. Чамдык эштер дадывырын өске улус дамчыштыр төлээрге, хүлээп алдынып-ла турган харын.

‒ Хүлээп ап турган мен деп чугаалап көрден.

‒ Хүлээп ап турган мен харын.

‒ Ынчаар чугаалаар херек. Ийилээ коммунистер ышкажыл бис, мээң стажым арбын, сээң стажың эвээш дээрден башка. А демги ол сээң өске улус дадывыры төлеп турарың дугайында чугааны дедир тыртып ап тур

мен. Бодум дыңнаваан мен, бодум көрбээн мен ‒ дээш, Илиишкин дарга олудундан туруп кылаштагылаан. ‒ Комсомол дээрге аныяктарның мурнакчы болгаш медерелдиг кезээ деп уставта айыткан болгай. Дадывыр айтырыын ынчаар эреңгей көрүп болбас. Дадывыр төлээри дээрге чүгле комсомолдуң акша-хөреңгизин чыырының херээ эвес, кежигүн кижиниң ук эвилелде бактаап турарының дириг херечизи, сагылга-чурумнуунуң быжыг демдээ-дир. Ол негелдени Ленин башкының канчаар күүседип чораанын билир бис. Улуг баштыңчы шөлүлгеге азы даштыкыга чорааш чедип келгенде, ол хире чай чок ажылдыг хирезинде-ле, дадывырын төлээр дээш, бир дугаарында далажып чораан болгай.

‒ Бо айтырыг талазы-биле комсомолчуларга удавас лекция номчуур деп тур бис, дарга.

‒ Ол шын-дыр. Ынчалза-даа чүгле көпеек караа санап туруп бербес болдур ийин. Лекцияны колхозтуң ажыл-агыйы-биле, аныяк өскенниң кижизидилгези-биле холбаар херек. Хөй күш-хүнү ажылдап ап турар мурнакчы комсомолчулар дадывыр хавырылдазының түңнелинде илереп кээр. Ындыг кижилерни мактап, өскелерге үлегер-чижек кылдыр адаар херек.

‒ Бо талазы-биле силер-биле база катап сүмележир бис, Александр Петрович.

Парторг столунуң артынга база катап кээп олуруп алган.

‒ Мен силерни бо айтырыг эвес, өске херек дугайты хереглээш, кире дүш дээн кижи мен.

‒ Чүү херек боор? ‒ деп, Шериг-оол айтыргаш, сезиктии-биле шүгдүнүп боданган.

Парторгтуң ындыг даргазыг эвес, кабинетсиг эвес,

эш-хуу чугаазынга Шериг-оолдуң сезиглели, эртенги чиик туман дег, арлы хона берген.

‒ Сээң-биле мындаа-ла хөөрежир дээш чай тыппайн, чугааны соңгаарладып-ла турганым ол-дур ийин. Бир чеже мээң дүжүметсиимниң күштүү ол болбайн аан. Бир эвес Маяковский маңаа турган болза, Илиишкин даргаңарны шагда-ла боостаадан сегирип апкан ийик. Бир болза эрлик оранында, бир болза Тоойна эмчиниң эмнелгезинде чыдар ийик мен.

‒ Муңгаранчыг-дыр аа, Александр Петрович.

Мындаа меңээ Антонина Николаевна эмчи чорду. Колхозта херээженнер чөвүлелиниң мурнундан.

‒ Ынчаарга-ла албан ужурунда ышкажыл, Александр Петрович?

‒ Ийе, албан ужурунда.

‒ Мээң киржилгем херек апарган-дыр аа?

‒ Ажыл-агый айтырыын колхоз даргазы-биле сүмелешкеш, таарыштыр шиитпирлеп каан бис.

‒ Ажыл-агый айтырыы шиитпирлеттинген ‒ дээш, комсорг бажын дырбаан. ‒ Ам кандыг айтырыг арткан чоор? Политик-массалыг айтырыг бе? Политик-кижизидилгелиг айтырыг бе?

‒ Ындыг хевирлиг айтырыг.

‒ Бир-тээ Антонина Николаевна силерге келгенин бодаарга, херээжен чонга дээп турар херек-тир аа, Александр Петрович?

‒ Шак-ла ындыг, Серёжа. Сээң бир кежигүнүң дугайы чүве.

‒ Кайы, мээң бе?

‒ Мындыг чүве-дир бо, Серёжа. Анай-кыс Сандан деп уруг бар. Ооң амыдыралын черле сонуургап көрбес болза хоржок.

‒ Билир мен! ‒ дээш, Шериг-оол тура халыыр часкан. ‒ Окта шын эвес үүлгедиглер кылып турар кижи. Мындаа тайылбыр бижик эккел деп негээн мен. Комсомол комитедин теп каар чазып үне халаан-дыр. Ол хевээр бээр баш сукпаан. Комсомолдан үндүр, киир сывырарынга чедир хемчег алыр бис.

‒ Далажы бербеден, эш комсорг ‒ деп, парторгтуң үнү шириин дыңналган. ‒ Комсомолдан үндүрерде чүү боор, эң белен болгаш хала чок херек-тир. А ол кижиниң хууда амыдыралын сонуургап көрген силер бе?

‒ Көрбес боор бе. Ол дээрге мораль талазы-биле ханы буураашкынга таваржып турар кижи-дир. Колхозтуң комсомол организациязының адын сып турар кулугур.

‒ Мораль талазы-биле канчаар будулуп турар кижил?

‒ Өөредилгезин ара октаан. Ооң-биле колхоз баштаар чериниң идегелин бүзүретпээн. Ийиде, Совет Социалистиг Республикаларның Эвилелиниң тиилелгелер-биле бүргеттинген маадырлыг чепсектиг күштериниң кызыл хүрээлеңинде шериг албаны эрттирип турар эштиң мурнунга өскерилген. Үште, оон-даа бужар чүве, эрги ёзу-биле ашакка баар деп турар.

‒ Чылдагааның илереткен силер бе ынчаш?

‒ Чылдагаанын илередип чадаар чүү боор, тодаргай ышкажыл, Александр Петрович. Ашакка баарынче тын харанган кижи-дир.

‒ Чүге тын хараны бергенин бодуң айтырган сен бе, комсорг кижи?

Шериг-оол элдепсинип, аксын туткан:

‒ Кыс кижиден эр кижи канчап айтырар мен, дарга?

‒ Чазыывыс ол-дур, эш комсорг. Херек апарганда,

айтырар апаар. Өг-бүле айтырыы дээрге бистиң ниити херээвис-тир. Партияның, комсомолдуң үндезини эге организация болгай. Социалистиг ниитилелдиң эге үндезини өг-бүле ышкажыл. Ону политиктиг ажылдың салдарындан үндүрүп болбас. А Анай-кыстың боду-биле чугаалажып, ооң ада-иезиниң өөнге кирген силер бе?

‒ Чок, Александр Петрович ‒ дээш, Шериг-оолдуң үнү чавызап эгелээн. ‒ Ону чугула деп санаваан мен.

‒ Ол кижиниң хууда амыдыралын сонуургап, колхоз бүдүрүлгезинче хаара тудар дугайында чугаалашкан силер бе?

Шериг-оол доңгайып алган, ооң харыызындан харылзаа чок, хойган күшкүлдер дег, тос башка сөстер дыңналгылаан:

‒ Хууда амыдырал... Колхоз бүдүрүлгези бе? Чок. Ада-иезинде мал кадарып...

‒ Ол дээрге Санданның ажылы-дыр, а ооң уруунуң эвес.

‒ Оозу ындыг ыйнаан.

‒ Анай-кыс эрги ёзу-биле ашакка баар деп турарын бадыткадың, ол чүү ындыг чугаа чүвел?

‒ Өөредилгезин октапкан келгеш, дораан дүгдег кылып турган болду.

‒ Каяа? Кажан? Кым көрген?

‒ Кыжын чүве бе? Чазын чүве бе?... Санданнарның аалында Токпак-оол оглу Достак-оолдуң күдээлеп турары факт-тыр.

‒ Анай-кыстың назы-хары четкен кижи-дир.

‒ Дүгдег... Күдээлээр... Куда кылыр деп чүве эргиниң хуурмак артынчылары-дыр, Александр Петрович.

‒ Эрги-даа бол, улустуң хоочун, эки чаңчылдары

база бар. Оларны эргиниң чыдып калган аргынчылары-биле чаңгыс шаңга холуй бастырып болбас.

‒ Анай-кыс болза совет солдаттың ынакшылын дорамчылап, довуракка таптай базып турар кижи-дир. Сыйбың, сиилең баштыг. Ол канчап эргиниң артынчызы болбас чүвел?

‒ Эрес Херелди билир мен. Эки эр. Удавас чедип келир.

‒ Ол харын ‒ дээш, Шериг-оолдуң үнү катап көдүрлүп орган. ‒ Ынчан ам-на чугаа үнер эвеспе.

‒ Бир эвес Анай-кыс биле Эрес бадылалдыг турган болза, чугаа ханы болур ужурлуг. Сээң ооң шын.

‒ Бадылал чок, анаа чагаалажып турар улус-тур. Шивилигниң бүгү чону билир.

‒ Кижиниң амыдыралынга чүү турбас дээр, Серёжа. Ёзулуг өг-бүлеге чедир аңаа найырал-даа турар, чарлыышкын-даа турар, ыы-сыы безин турар. Бичии уругларның улаан-от деп аарыы-биле дөмей-ле, аныяк кижилерге болган чок-ла таварышкан турар. Анай-кыс биле Достак-оолдуң ынакшылы ёзулуг болуп база чадавас. Ындыг таварылгада аныяк өг-бүле аас-кежиктиг, быжыг болзун дээш, оларны деткиири, шын орукче эдертири арткан-дыр. Ам канчаар, Эрес үүлезин эдилээр болган-дыр ийин. Достак-оолга ынакшыва, Эреске ынакшы деп, Анай-кыстың чүрээн парторг мен-даа, комсорг сен-даа дужаап шыдавас. Чырык өртемчей кырында хай-чагырга чок кара чаңгыс хуулгаазын бар, ол болза ынакшыл-дыр. Ону өртеп-баглап-даа, өртедип-хуюктап-даа болбас. Аңаа тайга-сын-даа, далай-суг-даа моондак болуп шыдавас.

‒ Ынчаарга ам кандыг хемчег алыр улус боор бис, Александр Петрович?

‒ Кандыг хемчег? ‒ дээш, парторг баштактанган. ‒ Бюро кежигүннерин чыый шапкаш, ындыг-ындыг кижилерниң ынакшылын доп-дораан соксадыр деп түрлүг доктаал үндүргеш, көвүдедир чара парлааш, тарадыр силер бе?

‒ Ынчап барзывысса, доңгулда ажылдап алганывыс ол ыйнаан.

‒ Аныяктарның хууда ажыл-амыдыралын сонуургап көрбес болзуңарза, ёзулуг-ла доңгулданы ынчан чаалап алганыңар ол. Чоокта чаа Токпак-оол малчын сугга чораан болдуң. Достак-оолдуң дугайын сонуургадың бе?

Шериг-оол харыы тыппайн барган:

‒ Чок, Александр Петрович... Мен өске айтырыг дугайында чораан мен.

‒ Чазыывыс ол-ла болгай, комсорг. Айтырыг шиитпирлээрде, аргамчының ужу-бажынга маңнаар. Токпак-оол биле Сандан ийи малчын артында кожа хонуп алганнар-дыр. Чылдагааны чүл? Ада-иениң ат-алдарындан халбактанып алгаш, Анай-кысче ыйыышкын кылып турар чадавас. Ындыг үүлгедиг болуп турар болза, девин сээң чугаалап органың эргиниң артынчызы деп чүве ол-дур. Ынчан ам-на айтырыгны биригээр, шыңгыырадыр көөр апаар. Мындаа Антонина Николаевна чогум-на ындыг хевирлиг чугаалады. Анай-кыс арга-сүме айтырар дээш, сеңээ чеде бээрге, барык-ла үндүр сывырыпкан-дыр сен.

Шериг-оол чүве ыыттаваан.

Хүн ажып, өрээл иштиниң чырыы хирелиг апарган. Тайга черниң шык агаары ажык соңгалардан кирип, чүгле хөйлеңниг эът-кешти шыырныктырып келген. Илюшкин соңгаларны хаггаш, ак пөстерни дуй тыртыпкаш,

сайгылгаан сээнин чырс кылдыр базыпкан. Өрээл ишти чырый берген.

‒ Токпак-оол база меңээ чорду ‒ деп, парторг уламчылаан. ‒ Сээң дугайыңда элээн-не хомудал чугаалады. Сээң ол кижиге кылган негелделериң, барымдааларың хажык чок шын-дыр ийин, Серёжа. Ынчалза-даа, сээң ол кижи-биле чугаалашкан хевириң, аяның доңгун болгаш харын-даа каржы болган-дыр. Сен колхозта партбюро кежигүнү-даа болзуңза, ажыл-агый айтырыының талазы-биле кандыг-даа колхозчудан негелде кылыр эргелиг, хүлээлгелиг турган-даа болзуңза, бо удаада сээң мурнуңда назы-хары сээң адаң-иең ышкаш улгады берген, хөй-хөй чылдарда ниитиниң ажылынга киржип чораан кижи олуруп турар-дыр деп чүвени уткан-дыр сен. Оон ыңай ол малчын-биле чугаалажып тургаш, ооң чанында турган уруунуң, ам ие апарган кижиниң салым-чолунуң дугайын бодаваан-дыр сен. Ол ие кижиниң арын-нүүрүн дорамчылап турган-дыр сен. Мен сээң кызыл арныңга дорту-биле чугаалап олур мен. Дорамчылал болбайн канчаар. Ол уруг өөредилгезин ара каапкан, буруулуг болган кижи-дир. Ол аңгы херек-тир. А чаш уруглуг апарган дээш, ие херээжен кижини буруудадыр бис бе? Үндүр хөөглээр бис бе, шөлүүр бис бе? Дөмей-ле бистиң совет ниитилелдиң хамаатызы, бистиң колхозтуң кежигүнү ышкажыл? Ийе, шын харын, бистиң идеологиявыс шаап халдакчы идеология. Бистер ооң чаныш-сыныш чок дайынчылары бис. Ынчалза-даа, дорт, кадыг-чидиг сөстен аңгыда, бисте кижизидилгениң хөй аргалары, оруктары бар. Чүгле албадаарының методун мунуп чорааш, арт кырынче үнүп шыдавас бис. Бүзүредириниң методун хөй ажыглаар херек. Советтер, башкылар коллективи, херээженнер чөвүлели дээн ышкаш өске-даа хөй-ниити

организацияларының кижилерге салдар-хавыяазын улгаттырып, оларны ажыглаар херек...

Өрээл ишти ыржым апарган. Стол кырында төгерик шактың кагары безин дыңналы берген. Шериг-оол олурбушаан.

Парторг шагынче көргеш. Олудундан туруп келген:

‒ Орайтай берген-дир. «Кезек кижи хүн батканын билбедивис» деп чугаа бо эвеспе оң.

Шериг-оол чугааның утказын билбейн, анаа-ла утка чок хүлүмзүрээн.

‒ Шаанда Тывага эң баштай самолёттар келгенде, аэропланга олурган кижиниң чугаазын дыңнаар дээш, кезек кижи хүн батканын билбээн чүве-дир. Ол шагда «Хостуг арат» солунга ынчаар бижип каан чоруур чүве. Тываның эрги үжүүн база билир болдур мен ийин, латиннеп номчуурум аянчок, Серёжа ‒ дээш, Александр Петрович эжиинче углапкан. ‒ Ам база бирээни эгелээн-дир деп кортпайн көр, комсорг. Бо дээрге сеңээ кежээ дургу номчаан суртаалымны чымчадыр дээш, литературлуг киирилге капсырып турарым ол-дур. Ындыг каасталга чокта чогаал безин солун эвес болур. Шыырак-ла суртаал болду бе, Серёжа? Илиишкин даргаңдан өске кижи номчаан болза, шагда-ла олура удуп калган боор сен.

‒ Уйгу дугайы бодаар хамаан чок, ындыг суртаал эвес, сургаалды шагда-ла дыңнаан болурум кай деп халактап ордум, Александр Петрович.

Ийилээ даштыгаа үнүп келгеннер. Бажыңнар соңгалары чырый берген. Клуб хериминиң иштинде шөлге шыйыг көзүлбежеге чедир маргыжып, бөмбүк ойнаан аныяктар чугаа-сооттуг чаа-ла тарап чоруп турган.

Бажыңнары суурнуң адаанда болгаш, Илюшкин биле

Шериг-оол чанарда база чарылбааннар. Ынчалза-даа оон ыңай чугаа кылбааннар.

Бажыңының чанынче чоокшулап ора, Александр Петрович ыыт чок чораан Шериг-оолдуң колдуундан чедип алган:

‒ Ажырбас, Серёжа. Чазыглар ‒ бистиң дайзыннарывыс. Чазыглар ‒ бистиң башкыларывыс. Чазыглардан коргар болза, бурунгаар чоруп шыдавас бис. Шимчевес даштың адаа-биле суг акпас деп, бистиң орус улус чугаалажыр. Силерниң тывалар чүү дээр ийик моң, Серёжа?

‒ Олутта олча чок, чыдында чыргал чок-даа дижир-ле, Александр Петрович.

‒ Төөгүнүң дугуюнуң бичии салаалары-дыр бис ийин, Серёжа. Бис чогувуста төөгүнүң дугуйлары база бурунгаар чуулбас ‒ дээш, Илюшкин Шериг-оол-биле байырлашкаш, бажыңынче ээпкен.

Шериг-оол база оон ыңай таваар кылаштапкан.

ОН ДӨРТКҮ ЭГЕ

Ол хүн Лапчарның кымның-биле-даа чугаалажыр хөңнү чок болган. Машинадан сүт дүжүрерде-даа, сүт дужаарда-даа, үнүн хандыр хойлап алган ышкаш, чугаазы дыңналбаан. Дүштээрде база улуска каттышпазын оралдажып, суг кыдыында кокпа орукту куду баткаш, бажыңының дужундан үне берген. Чүге ынчаар чааскаанзырай бергенин боду безин эскербээн. Чылдагаанын-даа касканнаваан. Ындыг бодал сагыжынга-даа кирбээн.

Чайлагда инектерниң кежээки сүдүн эккеп каанда, Шавар-оол саанчыларны чедип алыр дээш, далажы берген. Ынчан Лапчар боду безин билбейн, машина хөрээнде олурупкан болган.

Машина суур чанында довурактыг оруктан чарылгаш, Хөлчүктүг кайы сен дээш каккаш чыдыпканда:

‒ Сээң ынчап баарыңны бистиң аалдың оолдары эндевээн ийин, Лап ‒ деп, чолаачы Шавар-оол дүштежок баштактанган.

Хенертен болган айтырыгдан Лапчар чалданы бергеш, оозун чолаачыга билдирбезин оралдажып, олудундан безин шимчевейн, караан безин чивеш кылбайн, үнүн дески тударын кызыдып:

‒ Силерниң аалдың оолдары бүргеп чаар дээр-биле, бүдүү билир бурган-биле дөмей-дир аа ‒ деп каан.

Чолаачы, челижи кирген узак аът дег, ханылап бар-ла чыткан:

‒ Борта элээн үр халдып келдим. Ынчап тургаш, чамдык оолдарны өглеп-даа кагдым.

‒ Чаагай-ла херек кылып турган-дыр сен.

‒ Шыны ол, Лап. Оон башка мени кадайым-биле катай кудаларынче чүге чалап турган деп бодаар сен ‒ дээш, чолаачы бажында үс-чар апарган калбак бөргүн чая салган. ‒ Ам хоржок-тур ийин.

‒ Куда болбастай берген бе? Азы бот кыстар төнгени ол бе?

‒ Чок, чылдагааны ында эвес. Куда-даа болуп турар. Фермада кыстарның барык дең кезии бот болдур ийин. Душтуктары безин чок кыстар бар. Бистиң аалдың оолдары билир болгай. Удавас бодун безиң биле бээр сен.

‒ Ынчаарга ам чүге хоржок апарганы ол?

‒ Хамык ужур кадайымда болбас ийикпе,

‒ Хүннепти-ле ыйнаан?

‒ Чогум хүннеп-даа эвес. Ча, ындыг дөргүлүг чүве болган чүве-дир ийин ‒ дээш, машиназының маңын оожургадып чоруй, таакпы кыпсып ызырып алгаш, Шавар-оол хөөреп эгелээн. ‒ Энир чылын бо ферма Шивилиг бажынга талыгырга чайлаан чүве. Саанчылар бүгү өг-бүлези-биле аңаа турган. Мээң бажыңым черле суурда болгай. Чайлаг черле ырак, аъттыг кижи барык-ла хүннеш чоруур чер болгай. Бодуң билбес эвес сен. Ынчан бир хүнде чаңгыс катап-ла чоруп турган мен. Ам дээрге амыр-дыр, чеже-даа чоруп болур. Бир-ле катап чайлагдан кежээ дүъште хап үнүптүм эвеспе оң. Суур баар херектиг апарган бир саанчы кыс дилээрге, олуртуп алыр кижи болбас ийик мен бе. Ам ол кыстың адын-даа адааш чоор мен. Чоокта чаа өгленип алды ийин. Аас-кежиктиг, ажы-төлдүг чурттазын, күжүр ‒ дээш, чолаачы таакпызының ыжын ылавылап өжүргеш, үндүр октапкан. ‒ Өрт-халап үнүп болур, айыылдыг херек болдур ийин, ылаңгыя чазын, күзүн. Оон ам чүү боор, тайгага бадып олурувуста, өштүг чүве дег, дугуй чарлы бээр болбас ийикпе. Орта-даа улуг хөлзевээн бис. Демги кыс ол-бо кат чыып кылаштап турда, ‒ ынчан күскээр чай апарган чүве-дир ийин, ‒ артык дугуйну суга шаап алдым. Ол аъттангаш, мырыңай дөгүвээн бис. База бир дугуй чарлы берди, ана кара халап чүве боор. Ону хырбалаар хер-херекселим ап алган эвес мен, кончуг азаң. Ам чүгле, душ бооп келзе келир, келбезе келбес, машина манаар апарган. Кара чаңгыс идегел ол. Ол оранче чүгле ында-хаая даргалар машиналарындан өске, резин дугуйлуг чүве углаар эвес. Ам канчаар, думчукка тулганда бызаа сугжу дээн ышкаш, машина манап олурупкан мен. Черле каразааш, сүттүг бидоннарны дүжүргеш,

Шивилигниң ээреминге суп каан мен. Кежээге дээр манаан, сураг. Суурже-даа базар дээривиске, чайлагже-даа базар дээривиске, ырак. Чер ортузу. Чааскаан канчап чоруптар мен. Херээжен кижини черниң черинге, ээн тайгага канчап кааптар боор. Ынчап турувуста, дүн дүшкен. Аштаарывыс база кончуг. Ол уругнуң суурда дуңмаларынга аппарып бээр дээн быштаа-биле аргаланып хондувус, черле буянныг кулугур. Кижи төлү доңуп-дожай бээр болду бе дээш, амдыы уругга сагыш човаарым-даа хөлчок. Кабинага ону шуглап кааш, бодум машина кырынга хондум.

‒ Эки хонган-дыр силер харын ‒ деп, Лапчар иде хараан.

‒ Далашпадан. Чугаам ам-даа орту кирбеди ‒ дээш, чолаачы уламчылаан. ‒ эртенинде чүгле дүъш чедип чорда, чаяан бооп, эмчи машиназы халып кээр болбас ийикпе. Оон хырбаланып алгаш, барык-ла кежээ суурга келген-дир бис.

‒ Улуг түревээн-дир силер.

‒ Түрегни чоор ийик сен. Бистиң аалдың оолдары ындыг-андыг чүвелерни хаайының кагынга-даа какпас. Оон ам бажыңымга келгеш, черге хондум дидим. Кадайым херекке-даа албаан. Оомну шагда-ла уттупкан мен. Чай эрткендээ, күс апаргандаа, бир-ле катап чана халдып келиримге, кадайымның арны-бажы, морзук дег, калчан сарыг олур-ла.

‒ Ол канчап барганы ол ирги?

‒ Мээң ынчан черге хонганымның дугайын бир херээжен (ол ам-даа мында, адын Лиизеңмаа-даа дээр, Лиза-даа дээр, мээң арнымче мынчага дээр дорт көре албас болгай) хөөредип-хөөредип, артында бир кыс-биле кады чораан дээн чүве-дир. Машиназы-даа үрелбээн,

өжегээр черге хонган деп мындыг ыйнаан. Мындыг таварылгада, херээжен кижи дег коргунчуг чүве көрбээн мен, оглун хопталаан кыс адыг-ла. Ыйгы дээрге анаа чүве-дир оң. Ам канчаар, арга эвес, чыгаанга кирип тургаш, кадайымны оожургадып алган мен. Демги ол узун дылдыг херээженни шагдан тура билир кижи мен. Аныяанда ховар дээн чараш кыстарның бирээзи чораан кижи. Орлан-даа, хөглүг-даа. Ындыг чараш кыстың ындыг кижи хөөн чок херээжен апарганын кым бодап чедер боор. Аныяк кижи билип ап чор. Хоптан коргунчуг чүве чок.

‒ Харын-даа чүгээр болган-дыр сен.

‒ Бис-даа кайын ажырар бис. Ажы-төлдүг, аал-чурттуг апарган улус. Мени ындыг үй-балай эвес деп кадайым билир-ле болгай. Бот-боттарынга бүзүрежири дег, болгаамчалыг чүве чок. Амдыы кыс кончуг качыгдаан болгай аан. Ооң душтуу оол чүү адам суг мээлиг кулугур ийик, хөөкүй кысты улуг-ла кара акызы меңээ хүннеп эгелээн. Оолдуң бодунга барып, ужур-чөвүн чугаалап чадап каан мен. Хүннээшкинден хүрүмнүг чүве чок. Шак ынчаар, ийи аныяк кижиниң аас-кежии бүгпейн барган. Дылы узун болурунуң орнунга кижиниң назыны-даа кыска болза ажырбас ‒ деп, чолаачы эр түңнээш, мурнунче имнээн. ‒ Бистиң аалдың оолдары удаар эвес, чеде хап келгеннери ол-ла болгай.

Майгыннар чанында инектер көзүлбээн. Ырадыр оъттай бергеннери ол боор оң. Лапчар карааның ужу-биле куу доорбаштар чүдүрүп каан турган тергеже көрген. Ында кым-даа чок болган.

Саанчы кыстар машина көрүп кааш, улуг ак майгындан каткы-итки, чугаа-соот-биле үне халышканнар. Лапчар биле чолаачы дүжүп келгеннер.

‒ Бистиң аалдың оолдары чедип келди. Белен силер бе, кыстар?

‒ Бистиң аалдың кыстары шагда-ла белен! ‒ дишкен соонда, саанчылар машина кырынче үнүп эгелээннер.

Шавар-оол бир-ле кожамык аялгазы сыгыргылааш, даглар бажы кайгап туруп алган. Лапчар саанчыларга чеде маңнай бергеш, оларның машина кырынче үнеринге дузалажып эгелээн. Чамдык кыстар сыйтыгайнчып, машинаже үнеринден мулдурлап, бүдүү каттыржыр-даа. Бажын, хат-салгын дег, чиик аржыыл-биле ораап алган Анай-кыс база ол кыстар аразында турган. Ыя аразында чолаачы эр сыгыра каапкан. Лапчар херектиң ужурун биле тыртып кааш, билбээчеңнеп, ыңай болган. Кыстар база катап-ла каткы-итки-биле машинаны үглей-ле бергеннер.

‒ Силерниң аалдың оолдары кайда силер? ‒ деп, машина кырындан кыйгы үнген.

Чолаачы машиназында барган. Лапчар хейдиктир чүгүрбүшаан келгеш, дугуйдан тепкеш, машинаның соонче үне халаан.

‒ Силер машина хөрээнге барып олуруп алыңар ‒ деп, кыстарның шала улуу Лапчарга ээлдээ кончуг чугаалаан.

‒ Мен ажырбас ‒ дээш, Лапчар артында-ла солдат кижи мен дээрзин көргүзери ол ыйнаан, погон чок эгиннеринче көргүлээн. ‒ Силер барып олуруп алыңар.

Харыы орнунга кыстарның чүүл-бүрү үннери чиртилээн:

‒ Бистиң аалдың кыстары сериин салгынга ынак болгай аан!

Саанчылар машина кырынга олуруп албааннар. Шупту бот-боттарындан туттунушкаш, бурунгаар көрүндүр тургулапканнар. Анай-кыс өөрүнүң аразынче, хенче анай дег, чаштына берген.

‒ Бистиң аравыска туруп ал, акый ‒ деп, бир-ле кыс Лапчарны чалаан.

Кыстардан канчап туттунуп алыр боор деп эгенгеш, Лапчар ынааваан:

‒ Ажырбас. Мен борта олуруп алыйн.

Лапчар машина хааржаандан туттунгаш, буттарын баскаш, чааскаан озалааш олуруп алган.

‒ Акывыстың арны чазылбаан кижи-дир ийин ‒ деп, бир-ле үн дыңналган.

Лапчарның арны шынап-ла изиш дээш, кыстарның чогум кайзы ынча дээнин көрүп четтикпейн барган.

‒ Хөөкүйнү ынча дивеңер, чаа кижи ыяды бээр ‒ деп, бир үн Лапчарны камгалаан.

‒ Эр кижи кайын ыядырлаан ‒ дээр-даа кижи бар.

‒ Чамдык оолдар кыстардан дора-дыр ийин ‒ дээри-даа бар.

Ол аразында, кыстар сагыжын сөглеп ап четтикпээнде, машина хөделгеш, чолаачының кичээниңер дээн медээзи дүүт дээн. Үргүлчү ынчаар чоруп тургаш, пат-ла чаңчыгып кагдылар ыйнаан, машина шимчеп үнүптери билек кыстарның үнү, кандыг-бир-ле каракка көзүлбес дүүшкүннү деже сопкан ышкаш, чирт-ле дээн:

Ыры бажы каткан эвес,

Ыргай бажы каттылайнан.

Ыргай бажы катса-даа-ла,

Ылап үнер улам чараш.

Каткы бажы каткан эвес,

Хаак бажы каттылайнан. 

Хаак бажы катса-даа-ла,

Катап үнер харын чараш.

Угаанның дүргени аайлыг эвес. Хүндүс кайгаваан Лапчар ам-на карак чивеш аразында кыстарны магадап четтигипкен. Бөдүрең-Хөө дарганың чугаазы ылап-ла шын болган. «Ындыг кыстар аразынга ажылдаксавас аныяк кижи бар апаар чүве болза, «чуртталгадан сүзүү чанган, чудук ышкаш, күжүр-ле ыйнаан» дээрден башка, өскээр чүү дээр боор» ‒ деп, Лапчар иштинде боданган.

Кыстарның кожамыы, улуг чайык соонда Шивилигниң суу дег, куттулуп-ла чораан:

Иш-ле кылып чоруур болгаш,

Ийи-ле холдар күштүг болбайн.

Ишти ынак чоруур болгаш,

Ийи-ле боттар эптиг болбайн.

Ажыл кылып чоруур болгаш,

Адыр холдар күштүг болбайн.

Алыс ынак чоруур болгаш,

Ал-ла боттар эптиг болбайн.

Эрээн шокар чечек шыпкан ховужуктар, дыдыраш ак-ак хадыңнарлыг кезек аргалар соңгаар чыткылап каап чораан. Дүрген маңнаан машинаның эзининге саанчыларның чүзүн-баазын өңнүг аржыылдары, чоон кара чаштары эстеп чораан. Кыяңнашкан кыстарның хөглүг кожамыктарының тевиинден чайгы дээрде ырак булуттар безин эстип турган ышкаш болган.

Бир кижи бүдүү адап берип чораан чүве дег, кыстарның кожамыы илдик чокка улашпышаан:

Колхоз оглу кулугурга

Холум берген даңгыраам бар.

Хоорлур деп манаваңар.

Артель оглу кулугурга

Аксым берген даңгыраам бар

Аксым берген даңгыраамдан

Адырлыр деп манаваңар.

Чолаачы эрниң орукка чугаазы Лапчарның сагыжынга кирип келген. «Мындыг чараш кыстардан, хүнү кээрге, канчап узун дылдыг херээжен тыпты бээр чоор ‒ деп, Лапчар элдепсинип чораан. ‒ Чок, күш-ажылдың кижилери эң мурнакчы болгаш эң чаагай сеткилдиг улус болгай, оларның иштинден шаарлар үнмес. Ол хоп-чар үндүрген херээженниң намдарын коптарып көрзе, херектиң ужуру илерей бээр болгай аан».

Доора оруктар кежер черлерге машина өрү шурагылаарга, кыстар улам-улам каттыржып, чыыра-чыыра куспактажып, өткүт-өткүт ырлажып чораан.

Саанчыларның шуптузу-ла бот кыстар эвес-ле болгай деп, Лапчар билип чораан. Чамдыктары өг-бүлелиг, харын-даа уруг-дарыглыг. Ындыг-даа болза бот кыстар-биле кады ындыг хөглүг кожамыктар ырлажып чоруур кайгамчык-ла солун болгаш чараш амыдыралдыг хейлер-дир аа деп, Лапчарның магадавас шаа чок болган. Ындыг амыдыралга чүгле Лапчар эвес, кым-даа чоргаарланып, харын-даа адааргап болур. Черни чечек каастаар, амыдыралды ыр каастаар. Кадайын ырга хүнней бээр болза, ындыг эрни херээжен кижи кандыг эки ашаам дээр боор. Чүгле бот-бодунга бүзүрежир ашак-кадай ыр-шоорлуг, чараш чурттап чоруур.

Лапчар кыстардан хоорук, эпчогу кончуг кылдыр чааскаан олурган хирезинде-ле, орук эрткенин кыстарның хөглүг кожамыктарының тевии-биле эскербээн. Бир

көөрге, машина суурда кире халып келген, кудумчуну куду бадып орган.

Кыстарның үнү хензиг-даа чавызаш дивээн:

Шивилигниң сыразы дег,

Чиңге сыра көрген сен бе?

Шивилигниң кыстары дег,

Чиге         кыстар көрген сен бе?

Хөлчүктүгнүң сыразы дег,

Хөнү сыра көрген сен бе?

Хөлчүктүгнүң кыстары дег,

Хөглүг кыстар көрген сен бе?

Машина маңнавышаан келгеш, колхоз конторазының эжиинге тура дүшкен. Саанчылар дораан-на тарап эгелээн.

Лапчар көөрге, контора эжиинде чада кырында элээн кижи турган. Оларның аразында Докур-оол дарга быктын даянып алган, аажок таалап хүлүмзүрээн турган. Лапчар сактырга, ээн кыштагларга эрлер-биле чудук соктаарының орнунга, сени кандыг кончуг эки ажылче чорудупкан-дыр мен чээ, бистиң колхозтуң кыстары кайы хире хөглүг-дүр чээ деп Дүлүш Дүменович оон айтырып турган ышкаш болган.

‒ Ээй, кыстар! Даарта база алды шакта эвеспе! Бистиң аалдың оолдары озалдаан кижини бажыңындан сүрбес! ‒ деп, Шавар-оол кыйгыргылааш, машиназынга олурупкаш, гаражче ыңай болган.

Контора эжиинге турган кижилерден Лапчарның чанынга Петренко кактырып кылаштап келген.

‒ Күчүр эрни аарай. Мээң кыстарымга чула-ла кожаңнаттың бе? ‒ деп, Сергей Тарасович айтырган.

Лапчар база өчүк оскунмаан:

‒ Чүвениң ужурун ам-на билип кааптым, Сергей Тарасович.

‒ Ажылдың бе? ‒ деп, Бөдүрен-Хөө дарга сыр өскээр айтырган.

‒ Чок, ол эвес. Силерниң фермадан өске ажылга барбас ужуруңарны аан, Сергей Тарасович.

Ферма эргелекчизи аржыылы-биле бажының тазарып бар чыдар черин чаңчыккан аайы-биле чоткулааш, Лапчарга база алдырбайн барган.

‒ Мээң фермадан үнмес чылдагаанымны чаңгыс-ла сен билип каапкан-дыр сен. Саанчы кыстарның ыры чокта чурттап шыдавас мен, дораан кырып каар мен ‒ дээш, Петренко улам баштактанган. ‒ Бо дугайын Дүлүш Дүменовичиге-даа, Александр Петровичиге-даа сөглевейн көр. Аравыста чугаа болзун.

‒ Халас чажыт кадагалавас мен. Оода бир кожамыктан айтып бер, Сергей Тарасович. Каш чыл иштинде кожамыктарым уттуп каапкан болгаш, ыядып чордум. Ону даарта кыстарга ырлап бээр мен. Силернии дивес мен, бодумнуу дээр мен.

‒ Шивилигниң сукпак аксы шилегези семис тур бе ‒ дээш, Сергей Петрович эгелеп чорда, Лапчар каттырыпкаш, бажыңынче ыңай болган.

Лапчар канчаар-даа өскээр боданырга, саанчы кыстарның амдыы чаа кожамыктары ооң кулаанга чаңгыланмышаан ‒ кудумчуга-даа, бажыңынга-даа, удуп чыдып алырга-даа:

Колхоз оглу кулугурга

Холум берген даңгыраам бар.

Холум берген даңгыраамдан

Хоорлур деп манаваңар...

ОН БЕШКИ ЭГЕ

Шивилиг.

Бойдус ышкаш шевер дарган кайда боор. Ооң кара эзимниң ортузунда, ай-балды чөвээ-биле кагарга, кыңгыгайнып турар кылдыр кургаан пар дытты ужургаш, улуг одагга хөмүр өжүргеш, алдан серге кежин аргып туруп, чеден серге кежин селип туруп даараан хөрүктү базып, хайыракан даг дег, улуг көк мези масказын туткаш, харлыг баштыг Каргыраа сыны дег, каң дөжү кырынга таптап тарбыдап тургаш, даглар, ховулар, хемнер, хөлдерни уран-шевер каастап-сиилип бүдүрүп турганын кым-даа көрбээн ийин. Ынчалза-даа Шивилиг ышкаш чараш хемни чүгле уран бойдус чаяап каан дээрзинге шынзыкпас кижи чок болбайн аан.

Шивилиг хемниң бажы чайның изиинде безин меңгилер агарып чыдар көк мөөрүктерден, мөңгүн удаазын дег, эгелеп баткан. Ооң кадыр хажаттар аразы-биле баткан эриктерин тайганың чүүл-бүрү ыяжы, кат-чимизи шимеп алган турар. Ынчангаш, Шивилигниң кыңгырткайндыр ырлап бадып чыдар кара суун ээгип ишкен кижи артыш амданныг болзун дээш ижерге, артыш амданы кээр, чойган амданныг болзун дээш ижерге, чойган амданы кээр, тоол шагда илбилиг-шидилиг хола-паш дег хем чүве ийин. Эзимниң күзээни дег, чиң шай, чигир-боованы берип турар хола-паш ырак тоолда болгай, а Шивилиг хем колхозчу суурнуң чаны-биле чоок агып бадып чыдар.

Бойдус бойдузунда. Шивилиг хемниң эриинде кижилер тудуп каан сайгылгаанныг чаа суур чок болза, ооң аштып баткан делгем шөлдеринде, аъттыг кижи чортарга, чавыс малдың эзер чавызы чавыдып турар, шала хөөрем кижи балды-биле кезип алыр деп болур, сериин

салгынга шиигайндыр чайганып турар тараалар чок болза, ону чараш болгаш байлак деп чугаалаары берге апаар. Бойдустуң каазы кижилерниң каазындан хамааржыр. Кижилерниң амыдыралы каас-чараш ыр-шоорлуг болза, бойдус база каас-чараш, ыр-шоорлуг ышкаш сагындырар. Ийе, мооң-на ужурундан шаанда ядыы-түреңги чораан бурунгу тывалар «ажыг кыш» деп чугаалап чаңчыкканнар. Идик-хеви чылыг эвес, ишти-хырны тодуг-догаа эвес кижилерге соок кыш күзенчиг аалчы болбас болбайн канчаар. Шаанда ырак тайгалар баштарынга чаапкан харның бараанын самдар өглерниң дыдыындан көргеш, чаш уруглар чадагай отче сыңнып, элекке-ле дидиреп чораан болгай. Ам колхозчуларның бичии уруглары хар барааны көргеш, улам хөглеп, ооң коданга кирип кээрин четтикпейн манап турарлар ийин. Баш мээзин сергедир хап турар чыккылама сооктуг кышты уруглар-даа, улуглар-даа чоктай бээр. Чылдың дөрт шаг-эргилдезинде дөрт чүүл хевин солуттунуп каастаныр Шивилиг хемниң чаражын колхозчуларның холдары улам бүдүр даарап каапкан. Бир эвес кижини ынчаар, ындыг кавайга чылыглааш, ындыг ааткыышка чайгаар чүве болза, кенен кыс хейтеп-даа болур чыгыы ыйнаан.

«Шивилиг» колхоз.

«Шивилиг» колхоз база ажыл-ишчи кижилерниң күштүг болгаш чараш холдарының кырында туттунуп турар. Ол чаңгыс хүн иштинде ындыг быжыг, бай ажыл-агый апарбаан. Ооң ол эрткен оруунга, чаңгыс кижиниң амыдыралынга ышкаш, чединмес чорук-даа тургулаан, чазыглар болгаш тиилелгелер-даа тургулаан. Ынчалза-даа ону дарлалдан аңгыжыраан хостуг кижилер уштап-баштап, күш-ажылдың кижилери аңаа бараан бооп келген

болгаш, өрү аайлыг хөгжүлдеден чыдып калбаан. Харын-даа өскелерге үлегер-чижек болу берген.

Шивилиг суур.

Бир эвес Шивилиг хемниң унунга ындыг суур чок турган дижик деп даап-даа бодап көөр чүве болза, ындыг бодал кижи угаанынга эптешпес, ындыг бодал турбас-даа ужурлуг кылдыр сагындырар. Харын-даа Шивилиг хемниң унунга Шивилиг суур чүгле бөгүн эвес, чүс-чүс чылдарның мурнунда база ынчаар турган ышкаш. Чок, ол анаа бодал-дыр. Шивилиг суур болза, кижи ышкаш, намдарлыг. Ооң эрги намдарын бөгүнгү социалистиг көдээ суурнуң бедик дааның бажындан харап көөрге, кээргенчиг болгаш чаржынчыг. Шивилиг суурнуң төөгүзү, өске бүгү үе-чергелеринии ышкаш, чаңгыс өргенден эгелээн. Ынчалза-даа Шивилиг суурнуң өске бүгү үе-чергелеринден ылгалдыг кара чаңгыс чоргааралы бар. Ол баштайгы өргенни тыва аратка туттуруп алгаш, орус кижи ие-төрээн черже киир хап каан чүве-дир. Ырак эвес келир үеде Шивилиг суурнуң кол кудумчузунуң төвүнге хаштан сиилип кылган, азы хүлерден шуткуп куткан ындыг тураскаалды колхозчуларның шевер холдары мөңгежидип каар.

Чайгы хүн мөөрүктер бажындан бакылаалакта-ла, Шивилиг суур оттуп келген. Ажыл-иш суурнуң бодунга-даа, хову-шөлдерге-даа, ыракта коданнарга-даа хайнып эгелээн.

Колхоз даргазы Докур-оол контораже бар чыда, хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң баштыңы болур эр кижи ышкаш, оруунга таварышкан, караанга көзүлген колхозчу бүрүзүн иштинде хынамчалыг хайгаарап, кымның кайда ажылдап турарын билип чораан. Ол дээрге чалгааларны хынаан каразыг эвес, күрүне мурнунга, бүгү колхоз

мурнунга хууда харыысалга болгай. Кымны-даа ооң орнунга олуртуп каан болза, база-ла ындыг ийик.

Дүлүш Дүменович шак барымдаалавайн ажылдап өөренип калган. Ол чүл дээрге, туразы келзе ажылдаар, туразы келбезе ажылдавас дээни ол эвес. Артельде колхоз даргазындан улуг эргелиг кижи чок, ону хынаар кижи чок дээни база эвес. Боду ол хире чай-кыс, дыш-шөлээ барымдаалавайн ажылдап чоруур хирезинде-ле, эштерин, эң ылаңгыя парторг Илюшкинни бо-ла «бодуңну дарлавайн көр» деп чемелей берген турар эш болгай.

Колхозтуң суур-биле барык деңге туткан, улашкылыг эрги, тар конторазының эжиинде кезек кижи манагзынган, таакпылап кылашташкан турган. Оларның бараанын Докур-оол ырактан-на көргеш, элдепсинмээн-даа. Колхоз даргазынга айтырыглыг, негелделиг кижилер Дүлүш Дүменовичини чүгле эртен эрте тудуп ап чаңчыгып калган. Оон озалдаарга, колхоз даргазы тыптыр эвес. Бир-ле черже арлы бээр, азы чай чок апаар.

Дүлүш Дүменович ажыл кылыр өрээлинче кире бээрге, манап турган улус ооң соонче чиде берген.

Колхоз даргазы Докур-оол биле парторг Илюшкинниң соон дарый хөделип үнер кижи суурнуң почтальону Орустаар кадай турган. Шагаан-Арыгдан почта машиназы эртен эрте-ле халып кээр. Орустаар кадай чугула-чугула бижиктерни алгаш, колхоз конторазындан эгелээш, суурнуң албан черлерин ‒ школаны, эмнелгени, ыяш ажыл-агый черин баштай кезип кааптар. Ооң соонда бодунуң доктаадып алган чуруму-биле суурнуң бажыңнарын эргипте-ле бээр. Чамдык чагаа манаан аныяктар ооң оруун ара дозуп, чүве айтырарга аажок хорадаар. «Оо хосподи, бир эвес инек саап олуруңда, азы хөпээн чыгыы сиген көдүрүп алгаш, сараатче бар чыдырында,

сенден эзе-херек чок чүве айтыра берген болза, тааланчыг деп бодаар силер бе» дээш, доктаавас-даа. Солун-сеткүүлдү, чагааны чүгле бажыңнарынга чедирип бээр. Ооң ындыг аажызын билир кижилер Орустаар кадайга шаптык болбастар.

Бир ындыг эртен кара барбазын чүктеп алган Орустаар кадай Лапчарга ужуражы берген.

‒ Сен чүге чагаа биживес кижи сен? ‒ деп, Орустаар кадай оон хенертен айтырган.

Лапчар артында сырбаш дээн:

‒ Кайнаар бижиир кижи мен, кадам?

‒ Кайнаар-даа бижээй-ле.

‒ Чагаалажыр кижим чок кижи-дир мен ийин.

‒ Оо хосподи. Аваң сени божуурда, мен тывылап халып турдум. Сээң сооңда безин төрээн оолдар, кыстарга чагаа дажып тур мен.

‒ Чок болганда, кайнаар бижиир боор.

‒ Улуска чагааң дажытпас кижи болзуңза, улус чагаазындан дажыыр бооп-тур сен ийин ‒ дээш, Орустаар кадай кара барбазын чиңчерлей берген. ‒ Бөдүрең-Хөө даргадан дыңнаарымга, фермада ажылдап турар болдуң але?

‒ Ында мен. Ам элээн каш хона бердим.

‒ Амдыы, биеэ Ховалыг Сандан ашактың уруу. Анай-кыс фермада хевээр ыйнаан?

‒ Хевээр. Саанчылап турар.

‒ Хонуп турар бажыңынга баарымга-ла, ында чок болур.

‒ Аа, чамдык бот саанчылар Хөлчүктүгге хона бээр улус болгай. Үргүлчү ыңай-бээр хап турарындан далдараар.

‒ Бөгүн ынаар кагар сен ыйнаан?

‒ Ам дораан Хөлчүктүгден сүт барып алыр мен.

‒ Чорук аайлашкан-дыр ‒ дээш, Орустаар кадай Лапчарга ийи чагаа ап берген ‒ Мону Анай-кыска чедирип бер аа. Далаштыг-даа болуп чадавас.

‒ Дораан чедиргеним бо. Оон өске ынаар баар чагаа бар бе харын?

‒ Ам чок, бажыңнарында апаргылап каапкан мен ‒ дээш, Орустаар кадай Лапчарже ылаптап көрген. ‒ Конститус өөренген сен бе? Чоннуң чагаа-бижиин чазып болбас деп ында бижээнин билир сен бе?

‒ Билир мен, кадам.

‒ Оо хосподи, ол-ла-дыр че. Чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр.

Орустаар кадай далаш-биле ыңай болган.

Бот кыстар шынап-ла чамдыкта ындыг саанчылар, Хөлчүктүгге хонгулаар. Ында улуг майгын иштинде оруннар салгылап каан. Саанчылар дүъште дыштаныр-даа болгай. Аъш-чем хайындырар паш-сава-даа бар. Ындыг бүгү байдалды белеткеп каанда, херек чок черге ыңай-бээр киискидип турган дүжүү чүү боор.

Орустаар кадай бичии ырай бээрге, Лапчар көөрге, Эрестиң чагаалары болган. Ындыг боор деп, ол эндевээн-даа.

Лапчар сүт сөөртүр машинага олурупкаш, Шавар-оол-биле кады Хөлчүктүгже хапкан.

Биче дүъш турда, колхозтуң мал бригадири Дозур-оолдуң бажыңының даштынга дордум төрепчилиг, кызыл чуңгу эзер урган, мөңгүн чүген-чуларлыг, кускун дег, кара аът мунган кадай кижи чортуп келген.

‒ Достак-оолдуң авазы чедип келди ‒ деп, Дозур-оол

бригадирниң уруглары алгырышпышаан, бажыңынче кире халышкан.

Бригадирниң кадайы Маңмаа соңга караандан бакылааш:

‒ Ой, шынап-ла, Чаңмаа угбам-на-дыр ‒ деп, ашаанга чугаалааш, уругларын хораан. ‒ Достак-оолдуң авазы деп чүү дээриңер ол? Моон соңгаар Достак-оолдуң адын адаваңар. Улуг апарган акызының адын адавас чоор. Өгленип-баштаныр деп турар кижи-дир, удавас акыңар, силер ышкаш, бичии уругларлыг апаар. Моон соңгаар бичии Мишаның кырган-авазы деңер. Билдиңер бе?

Ол аразында Токпак-оол малчынның кадайы Чаңмаа аъдын херимге баглап кааш, таваар кирип келген.

‒ Сени дүүн келир боор деп манап турдувус ышкажыл ‒ дээш, Маңмаа аяк-шынаан кыңгырады берген.

‒ Дүүн-не үнер дээш чадашканым ол-дур ийин ‒ дээш, Чаңмаа стулга эпчогу кончуг шошкайтыр олуруп алган.

‒ Аът мунарыңар аажок-тур аа ‒ деп, Дозур-оол кат-иезин мактап, шаңгыр карактарының оду кыва берген, чазыы хөлчок хөөрээн.

‒ Аът муна аарым кайда боор, биеэги ышкаш. Чортуп хүнзээним ол-дур ийин, ийи аал аразы четпес черге. Бо аът база хоржок мал ышкажыл ‒ деп, Чаңмаа хыйланган. ‒ Ыт-куштан база хояр.

‒ Күжүр кара амыр-ла болгай аан ‒ дээш, Дозур-оол кылаң демир портсигарындан папирос ызырып алган. ‒ Кымчы кактырар эвес.

Эжик ажыттынган соонда, колхоз даргазының кадайы Яңмаа кире хонуп келген. Дозур-оол олудундан тура халаан.

Ынчаар дугуржуп алдылар ыйнаан, Чаңмаа, Яңмаа, Маңмаа үш угбашкы бир черге чыглып келген. Улуг-ла чугаа кылыр дээннер боор.

‒ Силер ам борта дүүреп турбайн, даштыгаа барып ойнаңар ‒ дээш, Маңмаа уругларын үндүр ойлаткылапкан.

‒ Колхоз даргазы кайнаар баар деп тур? ‒ дээш, Дозур-оол кат-иелериниң дөмейин база катап магадап көрген: баштарының дүгү шала сарымзык, чаактары долу, Токпак-оол бажазының кадайының арны-элээн акшый берген, колхоз даргазыныы ‒ арай-ла ак. Бодунуң кадайының арны, аныяк кижинии болгаш, чугазымаар, ынчалза-даа угбаларынга дөмейи кедергей.

‒ Харын, меңээ-даа чугаалавады ‒ деп, Яңмаа харыылаан, ‒ бажыңга орта олурар эвес, бертен-не шала-шула чем чигеш, үнген чүве. Конторазында барды ыйнаан.

‒ Ой, карак сүлде, колхоз даргазы арлы бээр ийне. Чугула херээм бар ‒ дээш, Дозур-оол кеттине каапкаш, буу-хаа үне берген.

Угбашкылар ‒ Чаңмаа, Яңмаа, Маңмаа ‒ үжээлээ арткан.

Дыл бажынга ораажып-орар сүттүг сарыг шайны аартап, үш угбашкы, үш ожук дажы дег, удур-дедир олуруп алгаш, чоокта ынчаар ужурашпаан боттары сагыжынга киир хөөрешкен. Ол чугаа чаңгыс эвес шак үргүлчүлээн.

‒ Хүннүң-даарталап турган херек чок ‒ деп, угбашкыларның ортуну, бүгүдеге эң хүндүлүү, колхоз даргазының аалының ишти Янмаа чугаа төнүп турда, үзе түңнээн. ‒ Бүгү чүве белен-дир. Келир улуг-хүн таварыштыр эрттирер-дир.

Кандыг-чүү-даа болза, хамык херектиң үнүп турар дөзүнде олуруп турар кижи болгаш, угбашкыларның улуу, Токпак-оол малчынның кадайы Чаңмаа дадагалзавышаан.

‒ Чүү-ле боор ирги? Чогум дорт аксы-сөзүн база бербээн уруг ышкажыл ‒ дээн.

Угбашкыларның хеймери, сыйбың болгаш чассыг аажызы ам-даа читпээн, Дозур-оол бригадирниң өөнүң ишти Маңмаа, мончарга ам-даа өөренмээн, эргээштенген чаш бызаа дег, угбаларынга эргеленген:

‒ Кудагайлар-биле хөөрешкен мен. Мындаа дүк салган черге Шооча кудагай халадыр эзирий бергеш, уруун «манап чорааш, малга четкен, бодап чорааш, бодаа четкен» деп орган чүве. Ада-иезиниң сөзүн дыңнавас төл канчап турар. Мээң-не уругларым мени тоовайн баар болза, ана... ‒ дээш адыжының иштинче көрген.

‒ Амдыы уругга баш удур чугаалаар, шөлээ-шалаа база дилеп алыр чүве ыйнаан? ‒ деп, Чаңмаа дуңмаларындан айтырган.

‒ Ол дээрге ана чайлыг чүве-дир оң ‒ деп, Маңмаа эктин чайган. ‒Яң угбам ону таарыштыр чугаалажып кааптар болгай аан.

Чаңмаа дүъш соонда чортуп чана берген.

ОН АЛДЫГЫ ЭГЕ

Чайын ээнзирей берген фермада сүт сайгарар бажың чанында ак-ак бидоннарның чайыры хүнге кылаңайнып чыткылаан.

Лапчар куруг бидоннарны машина кырынче үндүр октагылап алган. Ферма эргелекчизи Петренко база-ла даң бажында ында чедип келген, дөө септелге дээн, дөө

суггарылга дээн, дүүреп чоруп турган. Сигген кезер үе чоокшулаан. Фермага сигенни өске улус кезип бээр деп, Сергей Тарасович манаар эвес. Ол дугайын база-ла Бөдүрең-Хөө дарга бодап чоруп турган.

‒ Бөдүрен-Хөө даргаңның бөдүрээлерин чүдүрүп алдың бе? ‒ деп, Шавар-оол чолаачы Лапчардан ынак чугаазы-биле айтырган.

‒ Чүдүре шаап алдым.

‒ Ам чүү чүвеге ызыртынар бис? Ыглай бээр чаш уруглуг эвес бис, ырыга бээр чаш эмиглиг эвес бис. Бистиң аалдың оолдары шимейтип орар бис ыйнаан, Лап ‒ дээш, Шавар-оол машиназынче кире халаан.

Ынчан шыкта көк талдар аразында оруктап бир кижи хол чайып халып орган. Ийи эр манагзынып турарга, Шериг-оол комсорг маңнап келген.

‒ Кайнаар кагарыңар ол?

‒ Хөлчүктүгже. Бистиң аалдың оолдары оон өскээр кайнаар баар боор ‒ деп, Шавар-оол харыылаан.

‒ Мен база ынаар баарым бо ‒ дээш, Шериг-оол мургулай дүрүп каан ак саазыннарны машина хөрээнче киир октап берген. ‒ Дайынчы хуудустар үндүрер саазыннар-дыр ийин.

Лапчар машина хөрээнден үне халаан:

‒ Сен борта олуруп ал, Сергей.

‒ Олур, олур. Мен ажырбас ‒ дээш, комсорг машина кырынче үне халаан.

‒ Ынчаарга мен база ‒ дээш, Лапчар база Бөдүрең-Хөө дарганың куруг бөдүрээлериниң чанында барган.

‒ Чүү болду? Ийилээ ында олуруп алдыңар бе? ‒ деп, Шавар-оолдуң үнү машина хөрээнден дыңналган.

‒ Мында бис!

‒ Бистиң аалдың оолдарынга дөмей-ле! ‒ деп, харыы дыңналган соонда, машина ак-көк ышты бөлүк-бөлүктеп үндүр былгырып чоруй маңнап ыңай болган.

‒ Саанчыларда солун чүү-дүр моң? ‒ деп, Шериг-оол эптештир олургулааш айтырган.

‒ Ажылдап-ла турар улус болган ‒ деп, Лапчар харыылаан. ‒ Мээң келгеним үе иштинде онза чүве-ле билбедим. Ажылга үнмейн баар таварылга көрбедим. Чылдагааннар турбайн аан. Бөдүрең-Хөө дарга үргүлчү кээп турар кижи. Оон ыңай чүү боор? Аа, ийе, саанчы бүрүзүнүң кылган ажылының түңнелин үргүлчү бижип көргүзүп турар чораан. Ол-даа учётчик уругнуң херээ ыйнаан.

Комсоргтуң айтырыгларының колдуу-ла ажыл-агыйга хамаарышкан болган. Лапчар орук дургаар билир шаа-биле харыылап келген.

Машина Хөлчүктүгге мырыңай чоокшулап келгенде, комсорг хенертен айтырган:

‒ Анай-кыс дээр саанчы уругну билир сен ыйнаан?

‒ Билбес боор бе.

‒ Кандыг ажылдап тур?

‒ Чогум кандыг ажылдап турарын эки билбес мен. Колдуунда-ла инектерни саап каапканда кээр кижи-дир мен. Бижип каанын көөрге, көргүзүглери багай эвес чорду.

‒ Өгленир деп турары чүү болган ирги?

Ол айтырыгга Лапчар көзүлдүр-ле чожуй берген:

‒ Та, ындыг-ла чүве билбедим, дарга.

Лапчарның ол айтырыгга хөөн чогун билген боор оң, Шериг-оол чугааны өскээр углаарын кызыдып эгелээн:

‒ Ол-даа шеригде манап чоруур кижилиг хире уруг болчук.

‒ Оон үргүлчү чагаа ап турар кижи ‒ дээш, Лапчар чугаазын уламчылавайн, өскээр көрнү берген.

Шынында, Анай-кыска Лапчар каш-даа катап чагаа эккеп берген. «Мону почта хааржаанче киир каавыт, акый» дээрге, ооң чагаазын каш-даа катап суурже дажаан. Ол дугайын комсоргка чугаалаар дээш, Орустаар кадайның «конститус өөренген сен бе» деп чугаазын сактып келгеш, тодаргай ыыттаваан.

Сүт сөөртүр машина, шынап-ла, эртенги саалда доосту бергенде, Хөлчүктүгге чедип келген. Саанчыларны улуг майгынга чыггаш, Шериг-оол бичии беседа кылган. Ол делегей байдалының дугайын база колхозчуларның мурнунда турар сорулгаларның дугайын чугаалаан. Оон саанчыларның көргүзүглери-биле танышкаш, хуудустар үндүрер, бажында чуруун типографияга парлаан ак саазыннар берип каан. Айтырыглыг кижи чок болган.

Кыска беседа соонда, саанчылар майгындан тарап үнүп турда, Анай-кыска:

‒ Сен бичии када артып кал аа ‒ деп, Шериг-оол чугаалаан. ‒ Шоолуг эвес айтырыг бар.

Чугаа чок-ла, Анай-кыстың арны изиш диген. Арнының кысканын өөрүнге билдиртпес дээш, уруг артында өскээр көрнү берген. Чүнүң дугайында чугаа болурун Лапчар эндевейн баргаш, хейде-ле дүүреп, хаваан суйбаан.

Комсорг биле Анай-кыс майгынга ийилээ артып калган. Саанчылар ыыт чок үнгүлеп келгеш, дораан-на майгындан ырап барып бөлдүнчүп, сымыт-биле чугаалажып эгелээннер.

‒ Сүдүвүс ажыды, бистиң аалдың оолдары далашпас болза хоржок ийин ‒ деп, Лапчарны Шавар-оол далаштырган.

Комсоргтуң чүнү айтырганын Анай-кыс Лапчарга чугаалавас. Ону Лапчар билип турган. Анай-кыстың хууда херээ Лапчарга кандыг-даа хамаан чок. Ынчалза-даа Лапчарнын сеткили хөлзеп, Анай-кыстың майгындан кандыг хевирлиг үнүп кээрин хөлчок көрүксээн.

Ынчангаш, Шавар-оолду оожуктурар сорулга-биле Лапчар «дарга» деп сөстү өжегээр шилип алгаш ону өжегээр дыңзыдыр адап чугаалаан:

‒ Шериг-оол дарга база чоруур боор. Бичии манап көр.

‒ Манаар болза манаар. Бистиң аалдың оолдарынга дөмей-ле ‒ дээш, Шавар-оол ыыттавайн барган. Шериг-оол биле Анай-кыстың чугаазын Лапчар бүдүү кулак салып дыңнаар деп сонуургаваан-даа, ынчалза-даа үнү майгын өттүр дыңналып турган.

‒ Сени бис доңгудар, сагындырар-даа дивейн тур бис. Сен-даа, мен-даа комсомол биледин чүректеривис дужунда камныг шыгжап чоруур улус-тур бис ‒ дээш, Шериг-оол аяар болгаш топтуг чугаалаан. ‒ Бодуң өгленир деп тур сен бе, азы сени адан-иең өглээр деп тур бе? Ажыы-биле чугаалап көрем.

Элээн үр харыы дыңналбаан.

‒ Мен ооң-биле өгленир дивээн мен ‒ деп, дидим эвес, сирлээш үн дыңналган.

‒ Кымның-биле?

‒ Ол Достак-оол деп кижи-биле.

‒ Ынчаарга ам чүге белеткенип турар улузул?

База катап даржылгалыг үзүктелиишкин.

‒ Хоржок мен деп авамга чугаалаан мен ‒ деп харыының соонда, Анай-кыстың үнү чидий берген майгындан ыракта турган өөрү безин дыңнап каан:

‒ Силерниң билип турарыңар ышкаш... Силерниң билип турарыңар ышкаш...

Анай-кыс аржыылы-биле арнын дуй тудуп алган маңнап үнүп келген. Оон өөрүнге үгледип алгаш майгын чоогунда ак-ак хадыңнар аразынче чоруй барган.

Шериг-оол база ыыт чок үнүп келген. Лапчар-даа ак-хар ашпаан.

Ол бүгүнү көрүп турган Шавар-оол харын «бистиң аалдың оолдарын» уттуп алза-даа, чугаа үндүрүпкен:

‒ Хап орар бис бе, даргалар.

Чолаачының ак чалчаа домаанга каш хонукта чаңчыгып калган кижиниң кулаанга «даргалар» деп сөс, инек мөөреп эвес, киштепкен ышкаш, сыр өске дыңналган.

Машина кырында ак бидоннарның чанынга кээп олуруп алгаш:

‒ Анай-кыстың актыы чөп ийин ‒ деп, Шериг-оол ындыг-ла идегел чок үн-биле чугаалаан.

Лапчар харыылаваан.

Хүннер эртип турган.

Анай-кыс-биле анаа-ла эш-хуунуң чугаазын кылыр дээш, Лапчар каш-даа катап оралдашкан. Ол хөй кыс уруглар аразынга өскен болгаш, херээжен кижилер мурнунга арны чазык, олар-биле чугаа кылып билир кижи деп бодун санап чораан. Херек кырында аргажок амытан болган. Саанчылар аразынга келгенде, ылаңгыя Анай-кыс-биле чааскаан таваржы бергенде, үнү чидип, бажының иштинде бодалдары, иелеринче ыдыпкан чаш анай-хураган дег, чүк башка баар. Бир эвес Шавар-оол кады чорбас болза, коданда турган аът-даа сыдымнап ап шыдавас ышкаш сагындырар. «Бистиң аалдың оолдары» деп алган соонда, хамык чугааны Шавар-оол эгелээр.

Кыстар ону дыңнаар, кыстар ону чаптаар. Ындыг үеде Лапчар анаа-ла удаазын ужуу апаар, ине кайнаар-ла углаан болдур, чүгле ооң соон эдерер. Ынчап кээрге, Лапчар чамдыкта Шавар-оолга кылыы хайныр. «Өглүг-баштыг, уруг-дарыглыг ашак кижи эртип, чүге-ле чылчырткайнып чоруур аза ирги» деп, каш-даа катап боданган. Лапчар Шавар-оолга кыжыктаныптар дээш, чеже-даа удаа олче чараа-чечен кежи октагылаан. Ол ону эскербес-даа, арта базып алгаш чоруй баар болган. Ынчаарга Лапчар улам адааргап турган.

Бир катап кежээки саалда соонда, Лапчар биле Шавар-оол Хөлчүктүгге хап келгеннер. Үр-даа болбаан, саанчылар биеэ-ле каткы хөө-биле машинага олуруп эгелээннер.

‒ Ам чүге ызыртына бердиңер? Бистиң аалдың уруглары эзеңгиде болгай! ‒ деп, машина кырында саанчылар алгырышкан.

‒ Па, бо кыстар чүге машинага олурбаан силер? ‒ деп, ийинде турган Анай-кыс баштаан үш-дөрт саанчыже айыткаш, Шавар-оол айтырган.

‒ Бис бөгүн чанмас бис ‒ деп, артып калыр кыстарның бирээзи чугаалаан. ‒ Кайын чалгаарай бээр бис, акый.

‒ Ынчанмайн канчаар, дугуржуп алдыңар ыйнаан ‒ дээш, чолаачы уругларның чанында турган Лапчарже оптуг көрген. ‒ Бо акыңар база маңаа хонар мен дээр кижи болду. Силерниң-не дүлгээзиниңер боор.

‒ Па, бо акывысты чалаваан-на улус бис. Бодунуң тывызыы ыйнаан.

‒ Силер-даа улуг дыка сагыш човаваңар, дуңмалар. Силер чоокшулатпас болзуңарза, кадарчылар майгынынга чааскаан хөөмейлеп хонгай мен аан ‒ деп,

Лапчар шору баштактанган. ‒ Каргыраам дыңнаар силер харын.

Лапчар орта артып каарын девин-не Шавар-оол-биле дугуржуп алган чүве-дир. Сүттү чолаачы боду дужааптар болган.

‒ Акыңар чааскаанзырадып чалгаарады бердиңер, кыстар ‒ деп, Шавар-оол арткан саанчыларже алгырган. ‒ Көрдүң бе, Лап, бистиң аалдың оолдарының адын сыктың ‒ дээш, машиназын хөделдирипкен.

Эргижирей берген машинаның чөдүрүп чоруй маңнап үнүптерге, биеэ-ле чаң: машина кырында саанчыларның үнү чирт-ле дээн:

Саанчы кыстың сагыжы ак,

Саңмал сүттен сагыжы ак.

Садыглажып тургаш чоор сен,

Чаңгыс сөзүң беривиттен.

Эрес кыстың сагыжы ак,

Ээрем сүттен сагыжы ак.

Ээрежип тургаш чоор сен,

Эчис сөзүң беривиттен.

Кыстарның үнү ынаар кыңгырткайнып чоруй барган.

Майгыннар чаны кезек кады ээнзирей берген ышкаш болган. Харын сагышка анчыы аажок, күзүн дуруяалар ужуп чанып турда, ындыг боор ийин, кударынчыы кончуг.

‒ Че, ам чүнү кылыр бис. Чем хайындырар бис бе ‒ дишкеш, артып калган кыстар майгынынче кылаштажыпкан. ‒ Саваларывысты девин-не чуп каапкан болгай бис.

«Бистиң аалдың оолдарының адын сыкпас» деп, Шавар-оолдуң чугаазын сактып келгеш, Лапчар ыяш чара

берген. Майгында уругларның паш-хымыжы ынаар кыңгыраан.

Удатпаанда майгын чанында демир суугу хүрертир кызып, хөглүү кончуг хөөмейлеп эгелээн.

‒ Акывыстың хөөмейи ол-дур аа ‒ дижип, кыстар баштактанчып турганнар.

Кежээки чем соонда, майгынга барганнар. Чер черинге ындыг аныяк кыстар кайыын-на хол даяң олурарлар аан. Гитаразы-даа, допшулдууру-даа бар, ойнап билирлер-даа болган. Кыстар бөле олуруп алгаш, ийи-үш үн-биле хаажылап тура, үр-ле ырлашкан. Лапчар чүгле дыңнакчы бооп-ла олурган.

‒ Ойт, акывыс хөөмейлеп бээр мен диди чоп ‒ деп, кыстарның бирээзи сактып келген.

‒ Бодунуң аалының оолдарының адын сыкпас дээн ийик чоп ‒ деп, база бирээзи хөрлээлеткен.

Чаңгыс Анай-кыс ыыттаваан.

‒ Хөөмейлээрим хирелиг. Баштактанып турдум ‒ деп, Лапчар ажыы-биле чугаалаан.

‒ Көңгүс-ле тек бе?

‒ Улуска дыңналдыр эвес аан. Черге чааскаан чораанымда, ынаар чалгаа чазар кижи-дир мен ийин.

‒ Чааскаан-дыр мен деп бодап-ла алгай, акый ‒ дээш, кыстар кыңчыктырбайн-на барганнар. ‒ Чок болза, бис өскээр көрнүп алыылы. Азы үне бергеш, майгын өттүр дыңнаар бис бе?

Кыстарга ынчаар ээрештирери аныяк кижиге эпчок апарган. Ам канчаар, доштуг сугже кызыл-даван-даа бол, сүзүп кирер ужурга таварышкан.

Даштын имиртиң дүжүп, майгын ишти караңгылап орган. Ол байдал Лапчарга хөлчок дузалаан. Хөөмей дээрге билдингир херек-ле болгай хөй күштү үндүрүп,

арын-башты кызыдар апаар. Ылаңгыя багай хөөмейлээр, дунук боостаалыг кижиге тоң берге. Шак дүшсе, ыядыры база бар.

Лапчар «бодунуң аалының оолдарының адын сыкпас» дээш, хөрээн аянныг хозаткылааш, хөөмейлеп кирипкен:

Шивилигниң шынаазынга

Чиңге-тараа тараан болза.

Чиңге кара кулугурнуң

Шиитпирин дыңнаан болза.

Ам бир улуг тынып алгаш, өкпезинде бар-ла турган бүгү агаарны үндүр үрүпкен:

Хөлчүктүгнүң шынаазынга

Көк-ле тараа тараан болза.

Хөлчүң кара кулугурнуң

Хөөрээрин дыңнаан болза.

Хөөмей төнмейн чорда-ла, кыстар «оош!» деп алгыржып, адыш часкап эгелээннер. Херек кырында, кожамыктың сөзүнде-даа, хөөмейниң бодунда-даа онза солун чүве чок болган.

Лапчар «алдарлыг» хөөмейин доозупкаш, тыныжы четпестеп, чөдүрүп эгелээн. Канчаар-даа тынарга хоржок, боостаазы артында-ла шойтугайны берген. Кыстарның бирээзи үне халааш, стаканга соок шай эккелген. Лапчар чөдүлүн арай боорда намдадып алган.

‒ Ойт, хөөрежир дээш, лаа кыпсып алырын уттуп алган-дыр бис ‒ деп, бир кыс Лапчарның чедимче чок байдалын будулдуруп, ол-бо үженип эгелээн.

‒ Акывыс бо хире эки хөөмейлеп бергенде, хөлчок-ла таалап удуур боор бис, уруглар ‒ деп, бирээзи мактаан.

‒ Кежээниң-не хөөмейлеп берип турар мындыг акылыг болзувусса аа, уруглар.

‒ Ындыг акыйга мен ыяш-даа чардырбас мен.

Оюн-даа, шоодуг-даа. Хүндүскү дег чырык турган болза, Лапчарга белен эвес-ле болган. Ынчалза-даа ооң арны шынап-ла часты берген ышкаш, изип-хып, ам-даа хөөмейлексеп орган. Багайы хамаан эвес. Эки кожамыктар билбес, ол-ла кончуг хомуданчыг болган.

Кыстар лаа кыпсыпканнар. Узун-узун хөлегелер майгын ханаларын, дээвирин хөме алы берген. Бир-бир көөрге, каттырынчыг-даа.

Лапчар хөлзээнинден эскербейн барган, бир көөрге, майгында Анай-кыс-биле ийилээн арткан болган.

Карак чивеш дээр аразында, моон эптиг үе тывылбас деп, Лапчар бодай каапкан.

Ынчангаш, эр түрүн тырта каапкаш:

‒ Шагда кады өөренип чораанывысты утпаан боор сен аа? ‒ деп, Лапчар айтырган.

Анай-кыс чуггаш дизип каан бестер дег, ак диштерин чайнадыр хүлүмзүрээн:

‒ Утпаан-на мен. Үр-даа эвес. Ынчап-мынчап чоруй силер чиде бержик силер.

Лапчарның арнынче изиг суг чажыпкан ышкаш болган. Чалданы бергеш:

‒ Ынчанган мен харын ‒ дей каапкаш, Лапчар оон ыңай чугаа тыппайн барган.

Чаяан бооп, Анай-кыс оон ыңай сөстү сөөртү берген:

‒ Бичиивисте сайзанактап база ойнап турган бис але?

Лапчар ону чугаалаар деп бодаваан, Анай-кыстың ону сакты бээрин база манаваан. Ол харын чугаага

дөгүм болган, Лапчар аргамчыны оон ыңай сөөртүп алгаш чорупкан.

‒ Утпазың кончуг-дур аа. Ол уйгу-дүште сайзанак сээң сагыжыңда кайда боор дээш, артында айтырбадым ышкажыл.

Уруг куду көргеш, улам чазык хүлүмзүрээн.

‒ А ол өгленир деп турарың чүү болду? Сурааңны дыңнаарымга, чоп... ‒ дээш, Лапчар оон ыңай чугаазын уламчылап шыдавайн барган.

Анай-кыстың өөрүшкүлүг хүлүмзүрүү соксаш кылынгаш, карааның адаанда кара меңчигежи безин тыртыжаңайны берген ышкаш болган.

‒ Ол чүү дээриң ол, акым? Ындыг чугаа силерге база чеде берген-дир аа?

‒ Кижи болганның аксында барган чугаа эвеспе.

‒ Элдеп болган чүве. Херекке албайн тургаш, хөлүн хөлбередип алган кижи-дир мен ‒ деп, Анай-кыс хомуданчыг үн-биле чугаалаан. ‒ Эрес чедип келгеш, та чүү дээр.

‒ Ол дугайын Эреске биживээн сен бе?

‒ Ооң сеткилин хей черге дүүретпес бодаан мен. Ам ол ышкажыл ‒дээш, уруг тыртылып чоруй немээн. ‒ Эрес күзүн халажып келир, келген шаанда болгай аан.

‒ Ынчаарга ам өгленир деп шуут-ла шиитпирлеп алганың ол бе? Бир эвес бодуң күзелиң-биле болза, ындыг-ла ыйнаан, ынакшылдың оруун чалым-хая-даа, чалар от-даа моондактап шыдаар эвес. Бир эвес өске кижилерниң албадалы-биле болза, ак сеткилдиг ажык чугаам-дыр, меңээ кончуг хомуданчыг болгаш харааданчыг-дыр.

‒ Чок, мени соора биле бербейн көрүңер, акым. Хоржок деп аксы-сөзүм берип каан мен. Авам-ачам-биле

кыжыктажып алган мен. Ам ынаар барбастаан мен. Бөгүн оларның ында чүнү бодап, чүге чем эреп орары меңээ хамаан чок ‒ дээш, Анай-кыстың үнү сириңейни берген. ‒ Эрес меңээ бүзүрээр ирги бе? Ам муңганып чоруур апардым. Маңаа турган болза, бүзүрээр-ле ыйнаан. Херектиң мынчаар кадыр-оруктай бээрин билген болзумза, баш удур-ла бижип турар чүвемни. Хөлүн эрттирип алгаш, хөрчээш олурупканым ол-дур ийин...

Анай-кыс оон-даа хөйнү чугаалаар бодаан. Ооң сагыш-сеткилинге ындыг дүүрел болуп турда, аңаа чымчак сөс чугаалап, ооң бодалын сонуургай берген кижи чаңгыс Лапчар болган. «Эр кижилерниң аразында ындыг чымчак хөөннүг улус база чоруур чүве-дир аа ‒ деп, Анай-кыс ынчан боданган. ‒ Шериг-оолду көөрге, дарга болгаш ындыг бе, аттыг боор чоржук, ширигдедип-ле кээр». Өөрү кыстарның арга-сүмези база тургулаан. Ону Анай-кыс ылчың-баштак чугааларга капсыргаш, ындыг-ла чугулага албаан. Анай-кыс чугаага ол хире хөөннүг болганда Лапчарның бодалдары база чаа-ла төктүп орган.

Лапчар биле Анай-кыс ол хире эгелеп алган, ол хире чугула чугаазын төндүрер чай алынмааннар. Өөрү маңнажып кирип келгеш, удуур дижи берген. Саанчылар эрте турар болгай.

Кадарчылар майгынынга Лапчар кээп чыдып алырга, ооң угаанынга айтырыгның кырынга айтырыг чүдүрлүп-ле турган: бир эвес улуска элзиттирип алгаш, ынакшывааны кижи-биле Анай-кыс өг-бүле туда бээр болза, ол Эреске-даа, Лапчарның бодунга-даа хомуданчыг апаар. Эрестиң сагыжын кижи билир эвес, бир эвес ол Анай-кыска бир эр «күдээлеп» турган деп чугаа дыңнап кааш, ынакшаан кызын тоовайн барза, актыг Анай-кыстың

Лапчарга харын-даа кээргенчиг болбазының аргазы чок: бир эвес.., бир эвес...

Даң кажарарып. Кушкаштар мыжырткайнып эгелээн. Чайгы хүннүң кысказы ындыг-ла болгай.

Ооң соонда Анай-кыс-биле чугаалажыр ындыг эптиг үе Лапчарга таварышпаан. Өөрү-биле кады чораан кыс кижиден канчап өг-бүле дугайын айтыра бээр боор. Чугаа кылыр шаг-үе тып алгы дег ындыг хөй хүннер база болбаан.

Ийи-үш хире хонганда, бир-ле суббота хүнүнде, эртенги саалданың сүдүн алыр дээш, «бистиң аалдың оолдары» Хөлчүктүгге халдып келген.

Улуг майгын эжиинде колхоз даргазының чап-чаа «газиги» таптай бастына берген көк чүзүнүнге өңнештир чайгы хүнге кылаңайнып турган. Чугаа чок-ла, Дүлүш Дүменович тутсуп келген-дир, кулугурнуң эртежизин аа деп, Лапчар биле Шавар-оол чугаалажып кел чорааннар.

Колхоз даргазы көзүлбээн. Ооң аалының ишти Яңмаа чаларап келген дугайын чолаачызы оол дыңнаткан. Лапчар боду дугайтыр онза-ла сезик албаан. Херээжен чон ажылдап турар черде херээжен кижиниң кандыг-бир херээ-даа туру-ла ыйнаан.

Яңмааны саанчылар үглеп алган, ыыт-шимээни чиде берген чоруп турганнар. Анай-кыс көзүлбээн. Хирезин бодаарга, саанчыларның сагыш-сеткилин көдүрер дээш, колхоз даргазының кадайы элээн-не солун чүүлдер хөөреп чоруп турган ышкаш.

«Бөдүрең-Хөө дарганың бөдүрээлерин» чүдүрүп тура, Лапчар көөрге, улуг ак майгын иштинден Анай-кыс үнүп келгеш, шуут-ла чиик машинаже ыыт чок базыпкан. Колхоз даргазының аалының ишти, сиген чүзү сый

базыптарындан корткан ышкаш, чымчаңнадыр маңнай аарак кылаштааш, машинаның мурнуу эжиин ажыдыпкан. Барааны, Анай-кыс ынавайн турда-ла, Яңмаа ону аңаа олуртупкаш, боду машинаның соонче кире берген. Оон демир эжик хак дээрге, ам-на Лапчарның чүрээ соолаш дээн. Сактырга, Лапчарның чүрээн ол демир эжик кыза шаапкан ышкаш болган.

Чап-чаа чиик машина бичии-даа довурак бурт кылбайн, кулакка илдигер дааш үндүрбейн, кавайлыг уруг өпейлээн дег, чындыңнадып чоруй барган.

Ону көрүп турган саанчылар «байырлыг» деп алгырышпааннар-даа, чечек шокар аржыылдарын-даа чайбааннар. Ол-ла хевээр ыыт-дааш чок кезек тургаш, майгынынче база-ла ыыт-дааш чок кире бергеннер.

Анаада-ла хөглүг, чалчырааш Шавар-оол база чүве ыыттаваан. Олудунга баргаш, хажый берген эжиин шак кылдыр хаггаш, газты базарга, машиназы, кымчылап кезедип каан, чүрээ өлген аът дег, бурунгаар шурай берген. Кожазында орган Лапчар артында ойташ дээрге, өкпе-баарында аар даш халаңнадыр баглап каан чүве дег, өзү караш кылынган.

ОН ЧЕДИГИ ЭГЕ

Оон ыңай боданыр чай болбаан. «Бистиң аалдың оолдары» суурга ээп келгеш, сүдүн дужаарынга белеткеп алганда-даа, өштүг чүве дег, Шагаан-Арыгдан машина келбээн. Ам канчаар, манаар апарган. Ол келбейн баар ужур чок.

Лапчар чүгле имиртиң каксы кылаштап чанып орган. Ол чем чиксээнин-даа, буттарында моң сапыктарның аарын-даа эскербейн чораан. Кудумчуга ында-хаая

кижилер чаны-биле эрткилээрге, салгын хиг кынныр. Бо кежээ кижи бүрү кайнаар далажып турар чоор деп, Лапчар кайгап бодангылаан. Ындыг эвес, ооң бодунуң далажып, хииледир кылаштап чораанын эскерер хире чай албаан.

Бажыңының чанынга чоокшулап келгеш, херим чанынче баглаашче көрүпкеш, Лапчарның сеткили чырыш дээн: ында сыын мыйызы хыразы имиртиңде безин агарып көстүп турар эзер урган, херимден безин чавыс чыгыы көстүр бараан өңнүг аът баглап каан турган. Суурдан ырак эвес чайлагда хой кадарып турар честезиниң хөлгези деп, Лапчар танып каан. Ынчалза-даа аъттың чанынга боду маңнап чеде бергеш, чоогундан черзилеп ылавылаан. Ол-дур харын, честезиниң чыраа хүрең аъды. Ол мал шынында колхозтуу-даа бол, төкпейтир таарып каан богба турар шаанда-ла ону честези чөпшээредип алгаш, хой кадарып мунар кылдыр бичии оолдарынга аксын чайып берген чүве-дир, оон бээр-ле ол малчында, хуу малы ышкаш, быжыглаттына берген. Үргүлчү кур чилиглиг чоруур болгаш, мунуп турда, амыр кулун болгай аан. Чүгле кырынга кижи олуруптарын манаар, чыраалап орда, деспиге тараа элгеп турганы-биле дөмей.

Лапчар ада-иезиниң бажыңынче кире халааш, честези-биле каш сөс солчу каапкаш, арай шиник кылдыр кеттине берген.

‒ Бо төлдүң чиктиин але, честези-биле-даа орта чугаалашпас ‒ деп, авазы домактанган. ‒ Орайтай бергенде, ам кайнаар далажырың ол? Оода орта аъш-чемден чип ал.

Оглу шала-шула чемненгеш, честезинде барган:

‒ Чыраа-Хүреңиң бичии када бер, честей.

‒ Мунуп алдан, багда тур ышкажыл ‒ деп, честези дораан чөпшээрешкен. ‒ Кажан келир сен ынчаш?

‒ Үр болбас мен. Даарта улуг-хүн-даа чүве-дир ажылымны өске кижи кылыр болган. Чеже-ле мынчап орар мен. Аныяк кижи-дир мен. Аныяктарның эки-багын, эр-кызын дегерип чортсумза-даа кандыг боор.

‒ Бо оол бөгүн канчап барган ‒ деп, авазы хыйланыксаар аянныг болган. ‒ Дилги караа чипкен бе?

‒ Ындыг-дыр, честей. Саадай-даа берзимзе, сагыш човава. Күжүр чуржуң дээрге биеэги чүгүрүк доруг аъдының дөрт даванын өөредип чоруур оолак эвес болдур ийин. Чүгүрүк аъттың маңын биле берген мен ‒ дээш, Лапчар эжикке бар чыдырда, ачазының үнү доктаадыпкан.

‒ Чүге далаштың, оглум? ‒ деп, ачазы сандайындан безин турбайн чугаалап орган. ‒ Эр кижи эшкедевес чоор. Чоруктуң улуу-даа дөмей, бичиизи-даа дөмей. Кожа аалдарга безин баарда, колун-чиримиң дыңзыдып ап чор. Ыттар ээртпе, хой хоюспа. Чааскаан далдырткайнып чорба, эш-өөрүң аразынга чор. Каъттангылыг тонун кагбас, кады чораан эжин кагбас.

Лапчар үне халып кээрге, караңгы имир дүжүп орган. Аъттаныр талаже шала дыртыйтыр олурупкаш, хатчал ойдан кескен кызыл сөөскен кымчызын кожаш кылырга, күжүр Чыраа-Хүрең суурну өрү чүген суглуун кыңгырадыр, эзер коңгазын сыыладыр чыраалап үнүпкен.

Шивилигни өрү хүлбүс мойнаа муңгаш-дынны хире-хире сула салгылап каап тутсуп орда, кежээкиниң сериин салгыны хөрек-чүректи өттүр хап, ой кежер черлерде сөөскеннерниң бөкпек-бөкпек баштары арзылаң

баштыг, ак чайыр угулзалыг эзеңгини кыңгырадыр чүлгүй шаап тургулаан.

Лапчар үр болбаан. Баалык кырынга үне халдып келирге, дөвүн хем кыдыында аалдың оду кыза берген.

Лапчар дүже халааш, эзериниң холун-чиримин дыңзыдып алган. Чыраа-Хүрең каң суглуктарын дайнагылааш, чүге-ле ийик, херлип-херлип эзегилээн. Тоол шагда болза, эки аъды херлип-көстүп эзегилээрге, ырак-узак чер чоруп, могап-шылаарының демдээ чүве дээни кай деп, Лапчар иштинде бодангылааш, эзериниң кырынга, чалым бажында хонупкан эзир дег, олурупкан.

Аал коданынга кирерде, Лапчар аът дуюу дагжатпаан, ыыт-куш ээртпээн. Аргадан эдектелип келген ак черде ийи өг барааны карарган. Оларның ортаа аразында, чуурга дег, ак өг база турган. Ооң барааны караңгыда безин чырык көзүлген.

Лапчар чортпушаан келгеш, хөй-ле аъттар баглап каан кажаага кээп дүшкен. Оларның аразындан мал бригадири Дозур-оолдуң кезээде сөөк кондаалыг доруг аъдын танаан.

Кодан хойну кажаалаваан, өдекте бөлдүнчү берген чыткан. Тодуг инектер кегженип-кегженип ышкыштаарга, чигзиг болгаш кулчазыг чыт салгын аайы-биле кээп турган.

Лапчар, чуурга дег, ак өгже углай базыпкан. Ооң эжиинде машина барааны карарган. Колхоз даргазының «газиги» ол-ла ыйнаан деп, Лапчар билген.

Ак өгже чоокшулаан тудум, кижилерниң чугаа-сооду улам тода дыңналып эгелээн. Лапчар боду безин билбейн, кылажын доктаадыпкан.

‒ Ол-ла харын, мээң уруум манап чорааш, малга четкен, бодап чорааш, бодаа четкен ‒ дээн херээжен

кижиниң эзирик үнүнүң соон дарый өске үннер улажы берген:

‒ Ынчанмайн канчаар, угбам.

‒ Чөп, чөп, угбам.

‒ Ол кижини чүге ынчаар эзиртип алган силер! Өг тигер улус бодуңар өг тип турбайн, куда кылыр улус бодуңар куда кылып турбайн! ‒ дээн үннү Анай-кыстыы деп танып кааш, Лапчарның чүрээ шапкыланы берген.

Аңаа улаштыр оон-моон долгай үннер дыңналган:

‒ Ынча дивес, Анай!

‒ Ой, ынча дивес, уруум. Уруу өгленип-баштанып турда, кырган кижи бичии арага ижиптерге, чүү канчап баар боор! Шивилигниң суу дедир ага бээр эвес! ‒ деп, бир эр кижи үнү база киңгирээн.

Ынчан Анай-кыстың үнү чыккыгайны-ла берген. (Лапчарның ооргазын куду соок дымырааштар маңнажып баткаш, ээжектерден халчып үнүп тургулаан):

‒ Силер ол чүве билбес кижилерни аайыңарга киирип, бажын төөредип алгаш,ыыт-шимээн үндүрүп турган херээңер чүл?

‒ Ук шаанда кудагайлар боттары ындыг эгелекчи санал үндүрүп келген болгай ‒ деп, эр үн дыңналган. Ол дээрге мал бригадири Дозур-оолдуу дээрзин Лапчар танып турган.

‒ Эгелекчи санал! ‒ деп, Анай-кыс хөөн чок катаптаан. ‒ Шынап-даа болза, мээң ада-ием эвес, мен өгленир ужурлуг кижи-дир мен. Ону мен бодум билир мен. Силер, авай-ачай, борта өске улус аъш-чеми чип, эзирип олурбаңар. Чангылаңар!

‒ Ынча дээрге кайын боор, Анай ‒ деп, Яңмааның үнү дыңналган. ‒ Арбан байтыгай, суму чону билир апарган херек ышкажыл.

‒ Шынап-ла ‒ дээш, Маңмааның үнү угбазын деткээн, ‒ арбын чоннуң, хөөкүй кырган ада-иеңниң шүүдээнин-даа бодап көрден. Ха-дуңмаңар, дөргүл-төрелиңер база чыглып келген-дир.

‒ Оларны мен чыып албаан мен. Өг тип, куда кылыр деп аксы-сөзүм бербээн мен. Моон үнген чугаа-соот ужурун бодуңар харыылаар силер. Даргаларга хомудаар мен.

Анай-кыстың чугаазын Дозур-оолдуң эзирик үнү кочулаан:

‒ Даргалар! Ха-ха-ха! Колхоз даргазынга хомудаар бе? Ха-ха-ха!

База бир эр үн хидилээн:

‒ Кеннивис уруг хей-ле могаттынып тур. Таалайга барган чем дедир кустугар эвес, кодуга-ла баар ыйнаан. Хи-хи-хи! Ээрежип орган херек чүл? Эрги шаг болза... Мээң-не уруг-дарыым болза, ана... Куда дүшкен деп чүңер болду, ам чаргы-чаалы чарып олуруп аар чүңерил? Арагаңардан кудуңар! Хей черге, күскү таан дег, чиигайнчып орбаңар! Амыдыралдың амданын амзапса, ыыды чиде бээр оң! Ха-ха-ха!

‒ Амыдыралыңар амданын бодуңар амзап чоруңар! Мен бодум оруум-биле чоруур мен!

‒ Ол орууң кайда чүвел? ‒ дээн кыртышкынчыг үн дыңналган.

‒ Орталан, ол кижи кылыктандырба! ‒ деп, бир-ле херээжен үн ону доп-дораан үзе кирген.

‒ Оруум тып алыр мен! Ам дораан чоруй баар мен!

Анай-кыстың үнү дыңналган соонда, чуурга дег, токкулчак ак өгден херээжен кижи үне халааш, аалдың кедээзинче үнген машина оруунче углай маңнапкан. Лапчар таный тыртып каан. Ооң чүрээ дөстүнмейн барган.

Амдыы чаа-ла «оруум тып алыр мен! Ам дораан чоруй баар мен!» дээн үн ооң кулаанга катап-катап чаңгыланган. Кайнаар чоруй баар?! Мындыг үш дүн ортузунда!

‒ Анай-кыс!

Анай-кыс изигленгеш, чанында үннү баштай дыңнаваан.

‒ Анай-кыс!

Караңгыда кижи барааны көрүп кааш, караанга бүзүревейн, серт кылынгаш, Анай-кыс дедирлени хона берген.

‒ Мен-дир мен ‒ деп, Лапчар аяар чугаалаан. ‒ Лапчар аан...

Анай-кыс сезиглиг чоокшулап келгеш, Лапчарны дүрзүлеп танып кааш, ооң хөрээнге бажын хенертен сала каапкан. Харлыгып келген ыызын Анай-кыс оон ыңай тудуп шыдавайн барган.

‒ Кижи ыглаар хире чап болган эвес ‒ деп, Лапчар аайын тывынмайн, Анай-кысты аргалаан.

‒ Мени бир-ле ырак черже аппарып каавыт ‒ деп, Анай-кыс, билдингир-ле, карааның чажындан арны өде берген чугаалаан.

‒ Кайнаар?

‒ Моон-на өске чер болза... Кулаам-на дыш чоруур болза, кандыг-даа оран ажырбас.

Лапчар оон ыңай харыы тыппайн, көжээлени берген турган. Ыы-сыылыг-даа бол, аныяк кыс ооң хөрээнге бажын салып алгаш турарга, эр кижиге кандыг-ла-бир таалал сомазы бар ышкаш болган. Лапчар ону боду эскербээн. Анай-кыс хензиг када боданырга, Лапчар ээн сарыг хову ортузунда чаглак болган кара чаңгыс сарыг дыт ышкаш сагындырган. Лапчар дээрге, бичии-даа шимчеш дивээн, черже хандыр кадап каап адагаш-ла.

Аныяк эрниң холдарының кадыын Анай-кыс бодунуң хоюг чаактары-биле эскерген. Ындыг чөленгииштен туттунупса, кандыг-даа кадыр чалым коргунчуг эвес ышкаш.

Кылык түлүү эрте бээрге, Анай-кыс меңней хона бергеш, бажын көдүрүп келген. Төрели-даа эвес, чоок эжи-даа эвес, өске эр кижиге демги чугаалапкан сөстери ам аңаа эгенчиг апарган.

Ак өгден бир-ле кижи үнүп келген. Авазы боор оң. Кандыг-даа сүме чокка ийилээ чиик-чиик баскаш, чадагай кажаа хөлегезинге барганнар.

‒ Ой, уруум, Анай! Ам ынча дыка кылыктанма че! Чедип кел, улус манай берди! ‒ деп, авазы ийи-үш аас кыйгы салгаш, чугааланмышаан дедир кире берген. ‒ Бо караңгыда кай баар ийик. Өгде барган боор. Кылыы часты бээрге, ап алгай бис аан.

Бир-ле херээжен үн ырлаан:

Куспак челдиг кула-дойну

Баглаажынга шинчилеңер,

Хува сарыг кундаганы

Ширээзинге хүндүлеңер.

Оон-моон үннер соңнуг-мурнуг улажы берген.

Анай-кыс кезек дыңнап тургаш:

‒ Чогум боду эки ыр-дыр ийин, бир эвес ону чогуур черинге, чогуур үезинде ырлаар болза... ‒ дээш, улуг тынган.

Лапчар ыыттаваан.

‒ Мени кайнаар аппаар сен? ‒ деп, кезек болганда Анай-кыс айтырган.

Лапчар шынап-ла тула берген.

‒ Ындыг-дыр че, хары кижи хары-ла ыйнаан. Ындыызын билген-даа мен. Мээң база чөгенчиим ол-дур

ийин, кижи болгандан дуза эреп ‒ дээш, Анай-кыс дүмбей караңгыже кылаштаарынга кезени берген.

Лапчар мөгүдээнинден атпаш дээн:

‒ Кады чораай бис.

‒ Кайнаар?

‒ Харын ам... Сээң чоруур деп турар чериңче ыйнаан.

‒ Кайнаар баар ийик мен ‒ деп, Анай-кыс база катап хандыр улуг тынган. ‒ Төрээн колхозумдан, төрел чонумдан дезип чорбас мен. Чүгле бо мээң бажым төөредип турар кижилерден ырмазырап турарым ол-дур ийин.

‒ Кижи ырмазыраар херек ыя ол боор бе ‒ деп, Лапчар ам-на эрзиг чугаалаан. ‒ Сени мен кымга-даа дорамчылатпас мен! Достак-оолга бербес мен! Эреске барып ал, бир эвес ындыг-ла өглениксээн кижи болзуңза. Эрес ам удавас халажып келир-дир. Бир эвес сеңээ Эрес бүзүревейн баар болза, оон өске-даа кижиге барып ал. Чүгле арыг сеткилиң-биле ынакшаан кижиңге. А Достак-оолга сени черле бербес мен!

Лапчарның дорт болгаш бүзүрелдиг сөстери Анай-кыстың чүрээнге тоннуп турган. Эр кижиниң эрзиг чоруу ооң чүгле балды тудуп алгаш, чоон дыт ужур шааптар күштүүнде эвес, харын ооң аксы-сөзүнүң допшулуунда болур чүве-дир дээрзин Анай-кыстың билбес аргазы чок болган.

‒ Ам чоруул! ‒ деп, Лапчар далаштырган.

‒ Кайнаар? ‒ деп, Анай-кыс ам боду аайын тыппайн барган.

‒ Борта турган херээвис чок. Орук узун. Чоруй чугаалажы бергей бис.

‒ Аъдың бар бе? ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

‒ Бар. Ушкажыптар бис.

Анай-кыс кажаада баглап каан эзерлиг аъттар аразынче айыткаш:

‒ Бо турган доруг аътты чежип эккел, ачамныы-дыр ‒ дээн.

‒ Ачаң даарта дилеп туруп бербес бе?

‒ Дилезин харын. Мени база.

Лапчар Анай-кыска бодунуң хүрең аъдын мундуруп каан. Херээжен кижиге чыраа-саяк малдың чоруу чымчак болур деп иштинде билген. Боду Сандан ашактын шары кадарып мунар дөжек дег, чоржаң доруг аъдын мунуп алган.

Аъттыг ийи кижи аалдан оожум чортуп үнүпкен. Чуурга дег, ак өгде эзирик кижилер «хува сарыг кундаганы ширээзинде хүндүлеп» чыдып калганнар.

Аалдан ажыт кирип алгаш, Лапчар чоржаң доруг аъттың аксын шелгилээш, чоруун үндүр мунупкан. Чыраа-Хүрең дээрге чүгле тын быжыы-биле чораан.

‒ Аалдан үнүп-ле алдывыс, ам кайнаар баар бис, акый? ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

‒ Суурже-ле баар бис ыйнаан.

‒ Кижи четпес ырак черивис ол-дур аа ‒ деп, Анай-кыс чугаалаан. Лапчар бодаарга, ооң үнүнде кандыг-ла бир хомудал аяны бар болган.

Ол үеде аъттыг кижилер иштики оруктап, эзеңгилерин каккылаштыр сидиредип чоктаан. Үнүн дыңнаарга, аныяктар болган. Кыстарның каткызы-даа дыңналыр. Оолдар каргыраалап, сыгыртпышаан, ырлажып чораан:

Чүгүрүктен мунуп алгаш,

Четтирбейн барза-даа чүл.

Чүүлдештир кедип алгаш,

Таныттырбайн барза-даа чүл.

Лапчар чоржаң доруг аъды-биле чалдыр-шаактаар дээш, аныяктарның ырынче ындыг-ла кичээнгей салбаан. Анай-кыс аъдының аксын чоорту тыртып чорааш, Лапчар соондан кожаланчып келирге:

‒ Аныяктарның кожамыын дыңнадың бе, акый? ‒ деп айтырган.

‒ Дыңнадым-на.

‒ Солун-дур бе?

‒ Кожамык черле солун ыйнаан.

‒ Сээң аъдың ол кожамыкка кончуг-ла тааржыр-дыр ‒ деп, Анай-кыс чазыы кончуг чугаалаан.

Лапчар төрепчизин далдырадыр тепсенмишаан:

‒ Амыр кулун-дур ийин ‒ деп, Анай-кыстың сеткилиниң чымчай бергенинге амырап, чугаа үспес дээш, бар шаа-биле шырбайып-ла чораан. ‒ Дүне көөрге, чүзүнү чүүлдеш аъттар-дыр, ынчалза-даа чүгүрүү кандыг малдар ирги? Ону окта-ла билип чадап чор мен, Анай.

‒ Кулун дуюу изигиже билдине бээр оң, акый ‒ деп, Анай-кыс тааланчыг чугаалап чораан.

Кезек болгаш, аъттарының аксын тыртып алганнар. Хөөрежирин соксатпааннар. Боттарының чугаазынга «Анай», «акый» деп чымчак сөстерниң чоорту кире бергенин ийи кижи эскербээннер. Суурже чоокшулап органнар.

«Моон ыңай кайнаар баарыл?» деп бодал Лапчарның сеткилин бүдүү дүүредип эгелээн. Ону Анай-кыска билдиртпезин оралдажып, Лапчар ага-ла турган солун чугаазын тө каап чораан.

‒ Суурда чедип келдивис. Моон ыңай кайнаар баар бис, идик иштинче киир сывыртадыпкан күскелер дег апаарывыс ол бе? ‒ деп, Лапчарның хилинчектенип чораан бодалын өттүр билген ышкаш, Анай-кыс айтырган.

Лапчар боданмайн-даа, чаңгыс сөс чугаалаан:

‒ Хендергеже!

Анай-кыс аңгалай берген:

‒ Хендергеже?!

Анай-кыс ол черниң сураан дыңнаан. Ынчалза-даа аңаа кажан-даа чорбаан.

‒ Ырак-тыр бе, Анай?

‒ Талыгыр оран дижик, арт-сын база ажар.

‒ Кижи ашпас арт кайда боор.

‒ Мырыңай ам дораан-на бе, акый?

‒ Ам дораан.

‒ Кажан чедер бис ынчаш?

‒ Даңны атсы чорааш, даарта эрте чеде бээр бис.

‒ Ооң соонда?

‒ Ооң соонда ‒ дээш, Лапчар тайылбырлаан. ‒ Ында мээң мал кадарып турар угбаларым чурттап турар. Олардан бээр чораай бис.

‒ Хөктүүн аа ‒ деп, Анай-кыс чигзинген.

‒ Чүге?

‒ Угбаларың аалынга кыс кижи эдертип алгаш чеде бээриңге, хөктүг болбас бе?

‒ Хөктүг чүү боор, Анай. Кыс кижи эдертип алырга, ыяап-ла... ‒ дээш, Лапчар чедир чугаалавайн айтырган: ‒ Аът кырынга удуй бербес сен бе?

‒ Теве кудуруу дег, кыска чайгы дүнде чүү боор.

‒ Ынчаарга эрес хей-дир сен, Анай. Үр болбас бис, үш-дөрт хонгаш, дедир ажып кээр бис. Ынчан хамык херектиң хөлү эрте бээр. Фермаңга саанчылап туруп аар сен.

‒ Ой, шынап, мээң ажылым үш-дөрт хонукта ажырбас боор. Бөдүрең-Хөө даргага чугаалап каан мен деп, колхоз даргазының кадайы ынча дээн чүве.

‒ Сени ылап-ла кудага олуртуптар бодаан улус-тур аа?

‒ Ындыызы ол ыйнаан. Шыырак төрел-дөргүл улустуң аажызы ол-дур.

‒ Мен-даа ажырбас, Анай, сагыш човава. Чаңгыс чорук каяа калбас, хамаан эвес. «Демги аалдың оглу» чүвениң ужурун билир кижи.

Лапчар биле Анай-кыс чиге хүн үнер чүкче ээй тырткаш, дүмбей дүнден-даа артык караңгы мөөрүктерже углааш, шуудады челзипкеннер.

Хендергеже баар орукту Лапчар билир. Шагда олап чүгле аъттыг улус аргыжар турган. Сөөлгү чылдарда колхозтар дем кадып тургаш, орукту элээн аштаан. Чүге дээрге Хендергеде хөй малчыннар чурттап турар болгаш, ынаар аргыжары эргежок чугула апарган. Орукту аштап каарга-даа, ол хевээр үр чытпас. Чазын эрээн хар, чайын үргүлчү болур чайык болган чок-ла кооргалдап кааптар. Үргүлчү аштаар чай чок, күш чедишпес. Ооң хараазындан олап душкан-на машина чоруп албас. Колдуунда-ла дөрт дугую хөделир, күштүг чиик машиналар хаая чоруур.

Ийи кижи аспас дээш, ак черге-ле машина оруунга кирип алганнар. Чамдык черлерде аъттыг улус дорттай бээр чиңге оруктарны билир-даа бол, кирижеп чоруурун Лапчар тоо албаан.

Кезек ак черлеп чоруп-чоруп, Лапчар биле Анай-кыс аргаже кирипкен. Мөөрүктер белдеринде кадыр дөштерге баарга, аъттар дуюундан хоорулган даштар чуглур, дүнеги ыржым эзимге аъттар былгызы талыйтыр чаңгыланып чоруй баар ‒ ындазында коргунчуу кончуг болган. Эр кижи эр-ле ыйнаан, ылаңгыя аныяк кыс кады чорда, Лапчар каттырынчыг гөөгүлер чугаалап, чамдыкта

ырлагылай каггылап чораан. Ырак-узак орукка чоруп чаңчыкпаан кыс кижини ынчаар алаактырбас болза, могап-шылап, уйгузу-даа кели бээр ыйнаан деп, Лапчар билир болбайн аан.

Арт кырынга ийи кижи үнүп орда, даң кажарарып, чамдык куштарның алгыржыры дыңналып эгелээн. Чайгы сарыг хүннү бадыр аң-меңин одарладып, арга-ыяжын, кат-чимизин ажаап өстүрер дээш, могапкан көк тайга кыска дүнде кум кынны тыртып алгаш, ам оттуп келген. Ажыл-ишчи хүн база катап-ла эгелээр. Эртежи куштарның алгы-кышкызы, дааш-шимээни ыржым болгаш сезиктиг дүн өттүр чораан кижилерге эш болуп, сагыш-сеткилди өөртүп келген.

Лапчар биле Анай-кыс эң-не бедик арт кырынга үнүп келирге, чайгы хүн оон-даа ырак, бажында мөңгүн меңгилерлиг тайгалар кырындан оларга уткуй бакылап, сая-сая алдын инелерзиг херелдерин төрээн черже согуннап, улам-на бедип орган.

Баштай Лапчар аъдындан дүже халаан.

‒ Тыва улустуң үе-дүптен чаңчылын ёзугаар алырга, арт кырынга үнүп келген кижи аъдындан дүжер, төрээн чериниң каазын магадаар, аңаа мөгеер чоор ‒ дээш, Лапчар Анай-кыстың эзеңгизинден тудуп алган.

Анай-кыс дүжүп келгеш, чанында турган ак хадыңның дыдыраш бүрүлериниң эртенги шалыңынга салааларын дээскеш, хүрең чаагын база өттүргүлээн. Лапчар база ону өттүнген.

‒ Чырык чер кырынга эртенги хаяаны арбын-на көрген кижи мен. Мындыг чараш даң бажынга кажан-даа таалап чорбаан мен, акый ‒ дээш, Анай-кыс чушкуузунда дүрүп алган, пар ыяш хөөзү дег, кара чажын эткилээш, чаагында борбак меңин чүгүртүлеңнедир

хүлүмзүрээн. Ол шырай эртенги хүннүң хаяазынга онза чырык кылдыр Лапчарга көзүлген.

Оон ыңай кудургайладып бадыпканнар. Чоога кежер черлерге чырааладып, челзип каап чорааннар.

‒ Дөө чыдар көк тайганы Чеди-Хөл дээр. Ооң бетинде хем Хендерге ол-дур. А хендергениң бажы бо, чанывыста мөөрүктерден баткан. Дедир аккан хем боор, ол баргаш, Элегеске барып каттышкан ‒ деп, билир кижи болгаш, Лапчар тайылбырлаан. ‒ Ынаар Хову-Аксы, Оңгажа дээр черлер бар.

‒ Ох, чараш-ла оран-дыр! ‒ деп, Анай-кыс магадаан. ‒ Мындыг черге кижи канчап чурттаксавас боор!

‒ Харын ам, улустуң мындыг ырларының тыпты бергени анаа эвес-ле болгай, Анай ‒ дээш, Лапчар шала хөөмейлей аарак, оожум ырлагылаан:

Ооргазы бедик боорга,

Мунуксай-ла берген-не мен.

Оңгажазы делгем боорга.

Чурттаксай-ла берген-не мен.

Хендирбези бедик боорга,

Мунуксай-ла берген-не мен.

Хендергези делгем боорга,

Чурттаксай-ла берген-не мен.

‒ Чүгле бо черни көрген, бо черге чурттаан, бо черниң каазын магадаан кижилер ындыг ырны чогаадып каан аа, акый? ‒ деп, Анай-кыс өөрүп чугаалаан.

‒ Дөө барааны көстүп чыдар ажык шөлдерлиг черлерни Ажыг-Кара, Хараачыгай дээр. Хүн бадар талаже көстүп чыдар черлер Ак-Тал, Могай, Сузугу. Чайлаг дээш чоруп бээр.

‒ Бо черни билириң амыр-ла-дыр аа, беш салааң-на!

‒ Оон туржук төөгүзүн биче-бача билир мен. Шаанда бо черниң чону тараа тарывас чораан. Ынчангаш Өвүрден дустап, тарбаганнап алгаш, ооң-биле бистиң ары черден гараалап алыр.

‒ А дөө чыткылаар тарып каан черлер, ногаан шөлдер кандаай чүвел?

‒ Ам тараа база тарып турар апарган. Малдың шуут ораны чер-дир. Шаанда борта бичии-бачыы арбай, сула ышкаш бода тараалар тарып чораан-на. Ынчангаш Хендергениң аныяктары мындыг кожамыктар ырлажыр чораан дээр чүве ‒ дээш, Лапчар база катап аяар бадыргылаан:

Аштып баткан Ак-ла-Талга

Арбай тараа тарыыр дээн мен.

Анай кара кулугурнуң

Арбанынга кирер дээн мен.

Сунуп баткан Сузугуга

Сула тараа тарыыр дээн мен.

Суг-ла кара кулугурнуң

Сумузунга кирер дээн мен.

‒ Кожамыктап туруңда, амыр кижи-дир сен аа, акый, аксыңда баглап каан-биле дөмей-ле ‒ деп, Анай-кыс кайгап хөөреп чораан. ‒ Оон ыңай база бар ыйнаан.

Лапчар эзерин шыгырадыр дыртыйтыр олургулааш:

‒ Мээңии деп бодай бербе, Анай. Бо черниң оолдарының кожамыктары-дыр ийин ‒ дээш, хөөмейлээн:

Оңгажаның оруун тыппайн,

Орайтадым, дүнеледим.

Ортунумнуң орнун тыппайн,

Ожук суйбап хөөлендим.

Анай-кыс бар шаа-биле каттырган.

Лапчар дүште-даа чок уламчылаан:

Хендергеннң кежиин тыппайн,

Кежээледим, дүнеледим.

Хеймеримниң орнун тыппайн,

Кезек суйбап хөөлендим.

Ырлыг-шоорлуг, сеткил сергек чорда узун опук безин кыска кылдыр сагындырар. Шаанда бай садыгжыларның чүъктүг тевелерин чедип, Бээжин киир бежен-алдан хонукта бараан тээп чораан ядыы араттап ыр-шоор, тоол-домак-биле аргаланып чораан дээр ийик.

Лапчар биле Анай-кыс ылгын-ылгын хап олурганнар.

ОН СЕСКИ ЭГЕ

‒ Силерниң бо оюнуңардан чүү-ле үнер болду деп черле сестип турган мен ‒ дээш, Дүлүш Дүменович кадайынче чидидир көрген. ‒ Кижилер өглеп-баштаары дээрге, сайзанактап ойнаар дээни ол эвес-тир.

‒ Менде чүү боор, Чаңмаа угбамның кончуу ол ышкажыл ‒ дээш, Яңмаа ашааның баарынга долу шайлыг изиг хөнекти тырыкы демир кырынга каңгырт кылдыр салгаш, бажыңга кедер халадының шокар хээлерин кылаңнадыр кылаштагылаан. ‒ Бүгү чүве белен. Далажыр-далажыр деп, кижи кулаа амыратпады чоп.

‒ Сээң кончууң ол-дур ийин, кадай ‒ дээш, Докур-оол эриин алдыннап каан ак шаажаңга сүттүг шайны долдур кудуп алган. ‒ Хамык чүвени сен уштап-баштап турдуң.

‒ Чаңмаа угбамның база чөгенчии ол-дур, кадай

‒ Бодуң канчап барган сен, күжүрүм? Анай-кысты сен аппарган ийик сен чоп?

‒ Харын черле хөңнү чок уруг чораан.

‒ Ам ынчаарга чүге куруг черге куда дүжүре бергениңер ол ынчаш?

‒ Кудаларывыстың хайы ышкажыл. Уруувус ажырбас, хей хедерленип турары ол-дур дээр ирей-кадай чораан. Ындыг дедир төлдү кым билген.

Докур-оол ыыды чиде берген, үске хаарып каан калбак далганнарны уу-чаза сый туткулааш, чип-ле орган. Ол чугаага кире берген соонда, Яңмааның чем чиир хөөнү шуут-ла чиде бээр апарган. Чүгле бүлээн шай иже тыртып алырга болур, өзү безин карартпас.

‒ А ол шеригден чагаа ап турары шын уруг бе? ‒ деп, Докур-оол айтырган.

‒ Шын болбайн канчаар ‒ деп, кадайы бадыткаан.

‒ База кончууңар ол-дур ийнн, ындыг кижини биле тура.

‒ Ында чүү боор, ол хей чүве-дир.

‒ Хей боор бе?

‒ Ындыг-ла херектиг турган болза, чүге Лапчарны эдерип чоруй барган деп?

‒ Сиилеңи ол-дур ‒ дээш, Дүлүш Дүменович ажылдап чоруурунга белеткенип, хевин кеде берген. ‒ Санданнарның ол уруун шору кижи болур деп бодап чораан мен. Бир-бир кижи соондан калбаңайнып алган, сыйбың кулугур-дур оң.

‒ Ындыызы ол болбайн, оон кайын өөделиг кижи үнерил аан.

Докур-оол үнүп чыда, кадайынга дедир кылаштап келген:

‒ Че, адыгга өөн чазарлаткан арылар дег, ам үрүлешкеш чоор силер. Чугаа-соодуңар соксадыңар. Чаа тип алган өөңер кайын куруг турар, чоннуң кызы чок эвес. ‒ Дүлүш Дүменович ынча дээш, кадайынче база катап чидидир көрген. ‒ Ха-дуңма деп тургаш, мени чүге-ле чедирер болдуң...

Докур-оол эжикти дыңзыды хаапкаш, үне халаан. Яңмаа бажыңынга үр олуруп шыдаваан. Анаада-ла ыяк кылдыр каастанып алгаш ажылче чоруур боду боруң-сарың кеттинипкеш, суурнуң харылзаа конторазынче үнүпкен. Бажыңынга кылыын кижи ажылында эш-өөрүнге база көргүзер эвес. Яңмаа кудумчуга үнүп кээрге-ле, арны-бажы орталанып, эртенги сериин салгынга аян кирип орган ышкаш болган. Ужурашкан кижи бүрүзүн чугаа-соот чок эрттирбезин оралдажып, хүлүмзүрүүрүн безин бар шаа-биле кызып чораан. Ынчалза-даа чугаалаарга, доң сыра соктааны дег, үнү каңдай, хүлүмзүрүүрге, шала эттээн кадыг алгы дег, арны долдай, сактырга, кайы шагдан бээр чугаалап-даа, хүлүмзүрүп-даа көрбээн ышкаш.

Кудумчуга-даа, ажылынга-даа кижи бүрүзүнүң караа Яңмааны өрүмнеп-ле турган. Азы сагыжы бе? Чок, черле сагыжы эвес. Хамык ужур-ла куда аттыг хоозун шуугаазында болбас ийикпе. Докур-оол, Дозур-оол, Токпак-оол азы Яңмаа, Маңмаа, Чаңмаа дээн соонда кандыг-даа херекке доктар турбас кылдыр Яңмааның амдыы чаага чедир-ле бодап чорааны чөгенчиг кылдыр сагындырган. Ооң угбазы-биле дуңмазы ‒ Чаңмаа биле Маңмааның бодалдары база оон улуг-ла дээредевес турган боор.

Дүлүш Дүменович эргижирей берген, сөөлгү чылдарга

чедир крыша чок турган конторазынче каш чыл улаштыр кылаштап чаңчыккан оруу-биле аяар кылаштап орган.

Ийе, харын эрги контора. Колхоз тургустунгандан бээр каш-даа дарганы солаан. Бир эвес ол, кижи ышкаш, чугайлаптар шаглыг турган болза, Шивилиг суурнуң дугайын хөйнү-ле чугаалаар ийик. Шынап-ла, чаа контора тудуп алыр-дыр, артельдин ат-алдары-даа бар ыйнаан деп, баштаар черниң кежигүннери-даа, харын чамдык колхозчулар-даа хурал-суглаага чаңгыс эвес удаа сагындырып турган. Докур-оол дарга ындыг чугааларны кулак дашты-биле эрттирип чаңчыгып калган. Баштай кижилер чурттаар бажыңнар, школа, эмнелге, ясли херек, ооң соонда ээлчег боду-ла өдекке кылаштап кирип кээр ыйнаан деп, Дүлүш Дүменович бодап чораан.

Докур-оол бажыңының хериминден улуг ыравайн чорда-ла, бир колхозчу аңаа оруктажы берген.

‒ Мыя бо шынзылгага адыңар чуруй тыртып берип көрүңер, дарга ‒деп, колхозчу дилээш, хоюндан ак саазын биле бажын, шивегей дег, кедергей сүүртүп каан, салаа дег, чоон, кызыл карандаш сунган.

‒ Ол чүү шынзылгаңыл? ‒ деп, Дүлүш Дүменович кайгап айтырган. ‒ Карандажың улуун але, ооң-биле инек-даа соп ап болур чыгыы?

‒ Мунар аът чөпшээредип алдым, дарга ‒ дээш, колхозчу хоюндан калбак ном база уштуп эккелген, ат салырда дөжезин дээш: ‒ Дозур-оол дарга чөпшээрээш, адын салып берди. Ам силернии база херек дээр болду. А бо карандашты сүвүртүр дээш, бижээм шапты, эртен дургу сый чонуп келгеиим ол-дур ийин. Даргалар

бижиин көөрге-ле, кызыл карандаш-биле ат салган боор чораан.

Докур-оол холунга номну дөжей туткаш, шынзылгага адын сала берген:

‒ Конторага, ажылдаар черге, чүге чедип келбедиңер?

‒ Оо, дарга ‒ деп, колхозчу сөзүнге чагдатпаан. ‒ Силерниң конторага барган соонда, чай чок апаарыңарны билир мен. Олут кижизинге чугаа, орук кижизинге доктар болур.

Докур-оол адын салырга, карандаштың сүүр бажы сынып чаштай берген:

‒ Мээң-даа даргаларымны аарай, бичии-ле чүве болза, бо кижиге ат салдырар. Коргар-сестири ындыг чүве бе?

Ол эртен контора онза хөлзээзинниг болган, долдур кара шай хайынган чеңгии-паш-ла. Кижилер оон-моон кээп, далаш-биле үнүп чоруп тургулаан. Айтырыг, негелдезинге таарзынмайн, думчуктап чоруп турар-даа кижилер бар. Ажыл чоруп турда, черле ындыг. Бир-ле хомудалдар тура бээр. Ажыл деп херектиң чугула шынары ол, бир эвес бүгү амыдырал дески болза, ажылдаанының херээ чүү боор. Кижи бүрүзү буттарын ханага азып алгаш, чанынга сүттүг сарыг шай, чаглыг эът салып алгаш, хөлестеп чыдар-ла ыйнаан.

Бо эртен бичии када чыглы кааптары-биле келдирткени баштаар черниң чамдык кежигүннери, бригадирлер четкилеп келген болган. Сиген кезилдези хүн айтырыында туруп келген. Элдеп улус-тур силер, тарылга, дүжүт ажаап алыр дээнде удуур-чыдарын уттуптар, а бо сиген-ширбис кезер дээнде тайбыңчырап каар дээш, Докур-оол даргаларын сырга мундура-ла берген.

‒ Тывалар шагда барык-ла сиген кеспес чорааны чөп ийин, эштер ‒ дээш, Дүлүш Дүменович бажының суук кара дүгүн актаар октааш, диштерин агартыр ашкан. ‒ Бичии сиген кезип алгаш, оозун тал бажынга азып алгаш, азы мал кирбес сукпак черге өпейтир хөпээннээш, артын дестеп алгаш, оозунче магадап хыйыртап, сыкырып каап олурарлар ийик харын. Чаш анай-хураганга көк сиген баглап бээр, кыштаглардан көден чулар үе шагда-ла эрткен. Ам чараш-даштап ойнавайн көрээлиңер, эштер. Чеди айның бирээге чедир каш-ла хонук арткан-дыр. Даң адып келгенде, аскыр дагаа үнү манап оргаш чоор бис. Та ирей-кадай мүн хоюдуп каапкан, та кызыл дилгизи оорлап апарган. Сиген кезилдезинче дораан кирер херек. Бир эвес чылдагаан дилээр чүве болза, ооңар бурган башкыда безин бар болдур ийин.

Чугаа үр болбаан. Чыылганнар дораан тараан.

Докур-оол дарга мал бригадири Дозур-оолду арттырып алгаш, шөлээттеп чугаалажы кааптар деп орар аразында, эжик ажыттынза-ла, ферма эргелекчизи Петренконуң шала тазарып орар бажы көстүп кирип орган. Дүлүш Дүменовичиниң индир кырынга безин эзе-херек чүве тоовас кылын арны изиш кылынган. Колхоз даргазы оозун будалдырып, ажык соңга баарынче кылаштааш, Дозур-оол-биле ийи-үш домак солчу каапкан.

‒ Чүл моң, Сергей Тарасович? ‒ деп, Бөдүрең-Хөө дарга сандайга олургалакта-ла Дүлүш Дүменович айтырыг-биле шаалдалаан.

‒ Бир саанчымга, Анай-кыска аан, үш хонук шөлээ берипкен кижи мен. Ужур-чөвүн көргеш...

Докур-оол үзе кирип-ле эгелээн:

‒ Шын-дыр харын, Сергей Тарасович, бодуң саанчыларыңны бодуң бил. Ажылың-на чоруп, планың-на

күүсеттинип турар болза, биске оон өске чүнүң-даа херээ чок. А бо олурган Дозур-оол дарганы көрден. Бичии-ле херек апарганда, менче чүгүрер, меңээ ат салдыртыр. Бистер коммунистер-дир бис, даанган ажылдыг-дыр бис, харыысалгавысты бодувус хүлээр бис. Бот-боттарывыстың ажыл-херээвиске холгаарлашпайн көрээли.

Дүлүш Дүменович чугааны аал коданындан үндүрерин көзүлдүр-ле оралдашкан. Дозур-оол ону билип орган. А Петренко өдектен үнер дээр ужур-даа чок.

‒ Лапчар Ирбижей база чиде берди. Ам дыңнаарымга, чоп...

‒ Билир бис, эргим Сергей Тарасович ‒ дээш, теве дузу долгандыр шалаткан ноян дег, столун бир дескингеш, Докур-оол сандайга аары кончуг олуруп алган. ‒ Бо дугайын амдыы чаа-ла Дозур-оол дарга-биле чугаалажып олурдувус.

Дүлүш Дүменович кожа олурган Дозур-оолче уткалыг көрүп каан. Дозур-оол, салгын кайнаар хадып турарын билген боор оң, быжар деп барган кызырак-караа дег, шаңгыр карактарын чивеш кылгаш, карманындан папирос уштуп келген.

‒ Анаа-ла чыткан ээрем дүвү довурап туруп бээрге, херектиң ужурун угаазылап алыр дээш, чедип келдим ийин ‒ деп, Петренко дорт чугаалаарындан база ындазында чалданыксап, ойзу аарак айтырган. ‒ Чүү ындыг балыктар апаарды, даргалар?

‒ Чүү ындыг балыктар! ‒ деп, Петренконуң чугаазын катаптааш, Докур-оол чаза-ла каттырган. ‒ Кара сугнуң кадыргызы ыйнаан?

‒ Ферманың ажылын мен харыылаар мен харын ‒ деп, колхоз даргазының каткызының шоодунчуу кончуг

боорга, Петренко дорт чугаалаан. ‒ Мен бодумнуң ажылымны кымның-даа мойнунче чая кагбайн тур мен.

‒ Бо-даа эрлерни аарай ‒ деп, Докур-оол сести хона берген дег болган соонда, чазамыктай чугаалаан. ‒ Шын харын, Сергей Тарасович. Өскүс анай уъжун малчынның кырынга-ла баар ийик бис чоп. Ол дугайын бо мал даргазы Дозур-оол эки билир. А мында кижилер дугайында чугаа болуп турар ышкажыл. Айтырыыңарны тодарадырынга дузалажыр бис. Оон ыңай кандыг негелделиг келдиңер, Сергей Тарасович?

‒ Бо черге-даа өскен болзумза, тыва улустуң чаңчылын ам-даа четче билбес кижи-дир мен ийин ‒ деп, Петренко база чымчап чугаалаан.

‒ Ам айтырыыңар чок болза, ол-ла-дыр, Сергей Тарасович ‒ дээш, Дүлүш Дүменович тура халааш, Петренконуң холун туткан.

Ферма эргелекчизи чоруй барган.

‒ Бөдүрең-Хөө даргавыстың чүге дывылап турары ол чүвези ирги? ‒деп, Дозур-оол чугааланган.

‒ Ийи-ййи кижизи чиде халыда бергенде, дывылавайн канчаар. Аргага чораан кижи одаан өжүрер апаар. Бо кадайларның үндүрүп алган тоол-домаан амдыгааштан чавырбас болза, хат-салгынга хөрлээлеп баар ийин. Күс удадыр эвес, куу сиген үези база келир.

‒ Бис-даа боттарывыс ажыл-агыйывыс харыылаал, Дүлүш Дүменович. Кыпсып алган одун кадайлар боттары билзин, та чүшкүрүп-ижегелеп орзуннар, та кырынче суг кутсуннар.

‒ Кыпкан өрттүң айыылы кош аргалар дамчааш, өскээр шилчииринде болдур ийин. Ынчап барза, бистиң херимнеривис иштинге-даа кирип кээри мыяда ‒ дээш, Дүлүш Дүменович дүжунда Дозур-оолче чигелеп көрген.

‒ Кудалар чүү боор, эртенинде чалчыжып алчыктар.

‒ Оода орта чүге олурбастар чүвези ирги?

‒ Чаңмаа кат-иевистиң үүлгедип болбас ийикпе... «Сээң кара кызың, мээң кара оглум» дээн соонда барган чоор. Ол Сандан ашактың кадайы Шооча угбай база анаа эвес аас-дылдыг амытан чүве-дир, ана бир эрбентен, будуктуг ыяш-ла. Өөнче маңнап-маңнап ырап алгаш, оон дедир кээп-кээп чалчыырда, улустуң эзирип сергеп турган-дыр.

‒ Ча, ам ооң-биле соксазыннар харын. Сагыжын сөглежип, сарыын кузуп алдылар ыйнаан.

‒ Токпак-оол биле Сандан ийи ашак база хыйырташкан бугалар-ла.

‒ Эр улус таан чүгээр ыйнаан.

‒ Бертен дыңнаарымга, Сандан ашак чара көжүп чоруй барган болду.

‒ Кайнаар?

‒ Оон мүн-не ырак эвесте кара дөң ажылдыр барып өөн тип алган-дыр.

‒ Ол канчаарлары ол? Уруг-дарыы таарышпайн барган-дыр, оон чүү болганыл ынчаш? Ам боттарының хей черге тыртпарлашкан херектери чүл?

‒ Кайы кайызы-даа үндүрген шүүделин чарбыжар улус чораан.

‒ Хей чүве-дир оң. Ыяткаш ыдын өлүрери албан эвес-ле ыйнаан.

‒ Силер черле ийи малчынга барып, оожуктуруп көрзүңерзе эки боор, Дүлүш Дүменович. Бичии херек улуг херекке чедер чадавас.

‒ Ындыг-дыр харын. Сиген кезер черлер көрүп чорааш, кире дүшкүлээй мен аан. Ам дораан кагар деп ор мен, машинам белен.

‒ Мынчап-ла көрүңер. Силерни дыңнаар чадавастар боор.

‒ Дөмей киргей мен аан. Чаш уруг-дарыг эвес, үттеп-сургап канчаар мен. Ажыл-агыйын халаажырадып, арага-хымызап туруп аарлар болду бе дээш, харын сестип олур мен. Сен база борта суур дескиндир аян-тээлеп чортуп турбайн, Хендергеде малчыннарыңны эргээш келзиңзе.

Дозур-оол сербээдей хона бергеш, аткаар сойган:

‒ Ол оранче бе? Бурган кончуксун! Чоокта чаа-ла оон бээр чордум.

‒ Малчыннарың сиген-ширбис кезип кирзиннер.

‒ Дөгерезинге чугаалаан мен.

‒ Амдыы дескен ийи киживис ында барганнар-дыр, сураа.

‒ Лапчарның угбалары ында болгай. Ийилээ-ийилээ ынаар барган, өгленир-баштаныр дээннери ол эвес ыйнаан.

‒ Кым билир дээр сен. Ол Сандан уруунуң шеригде Эрези база бар ышкажыгай.

‒ Кара кайгамчык. Бо шагның аныяктарын чүү дээрил аан. Өгленчип-даа турар, чарлып-даа турар. Чылгычы кижи безин аъттарын кайын ындыг дүрген солуп мунар.

‒ Оларның өгленир, өгленмези хамаан эвес ‒ деп, Докур-оол дарга шыңгыырап чугаалаан. ‒ А бо колхозчуларывыс кара туразында барып, баштары-биле кылаштажы бээрге, ол-ла берге чүве-дир. Сен черле Хендергеден бээр чортуп, ол ийи кижини дегерип көрзүңзе эки боор. Сээң чүге ында көстү бергениң чылдагаанын олар билир эвес. Ийилээ комсомол кежигүннери болуп алган, чагыргалыг улус ыйнаан.

‒ Шериг-оол ынаар барза, ам база бакка бак улажып, чугаа-соот үндүрүп каар. Кижилер-биле политиктиг ажыл чорудуп билбес, хары-буру чок хөмээлээр, чаза таварыыр кижи-дир, баг билбес эмдик мал дег. Шагда-ла чугаалаан мен, Анай-кыс-биле орта чугаалажып чадап кааны ол-дур. Ам мырыңай дедирлендирип алган. Токпак-оол малчынны шуут-ла малдырлап турган болду. Ол кижини орта ажыл кылбас сен, ажы-төлүңге мал кадартып турар сен дээн-дир, чайын хөлегеге хөнек куспактап алгаш, курорттап турар сен дээн-дир. Аныяк кижи, барып-барып комсорг кижи ындыг каңдай, ындыг ээлбес болурга, окта таарышпас. Бо Илиишкин даргавыс ол кижизин база орта уштап-баштап, кижизитпес эш-тир. Шериг-оолга база чугаалаар мен, бодунуң комсомолчуларының чурум-сагылгазын тутсун. Хендергеже черле сен барзыңза, дээре боор.

ОН ТОСКУ ЭГЕ

Лапчар Хендергеде угбазының аалынга келгеш үр болбаан. Үш-ле хонгаш дедир ээпкен. Артында бир угбазының аалынга барып четтикпээн.

Танывазы аныяк кыс эдертип алгаш чедип кээрге, угба, честези, бичии чээннери дүүреп хөлчоктар. Анаа чедип келдивис, таныжым уруг-дур, душтуум эвес деп, Лапчар чеже катап аашкынмаан дээр. Угба, честези черле бүзүревээн. Чадап-чадап кааш, энир калган Херел ирейниң оглу Эрес эжимниң душтуу-дур деп, ийи-үш хондур ужур-чөвүн чугаалап келгеш, Лапчар арай боорда, төрел-дөргүлүн оожургадып алган. Ынчалза-даа угба, честези бүдүү чигзинмишаан.

Ам канчаар боор, душтуу эвес-даа бол, өске кыс

эдертип келген кижини ‒ Лапчарны угба, честези хүндүлеп шаг болганнар. Хой-даа өлүргеннер, хойтпак-даа тиккеннер. Чымчак-хан аксын Лапчар биле Анай-кыска чаңгыс тавакка салып бергеннер. Дөштү чаңгыс бижек-биле кезип чигеннер. Чайгы шимениң дашказын Лапчарның честези баштай Анай-кыстан эгелеп кудуп турган. Шөйген быштакты Лапчарның угбазы баштай Анай-кысче сунуп орган.

Үш хонук иштинде Анай-кыс инек-даа сагган, хой-даа кадарган. Бир хүн Лапчар, Анай-кыс, угба, честези дөртээлээ Ак-Тал суур кирип, Кызылдан келген артистер ойну-даа көрүп чорааннар. Анай-кыстың баштайгы пөрүү чидип, аалзына берген.

Дөрт дугаар хүнде:

‒ Чанар улус бис ‒ деп, Лапчар чугаалаан.

Лапчарның угба, честези ёзулуг-ла аңгалап калганнар.

‒ Шериг чорааның ояар үш-дөрт чыл көрүшпедивис. Ам арай деп-ле көстүп келгеш, дораан-чаяан чоруур кижи мен дээр чүңүл ‒ дээш, Лапчарның угбазы, шываганчы кадайлар дег, номнанып-ла эгелээн. ‒ Дөө Могайда угбаң сугга безин барбадың. Хамык чывааңны биске кагганың ол. Сени ара чандырыпкан дээш, ол угбавыс мени кончуур ыйнаан. Оода ам бир хонуңар, бо хойтпакты тип берейн, ол аалдан бээр ийилээ чорааш келиңер.

Лапчар чүвениң ужур-чөвүн сөглеп шаг болган:

‒ Силер безин бисти соора билип шаг болдуңар. Ол аалга арага-хымыстыг, көңгүл-көгээрлиг чеде бээривиске, чүү деп бодавастарыл: Лапчар дуңмавыс-даа өгленип-баштанып алган, кеннивисти эдертип алган аалдап келди дижир ыйнаан. Соонда кээр бис, ох, соонда кээр бис даадым, соонда кээр мен, бичии ажылдапкаш,

шөлээлеп алгаш. Ам мени тутпайн көрүңер. Мээң ажылым ат болду, Анай-кыстың ажылы база чыдып берди. Мен бодум-даа канчаар, ол өске кижиниң ажылы ат болду.

‒ Өске кижини бо оранче чүге эдертип эккелген сен?

‒ Чылдагаанын чугааладым чоп, угбай. Оон артык канчаар тайылбырлаар мен, ооргалап сояр эвес.

‒ Кылыын чажырарга, көстү бээр, хырнын чажырарга, аштай бээр. Көргей-ле бис, дуңмам.

‒ Көөр силер харын.

‒ Көөр бис харын, кымны эдертип келген турар эвес сен.

Дүъш эрте бергенде, Лапчар биле Анай-кыс ол аалдан аъттаныпканнар.

Ийи кижи Хендергени өрү хер-хере челзип каап, чындыңнадыр чырааладып каап, аьттарының аксын кожа тырткаш, хөөрежип каап хап орган. Кежиглерден каас ала өдүректер ужуп үнгүлеп, ногаан шыктарда алдын сарала аңгырлар ийи-ийи апаргылаан, хүнге дөгеленип олургулаан. Кара-дуруяалар сезик ап ужуп үнгүлээш, улуг шыктың бир ужунга баргаш, ийи-үш аас коңгуй-хооктагылаан. Шалбаадан узун моюннуг, улуг ак куш бедип үнгеш, хем эриинде салбар сарыг дыттың бажында куу будук кырынга хонуп алган.

‒ Дуруяа база ыяш бажынга хонар чүве-дир аа? ‒ деп, Анай-кыс сонуургап айтырган. ‒ Дээлдиген эвес.

‒ Дуруяа эвес-тир, Анай ‒ деп, Лапчар тайылбырлаан.

‒ Мойну узун куш ышкажыл.

‒ Чүгле дуруяаның мойну узун эвес-ле болгай. Шилен деп куш-тур. Бо черниң улузу ону чамдыкта көгдең-боостаа деп база адаар. Боостаазын көрден, көгдегер.

‒ Чаражын аа!

‒ Көгдең-боостааның бе?

‒ Ооң база. Дуу аңгырларның, дуруяаларның база. Артында-ла эш-эш болуп алган. Удавас ажы-төлүн база эдерти бээрлер боор ийин оң, акый.

Анай-кыстың ол чугаазы Лапчарга бир-ле бодал киирип келген боор оң. Кезек када ыыт чок чортуп чораан.

‒ Чүге ыыттавайн бардың, акый? ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

‒ Анаа-ла ‒ дээш, Лапчар Анай-кысче удур көргеш хүлүмзүрээн. ‒ Ындынналып, ырлаксаам кээп чор.

‒ Ынчаарга чүл? Бадырып чоруур-ла болгай.

Лапчар шынап-ла хөрээн хозаткылааш, мындаагы чаңы-биле бадыргылаан:

Дуруяаның эткен черин

Турлагзына берген-не мен.

Дунда-карам дуңмаларын

Чуржаатсына берген-не мен.

Аңгыр куштуң эткен черин

Аалзына берген-не мен.

Анай-карам акыларын

Катаатсына берген-не мен.

Лапчарның ырын улай ынаар сугда өдүректер «оош-оош» кылдыр, шыкта аңгырлар «каак-каак» кылдыр, шалбаада дуруяалар «курай-курай» кылдыр алгырышканнар.

‒ Магалыг оран аа, улустуң тоолунда Алдын-Хөл-ле! Кижи ырлаарга, айлаң-куштары база улажып турар.

‒ «Хендергези делгем боорга» деп ырлажы берген ужуру ында-ла болгай, Анай.

‒ А бо кожамыктарың база Хендергениң аныяктарыныы бе, азы бодуңнуу бе?

‒ Черле бодумнуу эвес, Анай.

‒ Бодуңнуу-дур ийин, акый.

‒ Бодумнуу эвес.

‒ Бодуңнуу-дур.

Лапчар маргыжып чадааш, Анай-кыска таарыштыр дүжүп берген:

‒ Че, бодумнуу-даа болгай аан, Анай. Чүгле өске улуска ыыттавас сен, ыяды бээр мен.

Ээр-дыгыр орук аайы-биле Хендерге суун каш-даа катап сүстүрүп кешкеннер.

‒ Чаъс чагбайн турар болгаш, сыык чыдар хем-дир. Оон башка дажый бергенде, ынаар аъттыг кижи чеңгиир арга чок оран боор ‒ деп, Лапчар тайылбырлап чораан.

Олар орукка улуг-ла далашпааннар. Анай-кыс бертинде Хөлчүктүгде фермазынга чыдып каар, Лапчар ооң аъдын кежээ Сандан ашакка аппарып бергеш, имиртиңде суурже хап кире бээр кылдыр баш удур дугуржуп чорааннар. Оон ыңай чугаалар-даа турар, айтырыглар-даа турар. Ол дугайын Лапчар биле Анай-кыс чугаалашпайн-даа, чүректери-биле өттүр билип чорааннар.

Хендергени сөөлгү катап кешкеш, улуг орукка кирип алганнар. Шаанда болза чаңгыс бел-орук чыткан болгай. Ам ында машина изи көвүдээн болган. Чамдыкта кол орук безин орта ылгаттынмайн баар.

Анай-кыс биле Лапчар Хендерге бажының улуг артынче углап алгаш, хөөрежип-ле чорааннар. Бир-ле машиналар тазартыр халып каапкан орукка кирип алганнар. Элээн үр чоруп келгеш көөрге, мөөрүк эдээнде

кара өзенге орук төне берген. Кара суг эриинге Лапчар дүже халааш, ол-бо чадаг черзилээн.

‒ Өске оруктай берген-дир бис ‒ деп, Лапчар чугаалаан. ‒ Бо-даа каттаан, тооруктаан улус оруу-дур.

‒ Ол ындыг кайыын кээп турар улус боор? ‒ деп, Анай-кыс аът кырындан айтырган.

‒ Машина-техника көвүдээн, черде ырак чүү дээр сен ‒ деп, Лапчар харыылаан. ‒ Хову-Аксындан-даа кээп турлар ыйнаан. Ында улуг тудуг тудуп турар ийик, чурттакчылар көвүдээн. Оон туржук Кызылдың улузунуң безин барбас-четпес чери бар эвес.

‒ Ана талыгыр кээр чон-дур аа, акый!

‒ А бо ужуруп каан чүлер-дир, Анай? ‒ дээш, Лапчар орук ийинче айыткан.

‒ Пөштер-дир аа?

‒ Пөштер-дир, Анай. Энир чылын күзүн ужурган ыяштар-дыр. Ине бүрүлери куурара берген боордан, ам-даа дүшпээн.

‒ Ужурарын ужургаш, чүге сөөртүп албаан улус боор?

Лапчар хейде-ле дүүреп, хаваан чоткан:

‒ Бо ийи пөштүң бажынга турган каш борбак тооруун алыр дээш, хайыраан ыяштарны ужуруп кааннары ол-дур. Кончуг төтчеглекчилерни!

‒ Каш-ла тоорук дээш! ‒ деп, Анай-кыс хараадап чугаалааш, аъдындан боду безин билбейн дүже халааш, ушкан пөштерниң куурара берген чөвүрээзин хоюг салаалары-биле суйбаан турган. ‒ Мында чүгле ийини көрдүвүс. Өске черлерде та чежени ужуруп каан! Дуу инек-караа сыптарын көрден, акый, уу-чаза базып каапканындан кургап калган.

Лапчар ушкан пөштерниң бирээзиниң төжүнүң

чанында туруп алган, ооң тырыкыларын иштинде санаан турган:

‒ Бо болза бежен-алдан хире харлыг пөш-түр. Бойдустуң бежен-алдан чылдарда камнап, кадагалап өстүрүп келген ыяжын беш-алды минут иштинде ужур шаап каар! Кээргел чок чүректиг, хос баштыг кижи болгай аан!

‒ Ындыг кижи ынакшыл деп чүл ол дээрзин кайын билир ‒ дей каапкаш, Лапчар ооң чугаазын соора биле бээр ирги бе дээш, Анай-кыс улаштырган. ‒ Төрээн черинге ынак кижи мынчаар кайын араатанзып чоруур. Бойдустуң хайыразын кижилер ажыглавайн канчаар, ынчалза-даа ону камнаар, өстүрер херек.

‒ Шыны ол, Анай.

‒ Мен көдээ ажыл-агый техникумунга өөренип тургаш, Маркс башкының тулган-на сөстерин номчаан мен, акый. Бо хей черге ужуруп каапкан пөштерни көөрүмге, ол сөстер бажымга кирип тур.

‒ Чүү дээн сөстерил ол, Анай?

‒ Шүлүк ышкаш кылдыр шээжилеп албаан мен, утказы мындыг сөстер чүве: келир үениң салгакчыларынга бис төрээн черивисти чаагайжыдып туруп дамчыдып бээр бис.

‒ Кайгамчык-ла чугаалаан аа, Анай. Амдыы төтчеглекчи бо пөштерни ужуруп турда, Маркс башкы маңаа чедип келген болза! Төтчеглекчи үш кудун оскунупкаш бажын ирик чудук адаанче суптар ирги бе?

‒ Ынчангаш, төтчеглекчини албадап тургаш, маңаа ийи пөштен тарыткаш, бежен-алдан чыл иштинде моон ыравайн, оларны өстүр дээн болза! Ох, төтчеглекчи ынчан ам-на аксын туттунар турган боор, акый!

Лапчар биле Анай-кыс оон хөрээ көвей аъттаныпканнар.

Үе эрткени билдирбээн. Тайга кырындан ак-ак булуттар баштары уштунгулап келгилээн. Өзеннер ишти хөлегелеп келген.

Ийи кижи орукту куду бичии бадып чоруй соңгу талаже дорттапкан. Чүге дээрге ында ыяш тарамык апарган, ийиде, ары ажар арт оон көстүп турган. Орукту дедир эдерерге, ырак, хөй шак үнер деп, Лапчар иштинде бодаан.

Булуттарның дүргени кончуг мурнуу чүкче шуужуп-ла турган. Чавызап келген хүн оларның артынче чашты берген. Ындазында сагышка чиктии сүргей апарган. Тайга сезиктии кончуг хоолаан. Арга-ыяштың чуксуг, шыксыг чыды думчукка келген. Мөөрүктерниң пөш-шивизи, артыш-чойганы силгиленип, кактанып турган ышкаш болган.

Лапчар биле Анай-кыс бичии өзен иштинче кирип олурда, аъттары кедээр кара шиви иштинче көргеш, кулактарын сүүрерткен. Чүнүң-даа мурнунда Лапчарның эът-кежи чымырт кылынган. Чүге дээрге ол ындыг-мындыг ужуралдар болу бээр ийне, херээжен кижи корга бээр ийне дээш, черле кончуг кичээнип чораан. Чааскаан болза, азы кандыг-бир эр эштиг болза, хамаан эвес, адыг-мажаалай-даа таваржы берзе, аъттыг улус четтирбейн-не баар ыйнаан. Харын сөөлүнде, аңчылар дег, хөөредип чугаалаарда, солун болгай. А бо херээжен кижи-биле кады чорда, эче халак, бак-ла чүве ыңай турзун ам.

Ыяш чыжыраан. Аъттар база өзенге чаңгыландыр хаарыктагылааш, баштарын көдүргүлээш, туруп алганнар. Лапчар бодунуң сезиин Анай-кыска билдиртпезин кызып, эзеңги кырынга хере тепкеш, харангылаан.

Лапчар ам-на көрүп каан. Ыргай сыптыг кымчызы-биле

ыяш чыжыраан угже айыткаш, Анай-кысче аяар сымыранган:

‒ Дуу чүү-дүр? Көрем.

Анай-кыс төрепчи дылдырт кылбайн, кожаландыр чорткан:

‒ Чүү-дүр?

‒ Көрден харын.

Анай-кыс көөрге, шивилер аразында сүүр кулактарлыг, соолбургай ижинниг, бир-ле хүрең амытан шимчеп турган. Инек бе дээрге, буттары узун, чиңге-чиңге.

‒ Мыйгак-тыр ‒ деп , Лапчар сымыранган.

‒ Чаажын але, акый, кижиден хойбас ‒ деп, Анай-кыс харыылаан.

‒ Бисти эскерип каан боор, дезип чоруур деп тур.

Элээн үр сонуургап көрүп турганнар. Шынап-ла мыйгак болган. Чоруур дээш, шимчеп турган, ынчалза-даа чаңгыс черде турар элдеп болган. Ол шимчээрге, чанында чиңге пөш база кады чайганган.

‒ Кандаай аң боор, өртеп каан дег, чаңгыс черде турар ‒ деп, Анай-кыс элдепсинген.

‒ Мынчан чаш бызааларлыг болгай, оларын каап чадап тур боор ‒ деп, Лапчар чугаалаан.

‒ Чүткүп турганын көрдүң бе, акый?

‒ Көрдүм. Мындыг ээн тайгага кым аң өртеп каар боор.

Лапчар кымчызы-биле төрепчизин далдырадыр каккылаан. Аң шимчевишаан. Эзеңгизин кың-кың кылдыр дагжаткан. Мыйгак ийи кижиже кулактарын сүвүреткеш, чүткүвүшаан.

‒ Орта аң боор бе?! ‒ деп, Лапчар ам ыыткыр кылдыр кайгап чугаалаан.

‒ Чугааладым чоп. Өртеп каан аң-дыр ‒ деп, Анай-кыс база катап ылавылаан.

Лапчар далдырадыр тепсенгеш, чоржаң доруг аъдының чүгениниң суглуун кыңгырадыр шелгилээш, аңче углуг чортупкан. Анай-кыс ооң соон эдерипкен.

Мыйгак чанында чиңге пөштү сеглеңнедир улам чүткүп, даваннарын кызырадыр баскылаан. Аъттыг кижилер мырыңай чоокшулап келген. Аңның карактары кээргенчиг кылаңнашкан. Кежи дүктүгүр болгаш ишти, куруг барба дег, соолбургай, үттүг-чарыннары, чуртка чыткан куу ыңгыржак бажы дег, когжайып үне берген болган. Мыйгак чүткүп-чүткүп чадап кааш, багга өөренип калган аал малы дег, шагжок доктаай бергеш, ийи кижиже идегел чок көрген. Аңның карактарының оду өже берген болган, ооң орнунда чүгле ийи оңгар үт бар. Карак чажының кара-кара оруктарын ымыраа-сээк үглей бээрге, мыйгак оон чалданыр харыы чок, бажын безин чайбаан.

‒ Кончуг төтчеглекчи браконьерлерни! ‒ деп, Лапчар шыдашпайн алгырыпкаш, аъдындан дүже халаан. ‒ Оларның та кажан салып каан дузаа чүве!

Анай-кыс база дүжүп келген:

‒ Оозун салып кааш, уттуп алганнары ол ирги бе? Чоруурда чүге сөп албааннары ол?

‒ Төтчеглекчилерде ол дугайын бодаар кижизиг сеткил чок. Ол дээрге ийи буттуг араатаннар-дыр. Оларда даарта хүннү бодаар баш чок, олар чүгле хүнүн бодап чурттап чоруурлар. Олар төрээн черниң эртинезин мынчаар сыырып, оор ёзу-биле дажаарап чоруурлар ‒ деп чугаалааш, Лапчар мыйгактың чанынга барган.

‒ Бо чүлер боор? ‒ дээн Анай-кыстың үнү үнген.

Лапчар кыйыында малдырган аразынче көрүптерге, ийи шокар хаптар чыткан. Ёзулуг-ла дүктүг хаптар!

‒ Бызаалары-дыр! ‒ деп, Лапчар алгырган.

Мыйгактыц бызааларының чүгле узун даваннары көстүр, кулактары халбыйгылап калган. Кижилерни-даа эскербес, дезерин-даа бодавас, чүгле ооргазынче соглуп кире берген ижиннери дөгдеңнээр. Дирии-ле дириг.

Лапчар бир бызааны көдүрүп келген, дүк-ле. Оозу дөрт даван кырынга мөлдүк-калдык тендиңайнып туруп алган. Анай-кыс бирээзин тургузупкан. Оозу караан безин көрбейн, ол-бо эмдинип, эмиг дилеп эгелээн. Бичии кара хаайы када берген болган.

Лапчар халып чоруткаш, даалыңын дүжүргеш, ийи шилде сүттүг шай эккелген.

‒ Мону харын канчап ап алган улус боор бис, билген ышкаш ‒ деп, Анай-кыс чугаалаан.

‒ Күжүрлер, чаш аңнарның чурттаар салымы турган-дыр ийин ‒ дээш, Лапчар шилдиң аксын бир бызааның эриннеринге туткан. Оозу эптежип чадап, эмдинип чоруй, шайны иже берген.

Анай-кыс бир бызааны чемгерип эгелээн.

‒ Ой, чаражын, кулактарын шимчеди берди. Бичии хырны үнүп келди, дүңгүр-ле ‒ деп, Анай-кыс чаптап чугааланган.

Ийи бызаа тодуп алгаш, ам-на карактары чырып келген боор, дузакта турган иезинче элең-тендиң кылаштажыпкан. Ол баргаш, иезиниң, чаргаш эмиин-даа соргулаарлар.

‒ Көрдүң бе, Анай. Хөөкүй мыйгак боду тын кырында турган хирезинде-ле, кээргенчиг бызааларын эмзирип ап турган-дыр. Оон башка олар шагда-ла дора өлгүлеп калды ыйнаан.

‒ Кандыг-даа амытанның иези төлүнге ындыг кончуг ынак болган чүве-дир ийин ‒ дээш, Анай-кыс амдыы

чаа-ла ону үш танывазы кижиге күш-биле ашакка бээр деп турган бодунуң авазын сакты хонуп келгеш, үнү чидип, харлыга бергеш, өскээр көрүнген.

Мыйгак ам хоюп, чүткүвестей берген турган. Ооң кижилер байтыгай, адыг-араатандан-даа коргар харыы чок болган. Мыйгакта ам ындыг күш чок. Ол хирезинде-ле оолдарын хотпалаар шаг-шинекти тып ап, оларын эргеледип чыттагылаан. Оо, алдай-теңгерлерим! Чырык өртемчей кырында иениң ынакшылындан күштүг ынакшыл кайда боор!

Бөлүк шиви аразында аң өде халыыр одуруг орукка ол дузакты та кандыг төгчеглекчи та кажан салып калды ыйнаан. Ийи каъттап ээрип каан кончуг быжыг демир сывырындак мыйгактың ийи хол аразы-биле чоон мойнундан алган болган. Бир эвес хыл боостаадан алган болза, күжүр мыйгак-даа, демги кээргенчиг чаш бызаалар-даа шагда-ла кускун-сааскан дою болган чыдарлар ийик.

Мыйгак турган черин оңгарартыр казып каапкан. Ооң аксы чедер черде чаат, будук, чөвүрээ-даа чок. Үзе хемирип каапкан.

‒ Дузактың дөзүн адыра долгавыт, акый ‒ деп, Анай-кыс сүмелээн.

‒ Чок, Анай. Ынчаарга хоржок. Дузак мыйгактың мойнунга баар. Адырылбас, катап ыяшка ызыртына бээр. Оон кижи сагыжы кайын орта чоруур боор.

Мыйгак мырыңай эргештенмээн. Хостакчыларын билген ышкаш, шимчеш дивээн. Лапчар ону ажыглааш, дузактың муңгаш-баглаан черин адырыпкан. Аң боош барган.

Дузактан адырлы бергеш, мыйгак тендирип, барып ужар часкан. Буттары бастынмастап, көжүй берген

болган боор оң. Күстүге дүжүп чоруй, оон деттип алгаш, мыйгак чоога иштинде хөөлбек сугга барган. Бызаалары иезинден чыдып калбаан.

Мыйгак дораан-на сугну ишкеш турупкан. Шаг болганда, бажын көдүрүп келгеш, бодунуң болгаш ооң чаш төлдериниң амы-тынын хостап каан кижилерже ‒ Лапчар биле Анай-кысче ‒ үр-ле кайгаан. Тайгазынын кара суун ишкеш, ам ооң карактары чырып келген. База катап-ла иже берген. Оон бажын көдүрүп кээрге, ооң кара думчуунуң үттеринден суг дедир харыгып төктүп турган. Ынчанмайн канчаар, та каш хонук өл чүве боскунче ажырбаан аң.

Лапчар демир дузакты шуут адыргаш, ийде мыйгак-хараганнар аразынче чидир шывадап киирипкен.

Мыйгак ол черинде турбушаан. Чанында көк сигеннер бажын хөөннүг-хөөнчок чулгулаан.

‒ Ам моон чоруул, Анай. Хөөкүйлерни хоюспаалы, оъттуг, суглуг черге деңгип, күш кирип алзыннар ‒ деп, Лапчар аяар чугаалаан.

Ийи кижи дааш үндүрбейн аъттангаш, оожум чортуп чорупкан. Кээргенчиг иешкилер хостакчыларынче көрүп туруп калганнар.

Ажыт кирип алганда:

‒ Ам олар ажырбас бе? ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

‒ Ажырбас, Анай ‒ деп, Лапчар харыылаан. ‒ Таңдының малы-дыр, таңдызынга ажырбас.

‒ Ынчалзыннар ам.

Үе эрткенин Лапчар биле Анай-кыс эскербээн болганнар. Кара булуттар чавызап, имир дүжүп орган. Лапчар ам-на далажып чораан. Чырык турда, оода-ла улуг орукка чедип алза. Чаашкын база ийи-чаңгыстап дүжүре берген.

Кара суглуг ханы өзенге келгеннер. Малгаштыг черни эртип алыр дээш, ушкан чудуктар артадып, шырыштар оюп шаг-ла болганнар.

Ол аразында чер-дээр, эрегезин дуй тыртыпкан өг ишти дег, караңгылап келген соонда, суггур чаашкынын куда-ла берген.

Малгаштыг черни эртип алгаш, бичии дөңгеликтиг ажык кыдыында кара шиви адаанче ийи кижи халдыпкан.

‒ Ыжык черге чаъс ырымын эрттирип алыылы ‒ деп, Лапчар чугаалаан. ‒ Оон башка идик-хевивис өдүп, доңар бис. Ында чадыр барааны база көстү-дүр.

Аъттарын шиви дөзүнге баглааш, эзерлериниң төрепчилерин аңдара каггылап кааннар.

Чаъс кээр талазын дыт шаңдалары-биле дуглап каан, шала чадагай, чавыт чадыр карарып турган. Чанында кижи одапкы дег ыяш-даа чок.

Чадырның иштин от шап чырыдып көргүлээш:

‒ Төтчеглекчилер чадыры-дыр ‒ деп, Лапчар тодаргайлаан.

Канчап билдиң? ‒ деп, Анай-кыс аайын тыппайн айтырган.

‒ Демги мыйгактың туттунган дузааның өөрү дуу чыдыр ‒ дээш, Лапчар чадыр дүүнде чыткан демир сывырындактарны алгаш, ынаар караңгыда ыяш аразынче шывадап чорудупкан. Оон база катап чадыр иштин чырыткан. ‒ Чүнү-даа арттырып кагбаан. Оода чадаарда от кыпсыр кургаг тос безин чок. Ёзулуг аңчылар одаа эвес-тир, Анай.

‒ Ёзулуг аңчылар одаа кандыг болур чүвел, акый?

‒ Көрден, Анай ‒ дээш, Лапчар база катап одун чырыткан. ‒ Ёзулуг аңчылар одаанга ыяшты безин белеткеп

каан болур. Оон туржук, шай, дус, от безин арттырып каан чыдар боор чүве чораан. Чер черинге кандыг таварылга турбас боор, аскан-түрээн-даа кижи чораай-ла. Хонган одаан куп-куруг кагбас ‒ шаг-шаандан бээр тыва улустуң чаңчылы ындыг ийин, Анай.

‒ Эки-ле чаңчыл-дыр, акый.

‒ Эки эрниң одаанга ыяш чыдып каар, бак эрниң одаанга баг чыдып каар деп, ачам ашак чугаалаар чүве ийин. Бо одагга кежээ кижилер келбээн-дир, ыяжы безин чок. Демир дузактарын адып каапкан, бо шагның баа ол ышкажыл. Тодаргай-ла, төтчеглекчилер одаа-дыр.

‒ Ындыг тояанчылар одаанга түр-даа кады кижи канчап чаглактаныр боор ‒ деп, Анай-кыс демги бызааларлыг мыйгакты сактып келгеш, хөңнү калып чугаалаан. ‒ Ооң орнунга, өл-чаъста-даа бол, чортуп ораал. Мындаа канчап дүне ажып келдивис.

‒ Мындыг чаъста хоржок бис. Доңа бээр сен, Анай.

‒ Ам канчаар бис ынчаш?

‒ Мен дуу чоон пөш адаанга улуг от ужудуптайн ‒ дээш, Лапчар караңгыда барып, кургаг курусуктар чыжырадыр ужур иткилээн. ‒ Сен ыжык кургаг черге олур.

Анай-кыс база анаа олурбаан. Кургаг агбан чыып эгелээн.

Удаваанда улуг от кыва берген. Ам коргунчуг эвес, хөглүг-даа апарган. Ийи кижиниң арыннары отка чырып, хүлүмзүржүрү көстүп турган. Чаъс намдаваан-даа болза, үстүртен өл дүшпес болган. Чокпак кара пөштүң будуктары дамды-даа бадырар хире эвес.

‒ Магалыын аа, акый ‒ деп, Анай-кыс кургаг чудук кырында сандайланыпкан, изиг чалбыыштан чырык арнын холдары-биле дуглап алган хөөреп орган. ‒ Бажыңда

чүве-биле дөмей-ле. Мен мынча ботка чаңгыс-даа катап черге хонуп, мынчаар одагланып чорбаан мен. Солуну хөлчок чүве-дир оң.

‒ Амыдыралды чонунга ажыктыг, бодунга солун кылдыр чурттаар херек. Чаңгыс черге төгерик өг азы дорт хана иштинге олургаш чоор, ол чыргал эвес-тир.

Лапчар таалыңын үжээш, оон дүлген эът, шөйген быштак уштуп эккелген.

‒ Изиг шай чок бо-ла багай-дыр, Анай.

‒ Ол-даа барыктыг оң, акый. Тайганың кара суу чок эвес.

‒ Тайганың кара суу шынап ана аржаан-на болбас ийикпе. Эки эрлерниң одаа болза, чамдыкта паш-хымыш безин арттырып каан болур болгай.

‒ Че, ам ынча дыка хомудааш чоор сен, акый. Чоруурувуста бис аъш-чем-биле бо одагны байыдып каар бис аа?

‒ Ынчаар бис, Анай. Ыяштан база чыып каар бис. Бурунгу өгбелерниң чаагай чаңчылын үреп болбас.

Чаъс бичии-даа намдаваан. Харын чамдыкта хире-хире дыңзып каап, кудуп-ла турган. От чырыынга ырадыр көөрге, долгандыр дүмбей караңгы, карак-ла дешпе. Улуг оруктуң белдири та кайда чүве, караңгыда тывар арга чок.

‒ Бо дүне аяспас чаъс-тыр ‒ деп, Лапчар чүгаалааш, дайнам эътти одура кескеш, борбак быштакты үзе тырткаш, отче октапкан.

‒ Ол канчаарың ол, акый? Чүү чүвеге чүдүүрүң ол?

‒ Чүдүлгем-даа чок. Ол дээрге төрээн ынак черивиске анаа-ла сүзүглелим-дир. Улустуң чаңчылы-дыр, Анай.

‒ Шынап-ла, кижиниң төрээн черинге сүзүглели турбас боор бе? Демги ол пөштер ужуруп каан, мыйгак дузактап каан төтчеглекчилер эвес.

Оон Лапчар ийи шиш чазапкан. Чаа доңа берген дүлген эътти аңаа шиштээш, отка эргизир дөгеп чип органнар. Ооң соонда быштактың ээлчээ келген.

‒ Канчап харын чем ап алган улус боор бис, акый. Угбаң, честеңниң чаагай сеткилдии ол-дур ийин. Олар эвес болза, шилдерге сүттүг шай-даа албас турган ийик бис, демги шокар бызааларның хырыннарын-даа тоттуруп албас ийик бис ‒ деп, Анай-кыс чугаалаан.

‒ Ындыг харын, Анай. Бүгү-ле чаагай чүүлдер аайлыг болур. Бистиң оруувус база ындыг.

Лапчар одаг кыйыынче кылаштааш:

‒ Дек чок кылдыр чүдерээн дээр-дир. Ак чаъстай берген-дир ‒ деп чугаалангаш, аъттарда барган. ‒ Хонар ужурга таварышкан-дыр бис, Анай.

‒ Хонгай-ла бис, акый. Одувус бар-дыр, тодуг-дур бис. Аъттарны өртеп алыр бис бе?

‒ Тодуг аъттар тура хонар, ажырбас. Өртеп алырывыска, хойгаш аргамчызын үзе сога берзе, ат болур бис. Чер черинге хаван чадаг олуруп бергенивис ол ыйнаан. Чайгы дүн удадыр эвес, бичии кум кыннып алгаш, сыгыр даң-биле деңге аъттаныптар бис.

Лапчар эзерлерни союп эккелген. Салгын уундан чайлай кургаг күзүрүм дөжээш, эзерлерниң бирээзин төрепчизин чада салгаш, Лапчар чыдар чер белеткей берген.

‒ Сен орта чыдар сен, Анай ‒ деп, Лапчар чугаалаан.

‒ А сен каяа чыдар сен, акый. Азы от ижегелеп, меңээ бараан бооп тура хонар сен бе?

‒ Ынчангай-даа мен, бир эвес мындаагылар күзеп турар чүве болза ‒ деп, Лапчар баштактанган.

‒ Ой, ынча диве, акый. От өже берзе, мен база туруп салып турар мен. Сен база дыштанып удуп алыр сен.

Лапчар одагның бир талазынга эзерин дөжей берген.

Одаг кыдыынга элээн-не чугаалашканнар. Чаъс дымыратпышаан.

Анай-кыс та чүнү бодап чытты ыйнаан, кызыл көстерже караан чивеш кылбайн көрүп-ле чыткан. Оон караа чоорту шимдинип калган.

Лапчар одун ам бир чүшкүрүп, будуктар немей салып кааш, эзерин сыртангаш чыдып алган. Чүгле одагда кыпкан ыяштар дызыраары дыңналган.

Анай-кыс изиг оттан кедээр сойгаш, уйгузунда чугааланган:

‒ Демги шокар бызаалар доңа бербес боор аа, акый?

‒ Чер баарлыг амытаннар кайын доңар, иези ыжыктап алган болгай аан, Анай ‒ деп, Лапчар харыылаан. ‒ Шыкта амырап, иези тоттур оъттап алган боор. Дески чаашкын-дыр бо. Шивилигниң суксап чыткан тараалары ам аттыга-ла бээр боор.

Оон кезек болганда, Анай-кыс чугаалаан:

‒ Артымдан салгын үрүп тур. Удууруңда, оон дуй чыдып аар сен, акый.

Чер чоруп, одагга хонуп көрбээн кижиниң кончуун аар деп, Лапчар иштинде боданган... Лапчар Анай-кыстың артындан аяар ыжыктай чыдып алган.

Изиг одаг чалынындан дескени ол ийикпе, Анай-кыс оттан кедээр чылгаш, Лапчарже улам чыырлып чыткан. Бөкпек кара шивилер будуктарында дүшкен дымырааш чаъстың даажы чаңгыс аай болгаш уяранчыг дыңналган.

Шак ол өйде Лапчарны ояр-дезер арга чок элдептиг таалал хөме алы берген. Кырында соок өл-чаъсты-даа, кыйыында изиг от-көстү-даа Лапчар уттупкан...

Ыяш чыжыраанындан Анай-кыс оттуп келген. Даң адып, чер чырый берген болган.

‒ Дараазында келир аалчыларга одаар ыяш белеткеп кагдым ‒ деп, Лапчар чугаалаан. ‒ Чер чораан улус эрес болур, эрте турар болгай. Аъттаныптар бис бе, Анай?

Чүге-ле ийик, Лапчарның арнынче Анай-кыс көрүп чадап шаг болган.

Чаъс аязы берген. Өзен иштинден бөлүк-бөлүк чөөктелчек туманнар көдүрлүп үнүп тургулаан.

Аъттарны Лапчар эзертей шаапкан. Ийилээ одаг кыдыынга биче кады олура дүшкеннер. Чоон пөштүң өл чаъс дегбес чырык черинге Лапчар бир хааржак оттуг-ыяш суп каан. Аңаа саазынга ораагаш, кадырган быштак чартыы база салып кааннар. Бышкан сүт быштаа үрелир эвес.

Өзенни куду каккаш, бичии белдедип чоруй, бел-орукка кирип алганнар. Анай-кыс биле Лапчар улуг арт кырынга үнүп кээп турда, хүн үнүп, хектер чайтыгайндыр ырлажы берген.

Арт кырынга аъттарындан дүжүп, төрээн чериниң каазын магадап көргеннер. Хондур чагган булуттар ам-даа чавыс, ары чарыкты дешпилдир шыва алган. Олар ак-ак апарган, улам көдүрлүп орган.

‒ Бо булуттарны Шивилиг унундан көөр болза, ырак, бедик көстүр боор аа?

Анай-кыс ам «акый» деп сөзүн хереглевээн. Лапчар

ам аңаа ол сөстен-даа чоок кижи кылдыр сагындырган. Шуут-ла «сен» деп чугаалаарга тааржыр ышкаш болган.

‒ Анай, көрдүң бе, бис ол ырак булуттарның-даа үстүнде тур бис.

Анай-кыс ак булуттарже көрүп алгаш-ла турган. Ооң сагыжынга Сенек унунга Токпак-оолдарның «дүгдег» кылып келген кежээзи кирип келген. Ынчан Анай-кыс элдеп-ле булуттар көрген ам: ынчан ыракта кара булуттуң хевири баштай чаңгыс аъттыг кижи, оон ол кижи шериг апарган, ооң соонда ол булут ийи аъттыг кижи кылдыр хуула берген. Бедик черде челзип олурар ийи аъттыг кижи! Ол бодалга келгеш, Анай-кыс ийи аъды биле Лапчарже боду безин билбейн көре каапкан.

‒ Чүнү бодап турдуң, Анай? ‒ деп, Лапчар оваарымчалыг айтырган.

‒. Чок ‒ дей каапкаш, Анай-кыс чожуй берген. ‒ Бо ырап чоруй барган ак булуттарны көөрүмге, авамның кидис кылыр дээш салып каан дүгү-биле хөлчок дөмей болду. Бичиимде ону кызыл-даван аажок кырлаксаар кижи мен.

‒ Мен оларны авамның тонга салып орар хөвеңинге дөмейледим ‒ деп, Лапчар чугаалаан. ‒ Мен ону кызыл-даван кырлай каапкаш, авамга бо-ла кончуда бээр ийик мен.

‒ Бодалывыс дөмейин аа ‒ дээш, Анай-кыс чиктии кончуг хүлүмзүреп каан.

Ийилээ аъттарынче кылаштажынкан.

Орук ийинде чыый салып каан даштар көрүп кааш:

‒ Бо чүү боор ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

‒ Даш оваа ышкажыл.

‒ Хаа, шилдерниң хөйүн аа! Шил оваа эвес ыйнаан?

Шынап-ла, ында шилдер хөй болган: бүдүнү-даа бар,

бузуу-даа бар. Спирт, коньяк, водка шилдеринден аңгыда, кижи танывас кызыл арагалар шилдери бар: портвейн, ликер, перцовка, тракия, массандра...

‒ Шаанда бүдүүлүк кижилер оран-делегейге чүдүп оваа чыып, аңаа эрээн шокар пөс быжындылары, ак аът кудуруунуң хылын баглап чораан ‒ деп, Лапчар тайылбырлааш, кочулап чугаалаан... ‒ Ам бир янзы «чүдүлгелиг» кижилер тыпты берген эвеспе оң. Ындыг кижилерниң эзеңги дыңзыткан шилдери-дир ийин.

‒ Шыырак-ла делгиирлиг коржаа-дыр ‒ деп, Анай-кыс база шоодуп каан. ‒ Азы шилдер музейи бе?

‒ Бо база чараш эвес чорук-тур ийин, демги төтчеглекчилерден дээредевес ‒ деп, Лапчар шыжыгып чугаалаан. ‒ Төрээн черни ынчаар каастаарга таарышпас.

Аъттаныпканнар. Оон ыңай кудургай. Хондур чагган орук өл, сайгактыг боорга, Анай-кыстың аъдын Лапчар узун-дынындан чедип алган.

Чаъс соонда арыг агаар. Хектер үнү куттулуп-ла турган.

Көк торгу тонун хүрең дордум кур-биле куржангаш, кызыл чуңгу эзер кырында олуруп алган Анай-кысты көөрге, белиниң чиңгези чаш хадың-на. Кудургайга тайгыр орукка быжыгланып баскан аъттың кылажының аайы-биле, сугда хаак дег, эглиңайнып чораан.

Анай-кыстың ак арны эртенги хүнге чырып, чаагында борбак меңчигежи улам карарып көзүлген. Хүрең эриннери кылаңнашкан. Кара карактарының чалбыраажы кыптыккан. Ол аныяк шырайның кежиниң хоюундан чалыы эрниң карактары тайып чораан. Анай-кыстың иезинден төрүттүнген бүдүжү төрээн чериниң бойдузунуң чаражы дег, көөрге көрүштүү улам дам баар болган. Азы Хендергениң агаары ынакшылга ындыг кончуг салдарлыг

болган чоор бе деп, аныяк эр иштинде боданган. Лапчарның чүрээ саргып, дүүнге чедир-ле ындыг даржылгага таварышпаанын билип чораан.

ЧЭЭРБИГИ ЭГЕ

‒ Комсомол хуралын эртир, ону чугаалашпас болза хоржок, Сергей ‒ деп, Александр Петрович чугаалаан. ‒ Орта парткомнуң мурнундан олуржуп, арга-сүмезин берзин дээш, Антонина Николаевнаны чалап эккелдим.

Бажында көк дүктер илези кончуг көстүп орар, кижи ортузу эрте берген назылыг Тоойна эмчи Шериг-оолче хүлүмзүрүп орган:

‒ Чүл моң, Сергей Сергеич, дузалакчы кылдыр хирелиг кижи берген-дир бе?

‒ Хирелиг боор бе? ‒ деп, Шериг-оол барык-ла алгырыпкан. ‒ Силер биске үргүлчү дузалап келген болгай силер, Антонина Николаевна.

‒ Чар тарадып алдыңар ыйнаан, Сережа?

‒ Тараткан бис. Бо чоок кавының аалдарынче дүүн аъттыг оолдар база чоруттум, Александр Петрович. Ам чарлал база азар бис.

‒ Ол кежигүннериниң херээнге хамаарылгалыг коммунист эштерден база чалаңар.

‒ Бөдүрең-Хөө дарга база келир болган.

‒ Эки-дир. Оон ыңай ам-даа кижилер-биле чугаалажып билбес-тир бис ‒ деп, Александр Петрович чымчак болгаш оваарымчалыг чугаалаан. ‒ Кижилерниң ишти-хөңнүнче хандыр кирип шыдавас-тыр бис, Сергей Сергеевич. Кижи бүрү боду тускай аажы-чаңныг, сонуургалдарлыг, негелделерлиг, чедер-четпес талаларлыг болгай. Ооң 

чүгле чазыгларының кырынче чүдүрлүрүвүске таарышпас. Эш-хуунуң, партийжи чоруктуң кадыг-шыңгыы шүгүмчүлелинден аңгыда, найыралдыг чугаа база турар. Кандыг-даа чурум-сагылга чок, хедер, чалгаа дээн кижиде безин кижизиг чүүлдер бар болдур ийин. Бис чамдыкта ону эскербес-тир бис. Кижини кижи деп көөр болза, кандыг-даа кижи кижи болдур ийин.

Үр эвес чугаа соонда Илюшкин Антонина Николаевна биле Шериг-оолду эдертип алгаш, конторадан үнүпкен.

‒ Бөгүн силер-биле кады эң бичии шивилигжилерге аалдап баар дээн кижи мен ‒ деп, парторг кудумчуга бар чыда чугаалаан. ‒ Мени шагда чалаан эштер-дир ийин. Мен кончуг дүжүмет оларны-даа тоовас ‒ дээш, Александр Петрович хүлүмзүрээн.

‒ Уруглар ясли-садының иштин мырыңай чаа чугайлап турдувус, херээженнер чөвүлели доктаал үндүрүп алгаш ‒ деп, Антонина Николаевна баш удур тайылбыр берип чораан. ‒ Уругларның тодуг-догаазы, арыг-силии ана шору. Мен үргүлчү барып тур мен. Чүгле хүннүң турар уругларның өрээлдери кончуг дакпыш-тыр, Александр Петрович.

‒ Дүлүш Дүменович билир ыйнаан?

‒ Билир кижи. Ясли эргелекчизи айтырыг тургускан мен дээр чораан.

‒ Чаазы чаа бажың-дыр ийин, Антонина Николаевна, чүгле тар дээрден башка.

‒ Бажың тарлай берген эвес, бичии шивилигжилерниң өзүп турары ол-дур ийин, Александр Петрович.

‒ Шынап-ла, чоокка чедир өрээлдерге хос оруннар турар чүве ийин ‒ деп, чугаага Шериг-оол киржи берген.

‒ Канчап сактып келдиң, Сережа ‒ дээш, Антонина

Николаевна уламчылаан. ‒ Шынап-ла ындыг турган болган. Турза-даа, уругларның хөй кезии орус чурттакчыларныы бооп турду. Тывалар дээрге уругларын яслиге бербес турдулар. Улустуң уругларын барык-ла хунаап алгаш, ада-иелерин яслиге кады чемгерип, хондуруп-даа тургулаан бис. База солун үе турган ам. Баштай хүннүң алыр бөлүкке уругларны, ооң ада-иелерин чаңчыктырып алган бис. Ооң соонда ол демиселдиң ийи дугаар чадазы эгелээн. Хондур турар бөлүк тургузуп алырывыска, оовус куруглааш туруп берген. Кара хөк чоор.

Тоойна эмчиниң чугаазын дыңнап-дыңнап:

‒ Ам демиселдиң үш дугаар чадазы эгелээн-дир ‒ деп, Илиишкин дарга чугаалаан.

‒ Ол кандыг аайлыг үш дугаар чада боор, Александр Петрович?

‒ Билбээн болзуңарза, ам барып ол чаа чада-биле таныжар бис.

‒ Ол дугайын колхозтуң херээженнер чөвүлелинге чүге дыңнатпаан улус боор.

‒ Ону билир силер, билир силер, Антонина Николаевна. Ыракта чурттап турар чамдык малчыннар уругларын хондур турар бөлүкке киирип кааш, оларны ай-айы-биле кээп көрбейн турар-дыр. Шагда уругларын яслиге бербейн тургаш, ам мырыңай шуут албастап турар апарган-дыр. Көңгүс дедир аларган. Ол база чаа чада-дыр.

‒ Шын харын, Александр Петрович. Билир бис, демисежип шаг болдувус. Ынчалза-даа чогумчалыг түңнел ам-даа чок.

‒ Школада база ындыг чоруктар ‒ деп, Шериг-оол амырай-ла берген. ‒ Чамдык колхозчулар уругларын күзүн эккеп кааш, чүгле чайын кээп ап турарлар. Черле 

ындыг кижилерге удур шыңгыы демисежир, оларның уруг-дарыын яслиге хүлээп албас херек.

‒ Ынчап баар болзувусса, Сережа, демиселдиң база бир, харын-даа дөрт дугаар чадазын боттарывыс тургузуп алганывыс ол ‒ деп, парторг чугаалаан. ‒ Колхозчуларның уруг-дарыын яслиге хүлээп албастай бээривиске кайын тааржыр. Чон-биле кижизидилге ажылы чорудар херек. Орта комсомол организациязы, херээженнер чөвүлели эки киришсин.

Ясли-сад бажыңының дужунга кылаштажып келирге, чаш уруглар ыглашканы дыңналган. Бир бичии оол кышкырып-кышкырып кускуннаан.

‒ Чүү болду бо? ‒ деп, парторг элдепсинген.‒ Ясли бажыңын алгыдыңар деп негелде салып турар уруглар эвеспе оң, Александр Петрович ‒ дээш, Антонина Николаевна элдээрти хүлүмзүрээш, Шериг-оолче караан базып каан. ‒ Комсорг чүү деп бодап чор ирги?

Шериг-оол чугааның дузун улам ажыдып каан:

‒ Хостуг шүгүмчүлелдиң база бир хевири эвеспе оң. Антонина Николаевна.

‒ Каткы эвес, шын чугаалап чор силер. Бичии чаштарның шүгүмчүлелин колхоз даргазынга дамчыдар мен.

Үжелээ херим иштинге кире бээрге, шала элээди уруглар кижизидикчизи Маңмаага баштадып алгаш, агаарлаар дээш үнүп бар чорааннар. Илиишкин дарга чыскаалып алган чаштар-биле мендилешкен. Олары кижизидикчилерниң өөреткенин ёзугаар уурук-суурук-даа бол, мүн-не бир угда харыылааннар.

Бир бичии оол хенертен:

‒ Илиишкин дарга келген ‒ деп дыңналдыр чугаалаан. 

Маңмаа кижизидикчиниң арны кыза хона бергеш, ол оолдуң кулаанга барып каш сөс сымырангылаан. Оозу база катап сөстерни адап чадай, үзүктеп чугаалаан.

‒ Алек-сандр Петр-ович келген.

‒ Ажырбас, ажырбас, оол. Мени кым Илиишкин дарга дидир?

‒ Ачам база. Авам база.

Илиишкин дарга каттырып каан.

Маңмааның ындазында хөлзээни аажок. Даарта комсомол хуралы болур дээнин дыңнады ыйнаан.

‒ Даргалар чүге моорлап келчик ирги? ‒ деп, Маңмаа хүлүмзүрүүн арай боорда сы кызып, дүүреп айтырган.

‒ Шивилигниң бичии хамаатыларының ажыл-ижи-биле таныжар дээш келдивис ‒ деп, комсорг, харыылааш, чанында бичии оолче доңгайган. ‒ Каша чиир планың кайы хире күүседип тур сен.

‒ Каша?! ‒ дээш, бичии оол аайын тыппайн барган. ‒ Тараа дужаар план бе?

‒ Тараа боор ийикпе, тараа ам-даа бышпаан болгай.

‒ Кашаны эки-ле чип тур бис. Бо турган Шериг-оол дарганың уруу Айлаана кашазын үргүлчү арттырып каар уруг-дур ‒ деп, бир бичии уруг чугаалаан.

‒ Билдиң бе, Сергей Сергеич, хостуг шүгүмчүлел силерде баарды ‒ деп, Антонина Николаевна чугаалаан.

‒ Доп-дораан далаштыг хемчег алыр болган-дыр ‒ деп, Шериг-оол баштактанган. ‒ Өг-бүле чөвүлели чыыр апарган-дыр ‒ дээш, уруглар аразында турган Айлааназынга чеде берген. ‒ Кашаң чүге арттырып каап турар кижи сен? Өкаай уруг-дур сен дээш, өөрүң электей бээр.

Айлааназы эриннерин дөрбейткилээн:

‒ Ам арттырбас мен. Артыкка кагдырып чип турар мен.

‒ Планны ынчаар ажыр күүседип турар херек ‒ деп, Илиишкин дарга мактаан.

‒ Бичии хамаатыларывыс кайы хире доругуп турлар? ‒ деп, парторг айтыргаш, Маңмааже удур көрген.

Маңмаа харыы диленген чүве дег, бичии уругларже көрген. Херектиң ужурун билип кааш, Шериг-оол база бир кижизидикчи аныяк кыс кыйгырып эккелген. Уруглар чыскаалып алган хевээр кылаштажып үнүпкен.

‒ Бичии хамаатылар эки-ле доругуп турлар ‒ деп, парторгтуң чугаазын катаптап кааш, Маңмаа оон ыңай сөс тыппайн туруп берген.

‒ Удуур-чыдар чери эки бе? Аъш-чеми кандыгыл? ‒ деп, Антонина Николаевна дузалажырын оралдашкан.

‒ Хомудал чок ийин. Оон ыңай чүнү негээр боор.

‒ Ада-иелери канчаар дузалап турарларыл? Ыракта чурттап турар чамдык кижилер уруг-дарыын көрбейн турар дээр-дир, ол шын бе? ‒ деп, Антонина Николаевна чугааны чоокшуладып-ла орган.

Мындаагы ол бак-чаяанныг куда дугайында келбээн, ажыл-албан дугайында чоруур улус-тур деп билип каан боор оң, Маңмааның үнү чоорту орталанып келген.

‒ Чамдык кижилер бар харын, уругларын садикке эккеп кааш, кандыг чурттап турарын сонуургап көрбес ‒ дээш, Маңмаа элээн каш аттар адаан. ‒ Оон бир өске хевирниң кижилери база бар. Ылаңгыя чайын уругларын ап алгаш, ол хевээр чидире бээр. Мырыңай күзүн соок дүже бергенде эккээр ‒ дээш, Маңмаа Тоойна эмчи биле Шериг-оолче көрген.

‒ Шын бодал аа? ‒ деп, парторг кады келгени ийи эшке чугаалаан.

Антонина Николаевна биле Шериг-оол ыыт чок чөпшээрежип каан.

‒ Шын болганда, хемчег алыры-биле саазынга демдеглеп алыылы ‒ дээш, Александр Петрович блокнот ушту берген.

Бичии чугаа соонда ясли-садтың эргелекчизи-биле чугаалажып, уругларның чурттап турар черин кезип көргеннер. Өрээлдер шынап-ла дакпыш болган.

‒ Силерге мен карманымдан чаа бажың уштуп бере албас кижи-дир мен ‒ деп, Александр Петрович өрээлдерни кезээн соонда эргелекчиге чугаалаан. ‒ Уругларга дазылгалар таарымчалыг, делгем болзун дээш, мээвисти шупту кады ажылдадып көрээли. Силер чүнү кылып шыдаар силер? Бис чүнү кылып шыдаар бис? ‒ дээш, парторг оюн-баштак-биле демдеглеп каан. ‒ Бис деп сөс-биле колхоз баштаар черин адап турарым ол. Мени колхоз даргазының херээнче холгаарлап турар деп база бодавайн көрүңер. Ынчалза-даа бичии шивилигжилер негелде салып, каша чиир планывысты ийи катап ажырар бис деп аазап турда, кым тайбың олуруп шыдаар боор.

Ында тургаң улус чөпсүнүп хүлүмзүржүп каан.

Парторг оон ыңай уламчылаан:

‒ Силерде уругларның кылган ажылдарын делгээн өрээл бар-дыр. Ону хостаза чүл? Уруглар чурттазын. Делгелгени коридорже көжүрзе кандыгыл? Ол харын хөй-ниитиниң, ада-иелерниң аан, караанга көскү чер-дир. Өске кижи четпес черге делгелгениң херээ чүү боор. Ону бодап көрүңер.

‒ Ол черле чөп санал боор ‒ деп, ясли-сад эргелекчизи чугаалаан. ‒ Мээң кабинедим база улуг өрээл болгай. Бичии өрээлче көжүп ап болур мен.

‒ Негелде тургузарымга, парторг мени бичии өрээлче көжүрүптү дивейн көөр силер ‒ дээш, Александр 

Петрович эргелекчиже чазык көрген. ‒ Ол-дур харын, боданыр болза арга-ла бар. Шаа барып, ясли бажыңын черле алгыдар бис. Чүгле бөгүн эвес, даарта эвес. Тудуг ажылын чорудуп турар улус-тур бис, ынчалза-даа бүгү чүвени чаңгыс хүн кылып алыры болдунмас боор чүве-дир. Шивилиг суур безин ходугур өргенден эгелээн болгай. Оон ыңай уруг-дарыын алгаш чидире бээр азы уруг-дарыынга келбес ада-иелер-биле бис чугаалажып көрээли. Ол дээрге бистиң ‒ дээш, Илюшкин чанында Шериг-оол биле Антонина Николаевнаже көрген, ‒ партия, комсомол организацияларывыстың, херээженнер чөвүлелиниң харыылаар ажылы-дыр. Ону черле мен аазап көрейн.

Яслиге чораанының соонда, мурнунда орта чүге барбайн турган кижи боор мен деп, Шериг-оол боданган. Шынап-ла, бир эвес парторг айтырыпкан болза, ол кыдыг оолдуң содунга, кызыр тевениң дузунга олурар турган ийик. Яслиниң кижизидикчилериниң аразында комсомолчулар база бар болгай.

Ол хүн пятница турган. Ынчап ам-на бир бодал Шериг-оолдуң бажынга чык дээн. Чүл дээр болза Александр Петрович неделяның пятница санында кандыг-ла-бир албан черинге, бригадаларга, фермаларга барган турар кижи. Башкылар, эмчилер, анаа-ла колхозчулар-биле ужурашкан болур. Лекция-даа номчуур, беседа-даа чорудар. Улус-биле анаа-ла ужуражып хөөрешкен, чамдыкта колхозчуларның бажыңнарынга безин киргилээн болур. «Шивилиг» колхозтуң парторгу пятница бүрүзүн чон-биле аралажырының хүнү кылдыр бодунга доктаадып алган. Ол чурумун кандыг-даа бачым үелерде үрээр эвес. Узун илеткел, лекция кылып шыдавайн-даа барза, 

күш-ажылдың бөдүүн кижилери-биле бир-ле черге чугаалашкан болур.

Ленин башкы ындыг чораан кижи-дир. Пятница бүрүзүн ажыл-албанының аайы-биле-даа, ажыл шагының сөөлүнде-даа чон-биле аралажырының хүнү кылдыр доктаадып алгаш чораан. Ол хүн Владимир Ильичиге ыдыктыг хүн. Ынчан улуг баштыңчы чай чок болдум деп чылдагаан черле дилевес. Кремльде чеже-даа чай чок ажылдыг болза, өске хүннерде чеже-даа хөй чон-биле ужурашкан болза, пятница дээн соонда ‒ сөглээн сөс, керткен ыяш ‒ Владимир Ильич чон аразында турар.

Колхозтуң парторгу Илиишкин дарга ындыг хевирлиг «Ленинчи пятницалыг» турган. Александр Петрович ол дугайын өске удуртукчу эштерге сүмелеп, ону кончуг харыысалгалыг херек деп саналдап келген. Чүүлдүг-дүр деп хүлээп алгаш, ону чамдык эштерниң (оларның аразында колхозтуң комсоргу Сергей Шериг-оол база бар) от-көс дег эгелээш, чоорту соой бергени шын эвес болбайн канчаар. «Ленинчи пятницаны» кижи бүрүзү доктаамал, бедик деңнелге, харыысалгалыг, эки белеткелдиг эрттирер херек. Ийи-чаңгыс эштер пятницада бир бажыңга кирип шайлап кааш, ажыл чоруттувус дээрге кайын тааржыр.

Сергей Шериг-оол Александр Петровичиден ёзулуг үлегер алыр деп иштинде ыяк бодап алган. Ол бот-боттарын өттүнүпкен чорук эвес-тир. Оон ыңай «Ленинчи пятницаны» коллективтиг чорудары тоң чугула. Аныяк коммунист кижиге, комсомолчулар баштыңы кижиге чон-биле аралажыры дег чугула херек чок.

Даарта болур хааглыг комсомол хуралының өңнеп парлаан улуг чарлалы баш удур астына берген.

«Комсомолчуларның келири алба» дээн домакты кызыл будук-биле бижээш, ооң соонда кыйгырыг демдээн машпайтыр хап каан.

Шериг-оол боду чүүден дора хөлзеп турган. Бирги айтырыг-даа барыктыг: сиген кезеринге аныяктарның киржилгезиниң дугайы. Ындыг ажыл-агый айтырыглары комсомол хуралдарынга үргүлчү болуп турган, харын-даа бүгү Тываның аныяк өскенинге эгелекчи кыйгырыг-даа үндүргүлеп тургулаан.

Суббота кежээзинде комсомолчулар суурнуң клубунга чыглып келген. Кижилерниң сонуургалы кайгамчык хайныышкынныг болган. Хурал дээрге куду көөр, кулур дээрге өрү көөр, эң идепкей чок кижилер безин шагда-ла четкилеп келген, клубтуң мурнунда сандайларны ээлепкен оргулаан.

Чыылганнар ында-мында бөлүглешкен, оюн үезинде сын сиртинде күртүлерзиг хүлүрешкен, изиг-изиг маргышкан тургулаан. Чамдык эңгиин кижилер безин клубтуң эжиин ашкылаан, кодан дескинген дээлдиген дег дээриглээн, кулак салып чоруп турган.

Хей-ле кызыл будук-биле шыйдырып, кыйгырыг демдээ салдырып турган-дыр мен деп, Шериг-оол боданган.

Комсомол хуралының хүн чурумунуң бирги айтырыы кончуг чугула турган болза-даа, үр болбаан. Илеткелчиге барык-ла айтырыг чок, саналдар эвээш болган. Индирден дүжерин уттуптар эштер безин санал бербээннер. Сиген кезилдезинге бүгү күш-биле киржир деп доктаалды чаңгыс үн-биле хүлээп алганнар.

‒ Бирги айтырыг төнген ‒ деп, хурал даргазы чарлаптарга, зал ишти шыпшың апарган. ‒ Ийиги аитырыг болза, ВЛКСМ кежигүннери эштер Анай-кыс Сандан биле Лапчар Ирбижейниң хууда херектери.

‒ Анай-кыс Санданның херээ-биле Лапчар Ирбижейниң херээн чүге кадып алдыңар? ‒ деп, бир үн залдың соондан дыңналган.

Хурал даргазы холун көдүрген:

‒ Хуралдың чурумун сагып көрүңер, эштер. Айтырыг салырын кымга-даа чөпшээревээн бис. Баштай илеткелчиге сөстен берээл. Ынчан айтырар силер ‒ дээш, хурал даргазы олурганнарны эргий көрген. ‒ Бир-тээ айтырыг салдына берген төлээде, ол айтырыгга харыылаптайн. Мындыг чүве-дир бо, эштер: Анай-кыс Сандан биле Лапчар Ирбижейниң хууда херектери чаңгыс дөстүг болуп турар. Ынчангаш, комитеттиң хуралынга чугаалажып көргеш, хары угда дыңнап, хемчег хүлээп алыр деп сүмелешкен бис.

‒ Анай-кыс Сандан биле Лапчар Ирбижейни комитет хуралынга дыңнаан бе ынчаш? ‒ деп, айтырыг үнген.

Хурал даргазы холдарын чада туткан:

‒ Айтырыгны соонда кылдыр дугуруштувус чоп. Соксап көрүңер, эштер. Ам билдинди бе?

‒ Билдинди ‒ дигилээн үннер дыңналган.

‒ Ынчаарга ам бо айтырыг талазы-биле колхозта комсомол комитединиң секретары Сергей Шериг-оолга сөс бээр-дир ‒ дээш, хурал даргазы олуруп алган.

Бирги айтырыг талазы-биле улуг илеткел кылган эшти херекке албаан хурал даргазы далаштыг тура халааш, графинде соок сугну кырлыг стакан долдур куткаш, Шериг-оолдуң баарынга салып каан.

Шериг-оол хөй чүве чугаалаваан, боостаа шыгыдып, суг-даа ишпээн. Анай-кыс Санданның өөредилгезин ара каапкаш чедип келгенин, ооң ада-иезиниң ону эттиг-малдыг кижи-биле өглеп каар деп эрги ёзу-биле оралдажып

турганын тодаргайлаан. Ооң соонда бүтпейн барган куданың дугайын тайылбырлааш, ол херекке Лапчар Ирбижейниң киржи бергенин чугаалаан.

Шак ол үеде ыракта азыгдан:

‒ Лапчар эр-хей! ‒ дээн үн дыңналган.

Залда улус ынаар көрнү берген. Хурал даргазы карандаш-биле суглуг графинни кыңгыладыр соктагылаан:

‒ Шимээн, шимээн, эштер! Шеглеп көрүңер! Саналды оон бээр силер!

Анай-кыс Сандан биле Лапчар Ирбижейниң, ажыл хүннери үзүп, Хендергеден бээр чоруп чораанын комсорг шыңгыызы-биле буруу шапкан. Дыңнадыг ооң-биле доозулган.

‒ Четтикпээн улус ам-на айтырып туруңар ‒ дээш, хурал даргазы туруп келген.

Ыыттаар кижи чок. Зал ээн-даа чүве ышкаш.

‒ Чүү болду бо, эштер? Кино база болур болгай, көрүкчүлер даштын чыглып эгелээн-дир ‒ дээш, хурал даргазы билээнче көрген. ‒ Шак-даа сайзырап баарды-ла.

‒ Ийи эштиң боттарын дыңнаар-дыр ‒ деп, арай боорда бир эш чугаалаан.

‒ Баштай Анай-кыс Сандан чугаалазын ‒ дээш, хурал даргазы улустуң мурнунче айыткан. ‒ Бээр чедип кел, комсомолчу эш-өөрүңче көрнүп ал.

Кара чажын дүргеш, чушкуузунда чоржактап алган Анай-кыс бир талада саанчылар аразындан тургаш, залдың мурнунга аяар кылаштап келген. Ооң үнү үзүктелчек болгаш адаан сөстери кыска-кыска дыңналган:

‒ Өөредилгем ара каапкан мен. Авам аарый бердим дээрге... Буруулуг болган-дыр мен. Мен өгленир дивээн мен. Авам-ачамның база өске улустуң тывыы-дыр. Мен 

ынааваан мен. Хөңнүм чок кижиге барбас мен. Ажыл хүннери үскеним шын ‒ дээш, элээн харлыгып тургаш немээн. ‒ Ооң ужурунда комсомолдуң кандыг-даа доңгулдазын хүлээр мен. Фермага эки ажылдаар мен.

Кезек үзүктелиишкин соонда, хурал даргазы айтырган:

‒ Ол-ла бе?

Анай-кыс бажын согаш кылып каан.

‒ Айтырыг кымда барыл? Четтикпейн орган эштер чүге ыыдыңар сураг барды?

‒ Кижилер сени эрги ёзу-биле албадап өглээр деп турда, чүге ыыт чок орган сен? Комсомолчу кижи-дир сен, комсомол организацияң бар-дыр? ‒ деп, бир оол айтырган.

‒ Мээң амыдыралымны кым-даа сонуургаваан ‒ деп, Анай-кыс харыылаан. ‒ Иштимде бодап-ла турган мен, ынчалза-даа диттип чадап каан мен.

Ынчан Шериг-оол туруп келген:

‒ Ол айтырыгга мен база бичии тайылбырлап көрейн. Бо талазы-биле Анай-кыс Сандан боду биске кээп, билдириишкин безин эккеп чораан кижи-дир. Сөөлүнде уктап көөрүвүске, бистер ону херекке албайн, чүгле са байысаарынга өйлежип турган-дыр бис. Оон ыңай бистер бодувустуң комсомолчувустуң хууда амыдыралын сонуургап көрбээн-дир бис.

‒ Бистер деп кымыл ол? ‒ деп, бир кыс үн дыңналган.

‒ Бистер бе? ‒ дээш, Шериг-оол хурал даргаларынче көргүлээн. ‒ Комитет кежигүннери, бир дугаар ээлчегде мен бодум, комсомол организациязының секретары.

‒ Ынчаар чугаалаар-ла болгай ‒ деп, ол-ла үн 

шыңгыырап каан. ‒ Бодуңарга бистерни бөле-хаара туда бээриңерге кайын боор, эш секретарь.

Зал шимээргей берген. Суглуг графин база катап дагжаан.

Бир оол удаа-дараа айтыргылапкан:

‒ Достак-оолга ынакшаан сен бе?

‒ Чок ‒ деп, Анай-кыс дорт харыылаан.

‒ Эреске ынакшылың өшпээн бе?

Зал биле суглуг графин база катап каккылажып каан.

‒ Чагаалажып турарывыс хевээр ‒ деп, харыы дыңналган.

‒ Үш хонук         шөлээлиг         деп, амдыы чаа Шериг-оол тайылбырлады. Ынчаарга чүге дөрт-беш хонукта ажылга үнмээниң ол?

‒ Тайгага аза берген бис ‒ деп, Анай-кыс харыылааш, оон ыңай шак дүшкен.

‒ Ол айтырыгга мен харыылаайн ‒ дээш, Лапчар мурнуку одуругдан тура халааш, Анай-кыстың чанынга келген.

‒ Эш Лапчар Ирбижей, силер олуруңар. Силерниң херээңерже ам-даа кирбээн бис. Бичии-ле када манап көрүңер, айтырыглар чүдүрлү бээр, харыылап четтигиптер силер ‒ дээш, хурал даргазы айтырган. ‒ Ам кымда кандыг бодал барыл? Чок бе? Ынчаарга барып олуруп алыңар, эш Анай-кыс Сандан. Санал-оналды катай чорутса кандыгыл, эштер? Чүүлдүг бе? Чүүлдүг болганда, эш Лапчар Ирбижейни дыңнаар-дыр.

Лапчарның үнү дорт, кыска, чамдык черлерге харын-даа доңгун болган:

‒ Ажы-төлүн өглеп-баштаарда, өнчү-хөреңги, мал-маган бодаар, балдыр-шинек, эрге-дужаал бодаар чорук

эргиниң артынчызы-дыр, эштер. Ындыг артынчыны хыл-боостаазындан алыр, өзүн үзер ужурлуг бис. Анай-кыс Санданны мен ээремчигей дузаандан адырып алган мен. Ол үүлгедиимни мен маадырлыг чорук кылган мен деп санавайн турар мен. Ол дээрге мээң анаа-ла комсомол- чу, хамааты хүлээм-дир...

‒ Шын-дыр! Эр-хей! ‒ дээн үннер үнгүлээн.

‒ Адыр, эштер, чугаам төндүрүптейн ‒ дээш, Лапчар уламчылаан. ‒ Анай-кыска комсомол комитеди, эш Шериг-оол боду дуза чедирер ужурлуг турган. Ам сагыш човаан херек чок, эштер. Ол чокка-ла Анай-кыс чалым кыйыы-биле эрте берген. Ажыл хүннери үскеним шын. Агараңнаан херээм-даа чок. Буруумну Устав ёзугаар хүлээр мен. Чугаам ол-ла.

‒ А тайгага хонганыңарны чүге ыыттавадың? ‒ деп, демги-ле оол айтырган.

Мөөрүктер эдээнде хөй оруктарга азып, ужуруп каан пештер, дузактап каан мыйгак көргенин Лапчар чугаалаан.

‒ Төтчеглекчилерни кара-бажыңнаар херек! ‒ деп, зал ортузундан үн дыңналган. ‒ Черле бажы эъттенген хейлер!

‒ Бойдустуң байлаан камгалаар херек!

Хурал даргазы тура халаан:

‒ Шак-үе баарды, эштер. Чардыкпайн көрээл. Төтчеглекчилер дугайында соонда чугаалажыыл. Ам кымда айтырыг барыл?

‒ Чадырга хондуңар бе, азы чадагай одагга бе?

‒ Төтчеглекчилер одаа турза-даа, ынаар кирбээн бис ‒ деп, Лапчар харыылаан.

‒ Дүне Анай-кыс доңмады бе?

Зал база катап шимээргеп, каткы дыңналган.

‒ Улуг от хып турда, кижи канчап доңар чүвел, эш ‒ деп, Лапчар шорлуп каан.

‒ От чок-даа болза, силер ийи кайын доңар силер ‒ дээш, ол эр олуруп алган.

‒ Үүрмек айтырыглар салырын соксадыңар, эштер ‒ деп, хурал даргазы хораан. ‒ Хурал чурумун сагыңар.

‒ Бистиң аалдың оолдарында айтырыг бар ‒ дээш, чолаачы Шавар-оол тура халаан. ‒ Бистиң аалдың оолдарының машиназы үрелгеш, черге хонар ужурга таваржып, база хоп-чип дээр бужар дузакка кирип чораан болдур ийин. Лапчар биле Анай-кысты борта буруудаткан херээ чүү боор.

‒ Эш Шавар-оол, силер чогум айтырыг салып тур силер бе, азы санал берип тур силер бе? ‒ деп, хурал даргазы аайын тыппаан.

‒ Бистиң аалдың оолдарынга кайзы-даа дөмей-ле ‒ дээш, Шавар-оол уламчылаан. ‒ Эргиниң артынчызының ооргазын сыгар, каът сайгыраан аңдарар херек. Бо дугайты бистиң аалдың оолдары Лапчар биле Анай-кыска байыр чедирип тур. А ажыл үскен дээш, ийилдирзинге сагындырыг бээр. Мен болза комсомолчу назыным эртер чыгап турар, колхозтуң каадыржаан чолаачызы кижи болгай мен, өдүрээн часса-даа, хөлүн таан чайт кылыр мен ыйнаан.

‒ Саналче чайгаар-ла кире берип-дир бис. Айтырыгны кызыгаарлаза чүл, эштер? ‒ деп, хурал даргазы айтырган. ‒ Чүүлдүг болганда, ам кымда санал барыл?

Оон ыңай санал-оналдарның колдуу чаңгыс аай болган. Ынчалза-даа Анай-кыс Сандан биле Лапчар Ирбижейге кандыг кеземче онаарының талазы-биле шыңгыы чөрүлдээлер үнүп келген. Ынчан Антонина Николаевна чүве чугаалаан. Ол бодунуң сөзүнге ажыл шагы үзер

чорукту буруу шапкан. Ындыг таварылгалар колхозтуң амыдыралында, ылаңгыя аныяк өскенниң ортузунда хоочураан аарыг апарган, ынчангаш бо эштерниң бажының дүгүн суйбап кааш, тайбың эрттирер болзувусса, эңгиин аныяктарга үлегер болбас деп, Тоойна эмчи санаан. Ооң-биле кады ол комсомол комитединиң чүгле суур ишти эргип, суур кыдыы долганып турарын четпес деп шүгүмчүлээн. Ырак коданнарда турар аныяктарның кижизидилгезинче онза кичээнгей салыр херек. Достак-оол ышкаш кижилерни хөй-ниитиниң, колхозтуң политиктиг амыдыралынче хаара тудары бүгү комсомолчуларның херээ болгай.

Үр маргылдааларның соонда ажык бадылаашкынның хөй кезии-биле Анай-кыс Сандан биле Лапчар Ирбижейге сагындырыг бээр деп хурал доктааткан. Антонина Николаевнаның саналын барымдаалааш, ырак черлерде чурттап турар аныяктарның амыдыралынче онза кичээнгейни салыр дугайында тускай чүүлдү доктаалга киир бижээннер.

Хурал тараан.

Эмчини Шериг-оол бажыңынче үдеп бар чорда:

‒ Санал-онал бүрүзү барып-барып-ла, комсомол комитединге, силерге кээп үзүп турганын билдиңер ыйнаан, Сергей Сергеич? ‒ деп, Антонина Николаевна айтырган.

‒ Билбейн канчаар, Антонина Николаевна ‒ деп, Шериг-оол чугаалап чораан. ‒ Шын-дыр ийин харын, бистиң четпес ажылывыс-тыр. Бир эвес мен баш удур шын хөделген болзумза, мындыг сагындырыгга чедир чугаа турбас чүве ийик. Канчаар боор, кижилер-биле ажыл кончуг нарын херек-тир ийин, Антонина Николаевна. Бүдүн бажың тударда-даа чүү боор, соора-даа барза, катап эде тудуп-ла алгай. 

‒ Ол харын. Достак-оолдуң амыдыралын сонуургап көрүңер, Сергей Сергеич. Ооң чаш уруглуг дуңмазын база. Оларны кежээки школаже хаара тударының аргазы чүл. Дөмей-ле бистиң кижилеривис-тир. «Бичии кижи тыпты берген», «кадыы баксыраан» дээш-ле, баалык ашпайн олуруп бээр чоруктар-биле демисежир херек ‒ дээш, Тоойна эмчи бажыңынче кире берген.

Шынап-ла шак ол «бичии кижи тыпты берген», «кадыы баксыраан» деп домактарны Шериг-оол ылаңгыя малчыннар аалдарынга бо-ла дыңнаар турган. Ол база-ла эргиниң артынчылары. Ону дыңнавас төлээде, кижизидилге ажылын күштелдирер херек.

ЧЭЭРБИ БИРГИ ЭГЕ

Чай адакталып келген. Оът-сиген сөөктелген. Одарда чораан мал аразында кара хөректиг тааннар көвүдээн. Чечек баштаан арылар үр болбайн талыйтыр ужуп-ла турар апарган.

Тайгага эртен, кежээ сериини хөлчок. Дүнеки шалың дүъшке чедир кургавас.

Шивилиг унунда алаактарда, малчыннар кыштагларының чанында шыктарда сараат оигеннер өпейгилээн. Оларның чоок кавызында кижилер шаараңайнып турган.

Ховуларда тарааларның хаайы кыза берген. Бора-хирилээлер кызыл-хараган баштарында олурупкан «хуралдаан», хире-хиреде мөөңү-биле диигайндыр ужуп тургулаан.

Бөдүрең-Хөө дарганың фермазы Хөлчүктүгден көжүп кирип келген. Кажаа чанында узун чашпаннарны удатпаанда инек таптай базып каапкан.

Ырактан сүт сөөртпестей бээрге, Лапчар кезек кижи-биле

ферма чанынга силос салыр оңгар каза берген. Шавар-оол чоокта алаактарда кескен сигенни ферманың чанында улуг кажаа иштинче сөөртүп турган. Удавас кукуруза кезилдези эгелээр. Тараа кезип эгелээр бертинде мал чеми белеткээрин доозар деп, Бөдүрең-Хөө дарга шиитпирлеп алган. Ооң соонда кижилерни тудар арга чок. Фермага чүгле саанчылар артар. Арткан кижилер шупту тараага баар. Тараа ажаалгазы дээрге бүгү улустуң херээ деп, сөөк баштыг «академик» кайын эндээр. Бөдүрең-Хөө дарга боду безин сараат салып чоруп турган.

Дүшпейн барган куда дугайында чугаа кезек «дидир-дидирлээш», ол хевээр сураг барган. Сандан малчын биле Токпак-оол малчын бактажып алган, аал-ораннарынга безин киришпестей берген. Ол база хей чүве-дир ийин, арага-дары тевиинде үр-чар чугаа-соот үндүрүп алгаш, көкте бугалар дег, хыйырташкан херээ чүү боор.

Лапчар ажылдавышаан. Шеригде Эрестиң чагаалары кээп турган. Оларны Орустаар кадай дажывышаан, чоннуң херээ ‒ бижиир, ооң херээ ‒ дажыыр, ол-ла ыйнаан. Чер-чуртувуста кижи дыңнаар онза солун чүве чок-тур деп, Анай-кыс харыылап турган. Ынчалза-даа кыстың чүрээ хүн келген тудум улам-улам чыыра соп турган. Чүге дээрге Эрестиң шеригден халажыр хүнү чоокшулап орган.

Ол хүннү ‒ ынакшаан кызы-биле ужуражыр хүннү Эрес өөрүшкү-биле санап турган боор. А Анай-кыс ол хүннү дүүрел-биле санап эгелээн. Чүге?!

Диттип чадап шаг болуп-болуп, бир-ле улус келбейн баар аразында Анай-кыс Тоойна эмчиге кире берген.

Анай-кысты эмчи чуруму-биле айтыргаш, дептеринге бижип алгаш: 

‒ Бистер херээжен кижилер бооп төрүттүнген, салымывыс ындыг болган улус ышкажыл бис, уруум ‒ деп, Антонина Николаевна хөлчок чымчак чугаалаан.

Анай-кыс анаа-ла хей ыглай берген. Ооң карактарының чажы стол шывыы ак пөс кырынга дүшкүлээн.

‒ Кижи ыглаар хире эвес чүве-дир оң. Бодуңну эки камна ‒ дээш, Тоойна эмчи бир өрээлден сүттүг шай кудуп эккеп салып каан.

Анай-кыс изиг шайны аартап, оожургап алган. Оон хенертен эмчиге бир-ле чүве чугаалап дүжүрүпкен.

Кевин-херек чок черге хорадавас эмчи ынчан херт-бурт тура халаан. Тудуп орган демир-үжүүн стол кырынче хок кылдыр октапкаш, Анай-кыстың холундан алган.

‒ Моон соңгаар мээң кулаамга ындыг сөс этпе! ‒ дээш, Антонина Николаевна Анай-кысты эжикче үндүр чедип кааш, эжиин хак кылдыр хаап алган.

Анай-кыс ам бодап көөрге, мындаагы хамык херек ана хей чүве болган. Ында кижи сестир чүү боор, дүшпейн барган куда дугайын Эресче ажыы-биле бижээн-даа болза, ажырбас турган. Эрес, дөмей-ле, Анай-кыска бүзүрээр турган. Ында кандыг-даа чигзиниг чок. Ам дээрге... Бурган-на өршээзин!

Лапчар ол хүн хамык улустуң сөөлүнге артып калган. Силос салыр оңгар дүвүнде даштар ап кааптар дээш, кускун-хаай-биле оларны кагаан турган. Дыңнаарга, чанында кижи тыныжы дыңналган ышкаш болган. Лапчар өрү көрүптерге, оңгар эриинде Анай-кыс бо турган.

‒ Ажылын ам-даа дооспадың бе? ‒ деп, Анай-кыс үстүүртен айтырган.

Ийи-үш дашты үндүр октапкаш:

‒ Доосканым бо ‒ деп, Лапчар чугаалааш, чер иштинден үне халып келген. ‒ Инектериң саап кааптың бе?

‒ Девин-не саап кааптым.

‒ Ам кай баарың ол?

‒ Чок. Анаа-ла.

‒ Суур бадар бис ыйнаай ‒ дээш, Лапчар идииниң малгажын чодуп, чунуп алгаш, чоруурунга белеткени берген

Анай-кыс мурнап алгаш, хемни өрү углапкан.

‒ Ол кайнаар баарывыс ол? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Шак ам-даа эрте ышкажыл, бичии кылашташкай-ла бис.

Чолдак кызыл-хаактарлыг шыкты өрү чоктап-ла олурганнар. Мындаагы хурал соонда олар шөлээн чугаалажыр чай албааннар. Чугааны оон эгелээр-дир деп, Лапчар бодап чораан. Ынчалза-даа оон домак үнмээн.

‒ Комсомолчулар шын шиитпирлээн. Харын чымчак болган болдур ийин ‒ деп, Анай-кыс үзе чугаалап каан. ‒ Каш хонукта ажылга үнмээн кижилерни чүгле сагындырып каарга эвээш-тир.

Кара даг баарынга келгеннер. Ооң мурнунда бичии хавак бар.

‒ Шагда мында бистиң сайзанаавыс бар болгай. Утпаан сен бе? ‒ деп, Анай-кыс баштай сагындырган.

«Сайзанак» деп сөс дыңнап кааш, Лапчар хаваанда сорбуну боду билбейн суйбай тырткан. Оон эгени хона бергеш, дегийт харыылаан:

‒ Уттур боор бе. Дуу кара даш баарында-ла болгай.

Кадыр хавакты куду оожум баткаш, кара инек-дашка

чеде бергеннер. Сайзанаа мүн-не бар. Даштарын безин танып турганнар. Хевирин көөрге, хой кадарган бичии уруглар орта кээп ойнап турар ышкаш. Чоокта чаа безин истер бар.

Олар бичиизинде орта өг хевири кылып ойнап турганнар. Ам сайзанакты бажыңга хевирлеп эде тип каан болган. Хөй өрээлдерлиг, даштында херимниг, аңмаарлыг.

‒ Бо шагның уругларының сайзанактары бир янзы апарган-дыр ‒ деп, Анай-кыс дораан эскерген.

‒ Ынчанмайн канчаар, чоннуң амыдыралы-биле кады уруг-дарыгның ойну база өскерлип турары ол-дур ‒ деп, Лайчар чугаалаан.

‒ Ам сайзанактап ойнаар бис бе? ‒ дээш, Анай-кыс удур көрген.

‒ Ойнаай-ла бис ‒ дээш, Лапчар даштарны эде салгылаан.

‒ Ынчан сайзанаавыстың ээлерин уругларлыг кылдыр ойнап турган бис але?

‒ Уругларлыг болгай харын.

‒ Хөктүүн аа ‒ дээш, Анай-кыс хүлүмзүрээн.

Лапчар чүнү-даа херекке албаан.

‒ Ынчан меңээ сен долдур каттыг сыгыртаа берген сен але? ‒ деп, Анай-кыс айтырган.

‒ Чүве утпазыңны аа! ‒ деп, Лапчар магадаан.

‒ Ол сыгыртаам ам-даа бар болгай.

‒ Кайда?

‒ Авам сугнуң аптаразының иштинде ‒ дээш, Анай-кыс кезек бодангаш чугаалаан. ‒ Бир эвес кажан-бир шагда өгленип алзымза, ол сыгыртаамны көскү черге салып алыр деп бодап чораан мен.

‒ Бир эвес Достак-оол-биле өгленип алган болзуңза,

дөрге хана бажынга азып алган олурар турган боор сен аа?

‒ Ойт, чиктиин ‒ дээш, Анай-кыс куду көре берген.

‒ Анаа чижеглеп чугаалаарым ол-дур ийин.

‒ Чижек-даа болза, уштуг-баштыг болур ыйнаан.

‒ Ажынмайн көр, баштактандым. Ам ынча дивес мен.

Сайзанактың иштин аштааш, шимчей берген даштарны эде салгылап кааннар.

Лапчар биле Анай-кыс сактырга, дүүн чаа-ла сайзанактап ойнап турган ышкаш болган. Ынчалза-даа олар ам улуг кижилер апарган. Үениң дүргенин аа!

Ийилээ кожа олурганнар. Анай-кыс боду-ла Лапчарның хоюнга бажын салып алган.

Хүн чаа-ла ажып бар чыткан. Ырак булуттар бедик дээрде агаргылаан. Ындазында дээрниң арыы аажок. Чиңгир-ле көк.

‒ Сеңээ бир-ле чүве чугаалаар дээш чедип келдим ‒ деп, Анай-кыс хенертен ыыттаан.

‒ Чугааладаан.

‒ Корга бербес сен бе, хорадай бербес сен бе?

‒ Кижи коргар, кижи хорадаар чап болган эвес.

‒ Бодум коргар-дыр мен.

‒ Корткаш чоор сен.

Анай-кыс ак-көк дээрде ырак булуттарже көрүп алгаш олуруп берген. Лапчар база ыыттаваан.

Шаг болганда:

‒ Чугааладаан ‒ деп, Лапчар база катап дилээн.

‒ Божуур апардым! ‒ депкеш, Анай-кыс арнын чажырыпкан.

Лапчар кулаанга бүзүревээн, дашкаар айлы берген деп бодаан.

‒ Ам база чугаалап көрем, Анай!

‒ Ие болур апарган кижи-дир мен...

Лапчарның караанга ак-көк дээр саргарып, бедик дээрде, хой дег, ырак ак булут черже бадып келген ышкаш сагындырган. Хем кежир дужунда ногаан эзим хөлбеңейни берген.

Анай-кыстың бажын хоюндан ковайтыр көдүрүп келгеш, ооң карак чажынга өде берген хаваан, чаактарын, эриннерин Лапчар катап-катап ошкап, чугааланып-ла орган:

‒ Ам база катап чугаалап көрем! Ам база катап чугаалап көрем.

Ошкаан санында чугааланган, чугаалаан санында ошкаан:

‒ Ам база чугаалап көрем! Мындаа ол дораан, эртенинде, тайгага чүге чугаалавадың? Даартазында чүге чугаалавадың?

‒ Сени-даа мелегейни! Ынчан канчап чугаалаар кижи мен?

‒ Чугаалавас боор бе? Чүге ынча дыка чажырдың?

‒ Дүүн эмчиге чордум ‒ деп, Анай-кыс бажын көдүрүп келгеш, ам-на оожургап чугаалаан.

‒ Тоойна эмчиге бе?

‒ Ийе.

‒ Мени чугааладың бе?

‒ Сени канчап чугаалаар кижи мен.

‒ Чугаалавас боор бе! Бистиң хиннивис кескен кырган-ававыс ол-дур! Оон чүге чажырар сен?

‒ Бо колхозтуң аныяк өскениниң хөй кезииниң кырган-авазы ышкажыл, чаңгыс бистиң эвес.

‒ Магалыг орус кырган-авалыг улус-тур бис ийин. Ам мээң оглумнуң хиннин кезери ол-дур. Бичии колхоз-оглунуң, бичии Ирбижеектиң!

‒ Эрести канчаар бис? ‒ деп, Анай-кыс дүүреп айтырган.

‒ Ол дээрге сээң эвес, мээң сагыш салыр херээм-дир ‒ деп, Лапчар Анай-кысты куспактавышаан харыылаан. ‒ Эр кижи-биле эр кижи мен чугаалажыр мен. Сен бичии-даа сагыш човава. Ажырбас, Эрес угаанныг эр чүве. Бениң ийи эмии дег, аъттың адыр кулаа дег, эжишкилер боор бис. Азы мен сарыыл чок бора-хек мен бе? Бичии Ирбижеекти өске кижиге азырадыр мен бе?..

Бажың сайзанакты улам чараш кылдыр эткилээш:

‒ Буянныг сайзанак-тыр. Бистиң ажы-төлүвүс база борта кээп ойнаар боор ‒ деп, Анай-кыс чассыг чугаалаан.

‒ Шо-шо, доңа бээр сен ‒ дээш, Анай-кысты Лапчар камныг көдүрүп тургузуп алган. ‒ Ам чанаал че.

‒ Кайнаар чанар бис? Өрегелиг өглүг эвес бис.

‒ Амдыызында авам-ачам сугга чурттаай бис ‒ дээш, уругнуң холундан чедип алгаш, Лапчар дөштү өрү үнүпкен.

Хавак кырынга үнүп келгеш, Лапчар хөректээжин ужулгаш, Анай-кыстың эктинге кедире каап берген. Ону ам доңуруп болбас, борбак даш бастырып, оңгар орук артадып болбас деп, аныяк эр иштинде бодап чораан.

Улуг орукка кирип алгаш, хавакты куду кылаштажып бадып орларда, кыдыында алаакта аът даванының даажы дидирээн. Удаткан чок талдар аразындан, кускун дег, кара аъттыг кижи үне халыткаш, койгун шүүргедээн эзир ышкаш, оларның кырында хөме-ле келген. Лапчар чүнү-даа канчаар аайын тыппайн, чүгле Анай-кысты дуй туруп четтигипкен. Эзирик-ле боор, ол кижи калчаалыг кускуннааш, кымчы туткан холун карбаш кылган. Лапчар чүгле кымчы бааның агаарга, час ок дег, сыйт

кылынганын дыңнаан. Хаваа изиш кылынгаш, билинместеп, дөрбейип үне берген ышкаш болган.

‒ Ханзырай берди! ‒ дээн, Анай-кыстың корткан үнү дыңналган.

Лапчар чай алынмаан. Аъттыг кижи шүүргедеп эрткен ояар аксымнадып чоруй, ырактан дедир ээп орган Кара аъттың бажында мөңгүн чүген чайнаан.

‒ Достак-оол-дур! ‒ деп, Анай-кыс алгырган. ‒ Орталан!

Аъттыг кижиниң эдектери, дээлдиген чалгыннары дег, далбайгылай берген база катап ужуп кел чыткан. Лапчар бажында калбак бөргүн ушта соккаш аъттың караанче хөме октапкан. Аът хойгаш, былдай дүжерге, эзер кырында кижи черге пет дээн. Лапчар ооң кырынче, аң тепкен дырбактыг дег, шурай берген.

Достак-оолдуң холунда кымчызы хевээр, оозун алаандан уштуп чадап, тыныжы такпыжап, хүрежип-ле чыткан. Хаваанда хан чиңге кара кылдыр орукталы берген. Лапчар ону чудуруу-биле шанчарын бодаваан. Ооң ийи холу чүгле боостааже ханылап кирип бар-ла чыткан. Адаанда кижиниң күжү көзүлдүр-ле суларай берген.

‒ Чоор сен, Лапчар! Салывыт! ‒ деп, Анай-кыс алгырган.

Достак-оолдуң холундан сөөскен сыптыг кымчыны ушта соп алгаш, Лапчар дискээнге туткаш, сый соккаш ырадыр октапкан. Достак-оол туруп келгеш, ижин шегелей балыгладыпкан аң дег тендиргилээн.

‒ Ам менче халдаар болзуңза, каът сайгырааң ушта шаап каар мен! ‒ деп, Лапчар кыжангаш, Достак-оолче чыыра баскан.

Достак-оол караа кыза берген, артында дөңгеликтерге илдигип, дедирленип бар чыткан. Ол чаңгыс сөс-даа 

этпээн. Ооң чекпении дег, тар карактарында өжээн харыгып турган.

Лапчар база карактарын, колхозтуң үзер бугазы дег молдурукталдыр көргеш, шыгырт турупкан. Достак-оол дедирленип бар-ла чораан. Ооң аъды шагда-ла хемни өрү эзеңгилерин кыңгырадыр халып чоктай берген.

Ырап-ырап алгаш:

‒ Силерни черле орта чурттатпас мен, адам эъдин чиир мен! ‒ деп, Достак-оол кыжангаш, дижин кыжыраткан.

‒ Сен ышкаш, үгүлүүттер бистиң оруувуска доора чудук болур деп бе? Ам менче халыырың мурнунда, чаткыштардан чазап алгаш кел, үгүлүүт!

Лапчар дап бээрге, Достак-оол дегийт-ле хая көрнүп, дезер оруун кичээп чыткан. Лапчарның холундан Анай-кыс сегирип алган.

‒ Чанаал че ‒ деп, Анай-кыс ээрешкен.

Лапчар хаваанда ханны холу-биле чоткаш, адыжын көргүлээн.

Лапчар биле Анай-кыс суурже кылаштажып чорупкан. Достак-оол кыжанып чыдып калган.

Имир каксы суурже кирип оргаш:

‒ Мээң хайым-биле ам ийи дугаар сорбу чаалап алганың ол-дур аа? ‒ деп, Анай-кыс айтырган. ‒ Хомудай бербес сен бе?

‒ Хей чүве-дир оң, сарыыы ‒ деп, Лапчар бир-ле дугаар ынчаар чугаалааш, Анай-кысты чыыра куспактап каан. ‒ Бөгүн бичии-ле кады сарыым болур сен. Даартадан эгелээш, кадайым апаар сен.

Анай-кысты ол-ла хевээр чедип алгаш, барык-ла нары-шээр чок төрепчилеп алгаш, Лапчар ада-иезиниң бажыңынга кирип келген.

Авазы шуут-ла алгырыпкан:

‒ Бо канчап бардың, арны-бажы кызыл хан апапган!

Ирбижей ашак билген-даа ышкаш, ыыт чок орган.

‒ Кенниңни хүлээп ап көр, авай! ‒ деп, Лапчар кирип ора-ла алгырган. ‒ Аъш-чемиң, арага-хымызың доп-дораан сал!

Авазы Анай-кысты чалап олурткаш:

‒ Орта кижи сен бе, тений бердиң бе? ‒ деп, авазы хөлзээн. ‒ Баштай чугаа-соот-даа турар болгай.

‒ Чугаа-соотту чоор сен ‒ дээш, Лапчар чунар-демирни каңгырадыр арнын өттүргүлээн. ‒ Удавас бичии колхоз-оглун, бичии Ирбижеекти өпейлээр сен. Анай-кысты чүге соок сандай кырында олуртуп алдың. Олбук кудустан чат. Кенниң божуур ужурлуг апарган кижи-дир, авай.

‒ Оода угба, честелериң-биле сүмележиил. Далашкаш чоор сен, куда четтирбейн баар эвес, сээң орууң аксында ышкажыл ‒ деп, авазы дүүрээн.

‒ Манаар харыым чок! ‒ деп, Лапчар далаштырган. ‒ Бөгүн дораан!

‒ Эрести канчаар бис! ‒ деп, иези Лапчарның кызыл арнынга чык кылдыр чугаалаан.

Ынчан ыыт чок орган Ирбижей ашак туруп келген.

‒ Эрести канчаар боор. Чүвени билир кижи-ле болгай. Экер эрлер эзе-херек чок черге өжээннешпес. Бак кижилер эрткен-барганын коптаржып чоруур ‒ дээш, кадайынче ашак көрген. ‒ Бисте чүү боор, удавас төре аралчыыр шаавыс келген кырганнар-дыр бис, кадай. Эрги шагда болза эр кижи адазының чуртун тудар чаа шагда колхозун ээлээр. Оглуң сөзүн дыңна. Кожаларыңны

чала, аъш-чемиң белетке. Мен коржаа баргаш келийн.

Үр болбаанда Ирбижей ашак бир эрге бүдүн хааржак арага чүктедип эккелген. Оон-моон кижилер меңнеп кээп тургулаан. Хамыкты мурнай Орустаар кадай маңнап келген, артында холу иштиг ‒ бир көгээр чайгы шиме тудуп алган.

‒ Оо хосподи, кижи төлүнүң өзе бээри ол-ла чүве-дир аа ‒ деп, Орустаар кадай чугааланган. ‒ Сактырымга, Лапчарны божуурда, дүүн чаа-ла «мясо болит» деп халып турган ышкаш-тыр мен. Куруг канчап кээр боор, бажыңга белен бичии чүве турган, ону ала тыртып алдым ышкажыл. Белек-салак дугайын боданыр чай чок болдум, ол канчаарыңар ол, хеп-хенертен... Силерни кайын куп-куруг үндүрер ийик мен, бодалдыг болгай мен аан.

Куданың хеп-хенертен дүшкенинден, шактың орайтаанындан Ирбижей ашак сугга улус эвээш чыылган. Лапчар биле Анай-кыстан өскези, колдуунда улуг, харын кырган кижилер болганындан аңаа ыр-шоор барык дыңналбаан.

Дүне орайтай бергенде, Шагаан-Арыг бадып чораан Шавар-оол халып келгеш, элээн шимээргээн. Кадайы-биле ийилээ ырлажып, өгленишкен аныяктарга аян тудуп шаг болганнар.

‒ Ынчап баарлар боор деп, бистиң аалдың оолдары эндевээн-даа ‒ деп, Шавар-оол хөөреп турган.

Кудага Лапчар арага ишпээн. Кудага Анай-кыс арага ишпээн.

Кижи бүрүзү элдепсинген. Сыгап, албадап, кончуп, чектеп чадап кааннар.

‒ Комсомолчу кудага безин бичиини ижип болур

чорааны кай, ону бистиң аалдың оолдары көрген ‒ деп, Шавар-оол безин ээрежип чадап каан.

‒ Мен база комсомолчу, Анай-кыс база комсомолчу, ынчангаш чиңгине комсомолчу куда-дыр ‒ деп, Лапчар баштактанып каан. ‒ Анай-кыс болза дакпырлыг кижи-дир, ажыг чүве боостааже ажырып болбас. Анай-кыс ишпээнде, мен канчап ижер кижи мен.

‒ Черле шын бодал-дыр, Лап, хамык ужур Анай-кыстың дакпырында база эвес ийин ‒ дээш, Шавар-оол чолаачы чөпсүнген. ‒ Орус улустуң эрги хоочун чаңчылы бар: куда болганда, өгленишкен оол, кыс ол хүн арага ишпес боор чүве-дир. Куда болган черге чүгле өглүг-баштыг улуг кижилер арага ижер деп, тыва улустуң чаңчылы база бар. Чер ынчаш ниитизи-биле алырга, улуг кижилер орган черге аныяктар арага ишпес деп, ашактар чугаалажыр чүве ‒ дээш, Лапчарның эктин чолаачы часкагылаан. ‒ Эр-хей, Лап, ол дээрге сээң бистен кортканың эвес, улуг улусту, чонуңну хүндүлээниң ол-дур. Эх, Лап, Лап, силерниң аалдың оолдары кончуг-ла шын бодаан-дыр. Ах, Лап, Лап, бистиң аалдың оолдары база кончуг-ла шын билип турар-дыр.

Лапчар биле Анай-кыстың кудазы ол-ла болган. Орта кым-даа өгленишкен оолдуң, кыстың келир үезин өттүр сөглээн байбаң чугаа кылбаан, кым-даа оларга өктергей, төктүп чыдар тамчыктыг чыргал аазаваан. Кудага «белек комиссиязы» тургуспаан, «белек даргазы» соңгуваан, «белек даңзызы» кылбаан. Ынчалза-даа оон кым-даа, чүү-даа качыгдаваан. Лапчар биле Анай-кыска кым-даа сөөлүнде база катап арага-дарылыг аалдап алыр бызаалыг инек, кулуннуг бе, хураганныг хой белекке бербээн. Аныяк кижилерге чыылганнар найыралды, аас-кежикти, күш-ажылчы амыдыралды күзээн. 

Эртенинде көөрге, садып эккелген бир хааржак арага орту безин кирбээн болган. Ам-даа угаан кирбээн көк баш эвеспе деп, кырган Ирбижей иштинде боданып каан.

Лапчар биле Анай-кыс дораан бадыланчып алган.

ЧЭЭРБИ ИЙИГИ ЭГЕ

Ол күскү хүннерде Шивилиг суур күш-ажылдың кижизиниң түрүн тыртыпкан турган. Хензиг чаштар безин ада-иелеринге үдедип алган, яслизинче эртен эрте чиңгиннерзии кончуг кылаштажып бар чоргулаар. Ол дээрге бичии шивилигжилерниң ажылынче бар чыдарлары ол-дур. Кижи болуру чажындан, аът болуру куннундан. Школага коңга эртен-не дагжап эгелээр. Чаштарның аас-кежиктиг ыыт-шимээни суурну долуп хүнзээр.

Ол күскү хүннерде улуг кижилер Шивилиг суурда көскүлең эвес апарган. Олар ам ховуларда. Төрээн чери улуг шивилигжилерни бирги чергениң ажыл-ижинче ‒ тараа ажаап алыышкынынче кыйгырты берген. Эрги Тывага мал ажылы бирги черге, кижи болуп амыдыраарының үндезини турган. А чер ажылы ийиги чергениң, ийиги чергениң-даа эвес, анаа-ла тура четкенде кылыр, тура четпээнде кылбас, эдеринчи иш болуп чораан. Ам херек өскерилген. Ам тараачын кижиниң амыдыралы баштай чер ажылындан эгелээр, ооң соонда мал ажылы деп, тывалар билир апарган. Ону чүнүң-даа мурнунда орус чондан өөренип алганнар. Ынчангаш тываларның «Тараам турда, тодуг-ла мен» деп ырлажы бергени ханы уткалыг болгай аан.

Партия организациязы, комсомол организациязы колхоз баштаар черинге ыяк сүмелешкеш, бүгү күштү

тараа ажаап алыышкынынче мөөңнээн. Колхозчу бүрүзү бактааган бригадалыг, тускай харыылап турар ажылдыг. Ийи-чаңгыс улчумалдар бар болбайн аан. Оларны кыңчыктырбас дээш, колхозтуң хөй-ниити организациялары оралдажып-ла турарлар. Тараа ажаап алыышкыны дээрге бүгү артельдиң херээ дээрзин Докур-оол-даа, Илюшкин-даа, Шериг-оол-даа, колхозчулар-даа хөлүн эрттир эки билир кижилер.

Ага турган сагыш-сеткили суурда, адак-бышкаа аартап орар Анай-кыста болза-даа, сарыг күстү Лапчар ховуга эрттирген. Ол чүгле ында-хаая бажыңынга кире дүжүп каап турган. Фермага эки ажылдаар мен деп, комсомол хуралынга аксын ээлеп, Анай-кыс Бөдүрең-Хөө дарганың бөдүрээлеринден чарылбаан.

Лапчар, чүгле сарыг бүрү дүжүп калганда, суурга чедип келген. Ооң күскү пөш тооруу дег, хүрең арнының көрүштүүн Анай-кыс улам эскерген. Күш-ажыл чүгле хырын тодуг, эгин бүдүн чоруурунуң аар чүъгү эвес, аас-кежиктиң, өөрүшкүнүң, каас-чараш чоруктуң үнер дөзү-дүр деп чүвени аныяк колхозчунуң арын-шырайы чугаалап орган.

Лапчар биле Анай-кыс сорулдаалажып алган соонда, кадарары-биле кодан хой хүлээп алыр деп дугуржуп турганнар. Ынчалза-даа аныяк өг-бүлениң чамдык билдингир байдалдарын барымдаалааш, ол бодалды түр кады соңгаарладыр дишкеннер. Лапчар суурда тудуг бригадазынга ажылдай берген. «Рапорт бижиирин уттуп алган боор сен аа» деп, Докур-оол дарга баштактанып каан.

Өгленип алганының соонда хөрчээш, Анай-кыс Эрестиң чагааларынга харыы биживестей берген. Эрес келген шаанда болгай аан деп, Лапчар биле Анай-кыс

аразында сүмелешкен. Ооң кадындан сөөлгү үеде Эрестиң шеригден халажыр хүнү чоокшулаан тудум, ооң чагаалары, чанган куштар дег, шуужуп туруп берген. «Чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр» деп чугааланмышаан, Орустаар кадай аът өдээ кевирбестээн. Ажыы-биле сөглеп бер, шагжаң хөрээм ажык чорзун деп, Эрес сөөлгү чагаазында бижээн болган.

Лапчар биле Анай-кыс сүмележип шаг болган, баштары барбаланган. Кымдан дуза дилээр боор. Ада-иелеринден бе? Ада-иелери оларның боттарын төрүп каан боордан, оларның ынакшылын база төрүп каан эвес. Кижиниң шагжаң хөрээн чеже саймаарадыр, бижиир херек. Ажыы-биле бижиир.

Аныяк ашак-кадай үш-дөрт хондур бижип, бижип, база катап дүжүрүп бижип тургаш, Анай-кыстың адындан чагаа дөзевилеп алганнар. Оозу каш-ла борбак сөс болган:

«Экии, Эрес! Сеткилимге тааржыр оол таваржы берген, чуртталга туда бердим. Сен ышкаш, топтуг-томаанныг оол-дур, мени түретпес боор деп бодадым. Чоннуң кызы чок эвес, сен кайын ажырар сен. Анай-кыс».

Чагааны самолет чураан хапка куйлааш, чорудупканнар.

Мырыңай каш-ла хонганда Орустаар кадай бо халып келген:

‒ Оо хосподи, чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр ‒ дээш, Лапчарның бодунуң холунга чагаа тутсуп бергеш, дораан үне халаан.

Лапчар даштын көөрге, Эрестиң чагаазы болган. Ооң холунуң үжүүн Орустаар кадай чугаажок танаан боор оң.

Алган чагаазын кадайынга көргүскеш, Лапчар чугааланып чазып орган:

‒ Ёзулуг-ла «оо хосподи» деп чүвең бо эвес ыйнаан, Анай.

Эр кижиге эр кижиниң бижээн чагаазы болган. Анай-кыстың «думчуунуң кайнаар дыртыя бергениниң дугайын» каш сөске тодаргай бижиирин Эрес дилээн болган.

Ижинден эвес-даа бол, иштии хойдан кады төрүттүнген ийис дег, деңге ойнап өскен эжинге ындыг чагаа бижиири ышкаш берге үүле Лапчарга турбаан. Үш түрүн аңаа көрген, үш дерин аңаа төккен. Бижип-бижип алырга-ла, бир-ле чүве четпес болур болган. Адак соонда мындыг хевирлиг каш сөс мулдуруп алган:

«Экии, Эрес! Сеткилинге тааржыр оол таваржы берген, чуртталга туда берген-дир. Сен ышкаш, топтуг-томаанныг оол-дур, ону түретпес боор деп бодадым. Чоннуң кызы чок эвес, сен кайын ажырар сен. Лапчар».

Ынчаар бижип каарга, сугнуң кайыын довурап турарын Эрес элдээртип каар боор деп, Лапчар биле Анай-кыс аразында сүмелешкеннер. Чагааны дораан чорудупканнар.

Шынап-ла херектиң ужурун ам-на билип каан боор оң, Эрестиң чагаазы ооң соонда келбестей берген. Эрес боду база сураг барган. Ынчап баарга, Эрес халажып алгаш, оларга шаптык катпас дээш, бир-ле улуг тудуг черинче ажылдап чоруй барган-дыр деп, Лапчар биле Анай-кыс бодап кааннар.

Ооң соонда дээр ам-на аязы берген ышкаш болган. Чап-чаа өгленип алган ийи кижиниң сагыжы ажый берген. Оларга кара мөөрүктер-даа көк, күскү сырын-даа чылыг, ырак булут-даа чоок сагындырар апарган. Ажылдаарга, хол туттунгур, кылаштаарга, буттар чиик.

Багын чугаалаарга, бачыды арлыр деп, бурунгу кырганнар домактажыр. Шынын чугаалаарга, Лапчар биле Анай-кыстың Эрестиң мурнунга үүлгедии кем-херек эвес-ле болгай. Лапчар бадылажып, олуржуп алган кижилерниң өг-бүлезин бузуп кагбаан ийик. Амыдыралга чүү турбас боор. Ынчалза-даа эпчок болбастың аргазы чок. Ам канчаар, үүлени эдилээр апаар. Бергелерге таварышкан найырал улам быжыг болур деп бодал Лапчарны аргалап турган.

Лапчар биле Анай-кыстың хеп-хенертен өг-бүле тудуп алганы Шивилиг суурга ындыг-ла кыпсынчыг дүүрээзин үндүрбээн. Оларның Хендергеже аян-чоруу бүгү чүвени баш удур сөглеп каапкан турган. Ам бүгү чүве оожургаан, бүгү чүве туружунда келген.

«Шивилиг» колхоз ол чылын багай эвес дүжүт ажаап алган. Ховуларга дүн-хүн чок ажылдап тургаш, колхозчулар тараазын харга бастырбайн барганнар. Ам кыш дүжүп кээри-биле мал ажылында хайныышкын эгелээн. Тараажылар күзүн шылгалда тудар, а малчыннар ‒ кыжын. Ол шылгалдалар доктаамал болуп, кижилер аңаа чаңчыккан-даа болза, шылгалда бүрүзү чаа негелделерлиг. Оларны баш удур билири берге. Шынап-ла, башкы кижиниң шылгалдага кандыг айтырыг салыптарын өөреникчи билир аргажок. Ынчангаш, өөреникчи кижи башкының салыпкы дег бүгү айтырыгларынга белеткенир апаар. Ол ышкаш, соок кыштың кандыг сөңнер сунуп кээрин баш удур кым билир боор. Ынчангаш малчыннар бүгү таварылгаларга белен турар ужурлуг.

Шивилиг хемни чайын көөрге-ле ындыг, уну делгем, кежиглери калбак. Чайык соонда аъттыг кижи адактап кежер арга чок апаар. Кыжын ооң уну барык-ла тывылбайн баар, курлак чыгам чүм хар адаанче чашты бээр. 

Шивилиг тайга тырта хем болгаш, хары кылын дүжер.

Суурнуң бажыңнары чавызай берген ышкаш сагындырган. Оларның кырындан кылын хар угдунмааже базып алган. Бир-бир көөрге, хой кежи аскыр-негейлер-биле шуглап каан-даа ышкаш.

Чылыг кыш болган. Бөдүрең-Хөө дарганың фермазының инектериниң сүдү бичии-даа тырттылбаан. Анай-кыс аазаан сөзүн ээлеп шыдаан. Ол мурнакчы саанчыларның аразынга барган. Ону чон мактап турган. Оон-даа артык өөрүшкү март айда болган.

Кыштың соогу уярап, Үгер чавызай бергенде, Лапчарның өг-бүлези үш кижи апарган. Анай-кыс, чиг сүт быштаа дег, мышкыр ак оол божуп алган. Ооң хиннин база-ла Тоойна эмчи кескен.

Кырган Ирбижей кымдан-даа артык амырап турган. Ооң уруглары шупту сес кижи. Лапчардан өскелери шупту кыстар. Олар шагда-ла өгленгилээн. Тываларның ажы-төлү черле көвей. Ирбижей ирейниң улуг уругларының ажы-төлү өг бүрүзүнде беш-алды четкилей берген. Ийистер безин бар. Ам ол кырганнарның уругларының эң хеймери ‒ Лапчар оолдуг апарган. Ол дээрге Ирбижейниң ажы-төлүнүң ажы-төлүнүң чээрби беш дугаары. Мугур сан, бир янзының байырлалы.

Ол түңнү Ирбижейлерниң төрел-садызындан кым-даа санаваан болган. Лапчар-даа, ооң угбалары-даа. Тыва улустуң өгбе-төөгүзүнден ыдык сагып чорууру, бир дугаарында, өг-бүлелиг болур, ийи дугаарында, ажы-төлдүг болур деп, бижиттинмээн хоойлузу бар. Кырган Ирбижей ону хүн бүрү чарлап орбаза-даа, иштинде бүдүү ыдык сагып чораан.

Ирбижей ашак боду-ла маңнап чоруткаш, тоол шагда богданың бора ирти ышкаш, деспи дег, калбак эвес-даа

бол, черге сөөртүнүп турар узун кудуруктуг, мунгаш бүүректиг, ишти чаглыг чедишкен иртти колхозтан чөпшээредип эккелгеш, эът-чемин кылып, аалчыларын хүндүлеп орган.

‒ Чээрби беш дугаар Ирбижеек төрүттүнген! ‒ деп, Лапчарның адазы хөөреп турган. ‒ Алган кадайлыг, ажы-төлдүг болу бердиң, ам үш дугаарында, ажыл-ижиң-биле төрээн чериңге изиң арттырып каар сен. Сээң чырык черге төрүттүнгениң халас эвес болганы ол ‒ деп, оглунга ашак чагып-даа орган.

Үе эртип турган. Лапчарның амыдыралында саарзык чүве чок, түүлеп каан таалыы ышкаш деп чугаалап болур апарган. Анай-кыс саанчылавышаан. Оглу ай эвес, хүн санап, харын-даа шак санап өзүп орган. Кырган иези ону чайгаар, тударынга өйлежип калган.

База катап час дүжүп келген. «Шивилиг» колхозунуң кижи бүрүзүнүң чугаазы чүгле часкы тарылга дугайы болуп турган.

Ынчан Лапчар бир-ле ажыл соонда эш-өөрү-биле арага ижиптер ужурга таваржы берген. Ойталаар арга база чок, тудугда кады ажылдап турар эжи тон садып алган, ону «чууру» чугула. Садыгдан арага садып алгаш, шала туткан бажың иштинге бүдүүлеп эгелээн улус чүве-дир. Оон ол дашка хөрлээлээш, «чажыт байдалдан» үнгеш, демги эрниң бажыңынга барган.

Лапчар кежээ миннип келирге, өөрү-даа чок, бир-ле бажыңда орган.

Кырлыг стаканнар кыңгырткайнып, чугаа-соот узап, «куспак челдиг кула-дойну» база-ла «шинчилеп» эгелээннер. Кижилер шупту-ла хан-төрел, ха-дуңма апарган. Оңгул-чиңгил чер чок, амыдырал дескилешкен. Бүгү-ле чүве магалыг-чаагай, алдын хөлде салдаан аңгыр куштар-ла.

Лапчар канчангаш-ла көрүп кээрге, ожук хөөзү дег, кара кирбиктерлиг, ыт-кады соруп орган чүве дег, кызыл эриннерлиг аныяк херээжен кижи ооң чанында саадапкан орган. Дүш-түлүм боор бе дээш, Лапчар карактарын чара көргүлээн, харын салааларын безин бүдүү чызырадыр сый иткилээн. Уйгузу черле эвес. Ол аныяк херээженни Лапчар билир-ле болгай. Каш-даа кижиниң өг-бүлезинге шорулган, бот херээжен-не болгай. Чүвениң шыны херек, чаражы-ла ылап херээжен. Алдынны от-биле шенээр, херээжен кижини алдын-биле шенээр, ынчаарга эр кижини херээжен кижи-биле шенээр деп, бир-ле эжиниң та кайын дыңнап алган чугаазын Лапчар тең-туң сактып орган. Салдынчак эрлер бо агайга ынчангаш алзып турганнар-дыр ийин деп, эзирик Лапчар бодангылаан. Бодундан улуг, чонга чары тараан херээжен ышкажыл. Лапчар ышкаш, аныяк эрлер аңаа канчап бажын дуурайладыр боор. Ооң чаражы кижиге хамаан эвес, чараш кижизинге чараш ыйнаан.

‒ Угбаңны, Лиизеңмааны танывас апарганың ол бе, Лапчар? ‒ деп, чанында келген чараш херээжен чугаалааш, чиңге моюннуг шил дашкаларны шимчеткилээн. ‒ Боларны магадап көрзүн дээш долдургулап каан эвес. Дагылдар эвес, дашкаларның музейге херээ чок.

‒ Мен-даа болу бердим, угбам ‒ деп, Лапчар ойталаан.

‒ Угбам дивейн, Лиизең дедаан, Лапчар.

‒ Болдум, Лиизең.

‒ Лиизең эвес, Лиза дээр чоор, угбазын.

‒ Болдум, Лиза.

‒ Ону шимчеди каавыт, ооң соонда сеңээ бир-ле чүве чугаалаар мен, дуңмам. 

Дуңмам деп олурарын бодаарга, өске сеткил чок кижи-дир деп, Лапчар идегеп орган.

‒ Шимчедир дээрге-ле, ижер дээни ол ыйнаан, Лиза.

‒ Ынчанмайн канчаар ‒ дээш, Лиизеңмаа шил дашканың илезин безин арттырбаан.

Эр кижи оон дора бе, дашка дүвү кургай берген.

‒ Сээң дугайыңны дыңнаан мен, дуңмам ‒ деп, Лиизеңмаа чугаалаан. ‒ Шын-дыр харын, бодунуң амыдыралын кижи боду-ла билир ыйнаан.

‒ Чөп, чөп, Лиза.

‒ Улус чүү-даа дизе, оду херекке алба, дуңмам.

‒ Меңээ кым-даа дооралавас.

‒ Кижиниң артынга чугаалаар эвес, дуңмам.

‒ Кортук кижилер ындыг, Лиза.

‒ Шыны ол, дуңмам.

Бо дег болза, угаанныг-ла кижи-дир деп, Лапчар билген. Кертик-ле чүве чаңгыс теве эвес-ле болгай. Лиизеңмаа дорт коданнавайн турар боорга, Лапчар ооң чугаазынга алзып, аъдындан дүжүп берип орган.

‒ Шын чүвениң шынын чугаалаар мен. Шын чүвениң шынын хөрээмге шыгжап чоруй албас угбаң боор мен ‒ дээш, Лиизеңмаа алдын, мөңгүн билзектер дуй шүглээн салааларын дызыраткылаан. ‒ Мындаа-ла чугаалаар дээш чай тыппадым.

‒ Солун-на медээ боор аа, Лиза ‒ деп, Лапчар херекке албайн баштактанган.

‒ Солунун чоор сен, дуңмам, эр кижи чүвениң шынын билип алыр болгай аан.

‒ Эр кижи шуптузун билип алыр дидиң бе, Лиза?

Лиизеңмаа дашкаларны боду-ла долдурупкан. Демги-ле чаң-биле херээжен кижиниң аяа баштай божуй берген.

‒ Анай-кыстың оглу сээңии эвес ышкажыл, дуңмам ‒ дей каапкаш, Лиизеңмаа сандайга дүштежок хөлестей ойталап алган.

Лапчар сырбаш дээш, холунда долу арагалыг дашказын оскунупкан. Оозу шала кырынга дүшкеш, чиңге мойну оорлу берген.

Лиизеңмаа куду ээккеш, шил дашканың бузундуларын теп чорудупкан:

‒ Ол-дур, ийи башка... Ажырбас, дуңмам, кижи муңгараар хире эвес чүве-дир оң. Угбаң мен кандыг үүле көрбейн чоржук мен. Мен херээжен кижи-дир мен, а сен эр кижи ышкажыл сен, кадыг адак...

Лапчар сербээдеп, столду шанчарга, элээн каш шил дашкаларның моюннары оорлугулай бергилээн:

‒ Шын эвес! Нүгүл! Хоп! Ынчаарга кымныыл?

Бажыңда органнар үглеп келген. Лиизеңмаа оларны херекке албаан:

‒ Достак-оолдуу ыйнаан. Ооң болбайн канчаар. Анай-кыс Достак-оол-биле кажан куда кылчык? Анай-кыс сээң-биле кажан куда кылчык? Ай-хүнүн санаарга-ла илдең. Азы сээң төлүң чеди ай болгаш, төрүттүнер, тускай уксаалыг кижи сен бе? Чагыгдан кылып көрзе аа!

‒ Кудуңар! ‒ деп, Лапчар алгырган.

Ол ам кырлыг стакан сегирип алган. Лапчар дүлейлей берген ышкаш болган, араганың ажыын билбестеп калган.

Лапчар орайтай бергенде бажыңынга, сояаккан чаваа дег, арга-чадаарда калгып кирип келген. Анай-кыс кайгай бергеш, ашааның баарында барган.

‒ Лапчар, чүү болду? Каяа чидип чордуң?

‒ Чүү-даа болбаан! ‒ дээш, Лапчар кадайын ойтур идип чорудупкан. 

Ада-иези дораан халчып келген.

‒ Орта кижи сен бе? ‒ деп, иези айтырган.

Лапчар эргинде өргеннели берген турбушаан:

‒ Өске кижи шаразы азыравас мен! Бүзүревес болзуңарза, ай-хүнүн санаңар! Төлүвүс чеди ай болгаш, төрүттүнер, Анай-кыс чүү ындыг онзагай кижи апаарды? Азы мен бе?

Анай-кыс удуп чыткан чаш оглун чоорганга шала-шула ораагаш, көдүрүп алгаш, ыы-сыы-биле үне халаан. Авазы ооң соонче ыңай болган.

Лапчар тендирип чоруй, каш баскаш, идик-хевин-даа ужулбайн, орнунуң кырынга барып ушкан.

Эртенинде оттуп чыдарга, Лапчарның бажы эмдик аът теп каапкан бузук эзер-ле. Тиглери аңгаңнаар болган. Оглунуң кавай орну куруг чыткан. Чүү болганын сактып чадап, ада-иези тургуже шимчевээн. «Сээң оглуң эвес» дээн домак ооң мээзин өрүмнеп-ле турган.

Лапчар ыыт чок тургаш, хымыш-биле соок суг иже берген.

‒ Бичии Ирбижеек хамаан чок, сес уругну бут кырынга тургузуп каан мен. Сен ам дораан үнүп чор, бээр ис баспа. Анай-кыс биле бичии Ирбижеекче сагыш салба. Богтарывыс аргаланы бээр бис. Төрээн колхозувус, төрел чонувус бар. Дүүн баскан изин бөгүн танывас эр кижи мээң бажыңымга турбазын ‒ дээш, Ирбижей ашак өрээлче кире берген.

Анай-кысты эртенинде кунчуу кадай сүрүп эккелген. Лапчар бажыңынче баш сукпастай берген. Та-каяа хонуп турду ыйнаан, Ирбижей ашак ону сонуургаваан.

Лапчар Орустаар кадай сугга дөрт-беш хонган. Ол удувайн-даа, анаа-ла дүн чарып ап турган. Орустаар кадайның база ыыды чидип калган. Лапчар чем дугайын

уттупкан. Элдеп болган, аштавас-даа. Эш-өөрү ону сургап чадашкан. Ол аразында, өштүг чүве дег, Достак-оолдуң ыр-шоору база суурга дыңналып эгелээн. Ооң кара аъдының дуюу дидирээрге, Лапчарның баарынын көгү сөктү бер чазып турган. Оон-на уйгузу келбестеп, чем чиир хөөнү чиде бээр. «Дайзын тиилелгезин демдеглеп турар-дыр ‒ деп, Лапчар өжүгүп боданган. ‒ Ам чамдык оолдар ырыктааш чүвүр безин садып алгаш, «чуур» апарган чүве-дир. Ооң оозу чөп болгай аан».

Достак-оол энир чылгы тип алган, чуурга дег, ак өөн ээнзиретпээн. Анай-кыс биле Лапчарның хоранныында дээн ышкаш, база өгленип алган. Кадарары-биле колхозтан бир кодан хой хүлээдип берген. Ада-иезинден башкаланып, малчын апарган. Ана шору, шору. Бис база хой кадарар бис дээрге, Докур-оол дарга-даа, мал бригадири Дозур-оол-даа Лапчар биле Анай-кысты тоовааннар болгай. Шортан хей боор деп, Достак-оолга Лапчар адааргаваан. Хөй-ниитиниң ажылын кылып турган кижиге өдү чарылган херээ чүү боор. Ынчалза-даа, барып-барып ам эзеңгиледип чоруп турарга, Лапчарга берге болгаш халааданчыг болган.

Лапчар бир кежээ Орустаар кадай сугга муңчулуп орда, эжик ажыттынза-ла, Шавар-оол кирип келген. Ол хөй тайылбыр-даа дыңнаваан, хөй тайылбыр-даа чугаалаваан.

‒ Бистиң аалдың оолдары бодап көөрге, ол дээрге өш-биле сеңээ удур кылган, баш удур хандыр бодап каан сүлчээ-дир ‒ деп, Шавар-оол чугаалаан. ‒ Сеңээ шагда-ла чугаалажык мен чоп, ол Лиизеңмаа деп агайның дугайын. Мени база хоптажык, бистиң аалдың оолдары серт-даа дивээн. Ындыг-андыг чүвелерге эр кижи көзүнген будун-даа тыртар боор бе. Мындаа ол кызыл 

дилги Токпак-оолдарга бажын дергилеп алган арагалап турган чүве. Ооң түңнели бо-дур, Лап.

‒ Ону база билип ор мен, Шавар.

‒ Билген кижи ындыг боор бе, Лап? Кандыг-бир кадай кажан-бир базаарга кайы-бир сөс эдиптерге, ону сүргеш, чүнү чедип алыр сен.

‒ Мен ам ооң дугайын көңгүс бодавайн ор мен. Чүгле кадайым биле оглумнуң дугайын бодап ор мен. Оларны мен дорамчылап турган-дыр мен. Канчап оларның арнын көөр мен?

‒ Анай-кыс база чарт угаанныг херээженнерниң бирээзи болгай. Ол күжүр сээң хилээңни база хилеп олур болдур эвеспе. Бистиң аалдың оолдары кайын эндээр ‒ дээш, Шавар-оол Лапчарны чедип алгаш үнүпкен. ‒ Сени-даа аарай, кудаң ийи ай хире мурнунда-ла Анай-кыс-биле тайгага хонуп чоруп турдуң чоп. Ам чүге үй-балай «дидир-дидирге» бүзүрээр кижи сен ынчаш? ‒ деп, чолаачы эжи орукка үнүн үспейн чораан.

‒ Мелегейим ол-дур ийин. Араганың хайы болгай.

‒ Араганың эвес, бодуңнуң хайың-дыр. Араганы чүге иже берген сен? Тонну чүге «чууй» берген силер? Аът садып алгаш, бистиң өгбелеривис «чуп» чораан эвес. Эш-өөрү хүндүлезе-даа, кажан ижер, каяа ижер, кымның-биле ижер, кайы хирени ижер деп чүве бар болгай. Черле ынчаш, арага-биле доңнашкан кижи арт ажа албас. Боданып көр, Лап.

Лапчар бажыңынга кирип кээрге, адазы дораан-на айтырган.

‒ Чүге келдиң?

Лапчар сөс тыппайн шаг болган.

‒ Буруулуг болган кижи-дир мен, ачай.

‒ Ох, күжүр эрни ‒ деп, Ирбижей ашак кочуургаан.

‒ Мээң баарымга чүжүлевейн, дөө иешкилерниң мурнунга мөгей ‒ дээш, адазы Анай-кысче айыткан.

Лапчарның оглу бичии орнунда тепкиленген чыткан. Анай-кыс оглун барып ыяк куспактап алган. Ол аңаа Лапчарны-даа чагдадыр хире эвес. Анай-кыстың хаваа дүгдүнгеш, карактары шилдендир көжүй берген. Оон соок көстер чалбыраан. Ындыг соок от база турар деп, Лапчар дүжеп-даа чорбаан. Ооң сагыжынга энир чылын чайын тайгага бызааларлыг мыйгак кире хонуп келген. Иениң ынакшылы, херек апарганда, коргунчуг болган. Лапчар куду көрнү бээрге, ооң карактарындан чаштар кылаш-кылаш дээн.

Шавар-оол ийинден көргеш, сагыжы саргып турган. Эр кижи ыглаарга, ындыг кээргенчиг амытан чок болган. Шавар-оол шыдашпайн үне халаан.

‒ Эр кижиниң карааның чажы шынчы болур чүве ийин ‒ деп, Ирбижей ашак ынаар чугааланган.

ЧЭЭРБИ ҮШКҮ ЭГЕ

‒ Бодум хуумда шүүдээним кончуг ийин ‒ деп, Сандан ашактың кадайы Шооча угбай үнген-кирген улуска чугаалап орган сураглыг болур.

Чүү шүүдел? Кандыг шүүдел? Анай-кыс ынаар кичээнгей салбаан. Хирезин бодаарга, чаа өг тигер дээш, шыгжап чораан дүгүн үндүрген боор. Оон ыңай хей черге боттары дүүреп, шүүдедилер ыйнаан.

Оон бээр чыл ажып удаажыраан. Санданнар биле Токпак-оолдар аал-ораннарынче шагда-ла аргышпастаан. Токпак-оолдан ап мунуп турган аъдын Сандан ынчан-на, «куда» соонда-ла, дедир эгидип берген.

Чырык өртемчей кырында чааскаан кылдыр чаяаттынган кижи кайда боор. Достак-оол база бодунуң амыдыралын тыва берген. Ол өгленип-баштанып алгаш, кадарчылап эгелээн.

‒ Амыдыралдан кижи сестир чүү боор. Кандыг-даа кижи ис баштап чоруй баар чүве болбас ийикпе ‒ деп, мал бригадири Дозур-оол өгленип алган чуржузу Достак-оолду сорук кииргилээш, бир кодан төрүүр хой кадартып каан. ‒ Малчын кижиниң оглу мал кадарбайн канчаар. Тас инек-биле сүржүп тургаш чоор сен.

Бо удаада колхоз даргазы Докур-оол чигзинип арткан:

‒ Арай элек эвес бе, эш Дозур-оол? Дуржулга чок кижиге барып-барып төрүүр хой берип каарыңга болур бе? Баштай чыл хиреде дузалакчы кадарчыга шенеп көрзе чүл?

‒ Хей чүве-дир, Дүлүш Дүменович. Тыва кижи төлү каш борбак хой бажы дозуп албас болза, хүрүм ыйнаан ‒ дээш, Дозур-оол улуг безин тынмаан.

Ынчап баарга, Докур-оол дарга:

‒ Харыысалга бодуңда эвеспе ‒ деп каан.

Уруу Ирбижей ашактың оглу Лапчар-биле сорулдаалай берген деп чугаа дыңналып кээрге, Сандан ирей-кадай ак-хар ашпаан. Шыгырт олурупканнар. Ынчап баарын база билип органнар. Оон өске ындыг таварылга болган болза, ужа-төш дүлүп, арага-хымыс чыып, шуугап үнер турганнар.

Эки-багай, кандыг-даа болза каты, кат-иези болганда, Анай-кыстың ада-иези-биле харылзажып чугаалажыр деп, Лапчар каш-даа катап дап берген.

‒ Ол айтырыг ам-даа арай чиг боор ‒ деп, Ирбижей ашак дадагалзап турган. ‒ Чүү-даа херек чогуур үелиг, 

шактыг. Ону кызыл күш-биле дүргедедип-даа, таваарладып-даа болбас. Бызаа мыйызы үнер үези келгенде, ону тудуп шарыырга-даа, дөмей-ле үнүп кээр. Чогуур өйүнде ужуражы бээр силер.

Бо дугайты Анай-кыс Лапчарга шуут-ла удур турган.

‒ Мээң салым-чолум-биле ойнап турган улус ‒ дээш, Анай-кыс ада-иезин тоовас болган. ‒ Бир эвес херектиң шынын билген болза, боттары баштай келзин.

Анай-кыс божуп алганда безин ада-иези келбээн. Төрели кижи дамчыштыр бүдүн хой эъди, эттеп каан беш ак хураган кежи чорудупкан болган. Оглунга чучак даарап берзиннер дээн ыйнаан. Оон ыңай кавай бажынга азып турган адыг дыргаа чорудупкан. Ону Анай-кыс дораан танып каан. Анай-кыс ол дыргакты, билип кээрге-ле, бодунуң кавайының бажынга халаңайнып турганын көрген. Ол-ла кавайга Анай-кыстың дуңмазын база өстүрген, адыг дыргаа хевээр-ле турган. Ол кавай ам-даа Анай-кыстың ада-иезиниң өөнде бар. Чеже чурт солуваан, каш черге көжүп барып хонмаан дээр, эргилээн эт-сеп, чарык бүлгээр-доскаар октаттынып-ла турган, ынчалза-даа уругларының кавайын Сандан ирей-кадай октаваан. Оларның бодалы-биле алырга, Анай-кыс бодунуң уруг-дарыын база ол кавайга өпейлеп өстүрер ужурлуг турган. Ол кавайга өскен уругларны демги ол карартыр када берген адыг дыргаа аарыг-хамчыкка чагдатпайн, камгалап келген. Ынчангаш, ол ыдык буянныг адыг дыргаан Сандан ирей-кадай өске кандыг-даа сеткил чокка Анай-кысче чорудупкан.

Анай-кыс орта элээн боданган. Адыг дыргааның уржуундан ам база чугаа-соот үндүрер бе? Мында ооң ада-иезиниң бак сеткили бар бе? Чаш уруглар кавайының бажынга адыг дыргаа азары чаа шагның чаңчылы

эвес-тир. Аныяк кижилерни бот-боттарының ынакшылы, чөпшээрели чокка албадап өглээр чорук база чаа шагның чаңчылы эвес-тир. Ам канчаарыл? Эрги ёзунуң кудазынга Анай-кыс чөпшээрешпеди. Адыг дыргаан канчаарыл? Үндүр октаптар бе? Азы комсомол комитединге барып, Шериг-оол комсорг-биле сүмележир бе?

Бо айтырыгга Анай-кыс чааскаан будалы берген. Ынчап баарга, Лапчар-биле ийилээ мындыг түңнел кылганнар. Кавай бажынга адыг дыргаа азар чорук дээрге, феодализм үезинде караңгы-бүдүүлүкке шаагдаткан, эртем-билиг чок кижилерниң качыгдалдан салгап алган эрги чаңчылы-дыр. Бистиң болбаазын совет үевисте ындыг чаңчылдар боттары-ла эстип каар, оларның туттунуп турар хөрзүнү чок. Улустуң чаагай чанчылдарының утказы өскерлип болбаазыраар. Эргиниң хуу өнчүзүрек, тала-дугай тыртар, эрге-дужаал ажыглаар артынчылары-биле кам-хайыра чок демисежир херек.

Анай-кыс дыңзып, ажылдай бергенде, Сандан ирей-кадай даалың-савалыг чедип келген. Кудалары апарган Ирбижей ашак-кадай-даа, Лапчар биле Анай-кыс-даа оларны өөрүп уткуп хүлээп алганнар. Эрткен-барган чүүлдерни сагынмааннар.

Чүгле аъттанып чоруп тура, иези Анай-кыска чаңгыс чүүл сагындырган:

‒ Сени-ле бодааш, чизе-бүрүткелден ойзуп-дестирип чораан, чер базар каш борбак мал-маган бар чүве-дир, уруум. Ону боттарыңар-ла билип, ажаап-карактап ап көрүңер. Артель-колхозувустуң ачызында бистер боттарывыс борастаны бээр бис ыйнаан, артык малдың биске херээ-даа чок ийин.

‒ Биске-даа артык малдың херээ чок ‒ деп, Анай-кыс дорт чугаалаан. ‒ Бис колхозтуң ажылын кылыр 

бис. Амгы үеде хөй-ниитиниң херээ хуу тамчыктан бедик болдур ийин.

Сандан ирей-кадай чоруй барган. Каш борбак хуу мал дугайында чугаа ооң-биле кады сураг читкен.

Чүгле ай, хүн-биле эвес, харын чылдар-биле санаар шаг-үе эртип турган. Шынап-ла, бо үе-шаг деп чүвениң эртип турарының дүргенин кижи кайгаар. Тыва улустуң чугаа-соодунда болза, чүгле чалгаа кижиге кышкы хүн соок, чайгы хүн узун деп тоолдап турар. Хөй-хөй ада салгалында бодарап келген, эрте бурунгу төөгүлүг чон херектиң шынын кайын чазар. Ийи холу ишке өөренген кижи бодунуң кырыырын безин эскербес, бажы агара бергенин билип кааш, меңнеп орар боор чүве деп, бурунгу кырганнар чугаалажыр.

Үр болбаанда колхоз Лапчарга чаа бажың тудуп берген. Оглу база доругуп, маңнап турар апарган. Оон туржук, ясли баарда, кижиге чедиртпес мен дээр, азы бичии дөгүттүрүп алгаш, боду маңнап чоруй баар, эрзии ана аза-ла.

Ынчан база катап чай дүжүп келген турган. Лапчар тайгадан тудуг ыяжы сөөртүп алгаш, суурга дүъш соонда хап чедип келген. База-ла биеэги Шавар-оол-биле болгай аан.

Манзы кылдыр чоон чудуктарны ыяш дилер чер чанынга дүжүрүп турда, чугаа дыңналып келген:

‒ Эрести көрдүвүс.

‒ Эрес чанып келген-дир.

‒ Келген дораан ада-иезиниң хөөрүнче чорупкан дидир.

‒ Чааскаан бар чыдыр дидир.

Лапчарның арны, булуттар аразындан чайгы хүн бакылапкан чүве дег, изиш кылынган. Өл быра-биле

көдүрүп алган чоон чудуунуң аарын эскербейн барган.

‒ Че ындыг-дыр, Лап, оон ыңайгызын бистиң аалдың оолдары кылып каапсын ‒ деп, Шавар-оол чугаалаан. ‒ Сен бар, эжиңни уткуп хүлээп ал.

Лапчар чана халып келген. Бажың ээн. Кожаларындан айтырарга, Анай-кыс суур чанында чевегже чоруй барган дишкен. Ажылдап кедип чораан идик-хевин-даа ужулбайн, Лапчар ооң соонче чорупкан.

Суур кедээзи-биле бичии ырап бар чорааш, арга ужу өде хона бээр черге кээрге, Эрес биле Анай-кыс ийилээ куду көрүп алган турганнар. Ынчан Эрес бир-ле чүве чугаалаан дег болган соонда, Анай-кысты оя баскаш, кудургай куду дап берген. Ол үеде Лапчар шивилер артындан үне хонуп келген.

‒ Эрес! ‒ дээн үн дыңналган.

Эрестиң таныыры үн болган. Кымныы чоор?

‒ Чедип келген деп сурааң дыңнааш, манап чадап кааш, сооңдан халып келдим ‒ дээш, Лапчар холдарын аажок чада туткаш, Эреске хүлүмзүрей аарак-ла келген.

Ирбижей ашактың оглу Лапчар ышкажыл деп, Эрес танып каан. Хоочун өңнүү!

‒ Лапчар! ‒ деп, Эрес алгырыпкан.

Ийи эр куспактажы каапкан.

‒ Каш чыл көрүшпээн улус боор бис? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Адырам, бир чыл, үш чыл, ооң соонда база ийи чыл. Алды чыл болган-дыр бис ‒ деп, Эрес санаан.

‒ Че, чанаалыңар, бажыңче ‒ деп, Лапчар оларның ийинде турган Анай-кыска база хамаарылга чок эвес кылдыр чугаалаан. ‒ Ооң артканын бажыңга барып уламчылаалыңар. 

Үжелээ ыыт чок кылаштажыпканнар. Анай-кыс ортузунда. Эрес херектиң ужурун орта-ла билбээн.

Бажыңга келген. Эрестиң эрги душтуу аъш-чем белеткеп, чай алынмайн-на турган. Лапчар стол кырынга бүдүн шил водка салыпкан. Чугаа-соот үнүп эгелээн. Сактырга, тырлып чыткан дошту бир-ле чүве тө идип бадырыпкан ышкаш болган.

Өңнүктерниң чугаа-сооду чежемейниң-даа найыралдыг, чежемейниң-даа ажык-сула болза, улуг-ла чер албаан. Амы-хууда амыдырал, өг-бүле дугайында чаңгыс-даа сөс этпээннер. Чугааны ынаар углай бээрин Лапчар күзевээн, азы аалчы эгелезин дээш манап, кежээ дургу черле ындыг сөс тыппаан. Эрес боду дугайтыр база ону күзевээн боор, харын чугаа ынаар чоокшулап кээрге, ону хөрлээлетпес дээш баш удур, хемчег ап органы илдең болган. Доора ийинден хайгааракчы көрүп турган болза, ол ийи кижиниң ужуражылгазын таныш-көрүш өңнүктерниң чалажып шайлашканынга эвес, аңгы-аңгы социал тургузуглуг, ийи күрүнелерниң онза болгаш бүрүн эргелиг элчиннериниң тускай ужуражылгазынга дөмейлээр ийик. Ындыг таварылгада солун дылы-биле мынчаар бижиир болгай: кежээки шайлалга найыралдыг болгаш бот-боттарын билчириниң байдалынга болуп эрткен.

Чугаа орту кирип чорда, Эрес эзириинге сылдап алгаш, Анай-кыстың арнынче топтап көрген: ооң аажы-чаңы-даа, арын-шырайы-даа биеэ хевээр, өскерилбээн болган. Уян кара карактары-даа, бичии меңчигежи-даа аңаа чаптанчыг болгаш чараш көзүлген. Ынчалза-даа олар ам ооң эвес, өске кижиниң хайыразы, өске кижиниң таалалы. Олар ооң сагыш-сеткилин оожуктуруп шыдавас. 

Шак орайтаан. Анай-кыс удуур өрээлинче кире берген. Оон сураг барган. Хирези удуй берген боор, Эрес биле Лапчар ийилээ арткан.

Лапчар олуруп-олуруп:

‒ Билдиң бе, Эрес? ‒ деп, ында-даа эвес, мында-даа эвес, ийи аразында айтырыг салган.

‒ Чүнү? ‒ деп, Эрес билбээчеңнээн.

Лапчар улуг тынган:

‒ Амыдыралды.

‒ Кымның?

‒ Мээң.

Эрес ыыттаваан.

Лапчар эзирии улгаткан кижи бооп мегеленип, айтырыгны улам ханылаткан:

‒ Хомудаарың чадавас боор аа?

‒ Хомудавас мен.

‒ Чүге?

‒ Сен бооруңга...

‒ Шаптыктавас сен бе?

‒ Чок!

Лапчар холдары-биле ийи чулчургайын нугугулаан:

‒ Ону буруудатпайн көр, Эрес. Өске кижилер ону будап каар дээш оралдажып турган. Мен ону оларга бербес дээш кызып турдум. Оон, оон... Хенертен уруг көстүп кээр апарган... Өршээп көр, Эрес...

Эрес оожум чугаалаан:

‒ Лапчар, дыштанып удуп ал.

Анай-кыс үнүп келгеш, Лапчарны чедип аппарган. Эрес ол-ла өрээлге орун кырынга чыдып алган.

Эрес ындыг узун болгаш шыланчыг дүн көрүп чорбаан. Ону анчыг бодалдар хилинчектеп чыткан: мен эвес болзумза, мындыг чугаа бо бажыңга болбас ийик.

Кижилерге, орукта доора чудук дег, шаптык кадып эгелээним ол бе? Мээң чанып келгенимни, бөгүн кым сугда хонуп чыдарымны бүгү суур билир. Бо кежээ бүгү суур чүгле мээң дугайым чугаалажып турар. Даарта ол чугаа фермаларга, бригадаларга дыргын тарай бээр. Бир бодаарга, бүгү суур, бүгү колхоз, адыгга өөн чазарлаткан арылар дег, үрүңейнип турган ышкаш. Ооң өскен-төрээн сууру дакпыш болгаш шимээн-дааштыг кылдыр сагындырган: мындыг хөй-хөлзээн аразынга чурттап шыдавас мен, меңээ ыржым булуң херек, чүгле ыржым булуң...

Лапчарның база, хөй арага ишкен эвес, уйгузу келбээн. Ол удуучаңнап, шимчевейн чыткан. Бодалдың кырынга бодал хар бажы чиир часкы хар дег, урдунуп-ла турар болган: мен эвес болзумза, мындыг чугаа бо бажыңга болбас ийик. Эрестиң ынакшылынга мен шаптык кадып кагдым. А ооң чылдагаанын Эреске чүге тодаргай чугаалавадым? Эрес эр-хей! Бүгү чүвени ол тайылбыр чокка-ла билди. Менче өкпезин дөгдеңнетпеди, хөрээн көргүспеди. Достак-оол канчалчык? Ооң хомудаар эргези чок турда-ла, меңээ чудуруун көргүстү. Эрес ам кайнаар баарыл? Ол чугаа чокка-ла төрээн колхозунга ажылдаар. Аңаа эгезинде берге болур ужурлуг. Улустуң «дидир-дидирин» Эрес дыңнап эртер апаар. Экиривес балыг бар эвес, ынчалза-даа эрги сорбу артар. Ол уттундурбас-даа, балалбас-даа. Кезээде сагындыра бээр. Азы Эрестиң сагыш-сеткилин дүүретпес, ону хүн санында хилинчектевес дээш, моон ырап чоруп бээр бе? Ынчаар бе дээрге, өскен-төрээн колхозундан, чонундан канчап коңчакталырыл? Бичии кылык, хедер аажы дээш-ле кижи бүрүзү ырбап, хоорайларже чоруп туруп бээр чүве болза, колхозка кым ажылдаарыл? Кижиге төрээн чери

бир кончуг, төрел чону бир кончуг. Чок, кижиниң кижизиг аажызынга кижизиг ёзу-биле харыылаар херек. Эрес турумчуп, ижигип алгыжеге суурдан үнүп чоруп берээл. Анай-кыс биле мен аал-оранныг, ажы-төлдүг апарган кижилер-дир бис. Бис кайын ажырар бис. Ох, бир-ле Анай-кыс-биле Хендерге ажып чорааш көргенивис дег, ындыг ырак булут адаа шөлээн чер болза. Бис орта чурттаар бис, каракка тайбың; кулакка дыш. Хой кадарар бис деп, шагда-ла дилээн бис, ам черле колхоз баштаар чери бистиң дилээвисти хандырар боор...

Чайгы даң удадыр эвес. Даң агарып, соңгалар чырып орган. Лапчар чүгле ынчан чык кылдыр удуй берген.

Лапчар отту хонуп кээрге, Анай-кыс шай хайындырып турган.

‒ Эрес кайыл? ‒ деп, Лапчар дегийт тура халааш айтырган.

‒ Оттуп кээримге-ле, чогул ‒ деп, Анай-кыс боду кайгап харыылаан.

‒ Чөгенчиивисти аа, Анай, эрттир удуп каар, аалчывыстан дора.

Лапчар стол кырында чыткан бичии чурукту көрүп каан. Анай-кыстыы болган. Саазыны саргарып, азыглары сыгылгылай бергилээн. Чуруктуң артында будуктуг карандаш-биле «Утпайн көрүп чор. Анай-кыс» дээн, балалыр чеде берген бижимел бар болган. Ооң адаанда чап-чаа бижээн мындыг сөстерни Лапчар номчаан: «Чуртталгаңарга аас-кежикти күзедим. Эрес».

Аъш-чем белеткеп алгаш, аалчызын Лапчар биле Анай-кыс манап шаг болган. Кожазы бажыңнардан-даа айтырган, билир кижи чок болган.

ЧЭЭРБИ ДӨРТКҮ ЭГЕ

Сөөлүнде, ийи-үш чыл эрте бергенде, «Шивилиг» колхозтуң күш-шыдалы дам барган. Ортумак школаның чаа бажыңы туттунган. Ёзулуг эмнелге пунктузу база ажыттынган, мурнунда аңаа үш-дөрт оруннуг чүгле божулга бажыңы турган болгай. Культура бажыңының тудуун эгелей берген. Шивилиг суур узун-даа дургаар, доора-даа дургаар өзүп орган.

Амыдыралдың негеп келгени-биле МТС-терни эде организастааш, көдээ ажыл-агый техниказын колхозтарга бүрүнү-биле шилчидип берген соонда, «Шивилиг» колхозтуң тарылга шөлүн калбартыр аргазы улгаткан. Аңдарып каан дилиндектер мөөрүктерниң мырыңай-ла ыяштар аразынче шымнып киргилей бергилээн. Оон туржук ыр-шоорда кирген Хендергениң «аштып баткан» Ак-Талында, «сунуп баткан» Сузугузунда ак-тараа-даа, сула-тараа-даа чалгый берген.

Техниканы бүрүнү-биле холга алган чорук чүгле чер ажылын эвес, мал ажылын хөгжүдеринге база улуг идиглиг болган. Колхоз мал чеми белеткелин калбарткан. Чүгле ол эвес.

Тудуг ажылынга база техниканы ажыглап эгелээн. Чаңгыс трактор, шала хөөредип чугаалаар кижинии-биле алырга, кош арганың ыяжын хоора сөөртүп эккээр болган.

Колхоз баштаар чери, Докур-оол дарга боду чүнүң-даа мурнунда чуртталга тудуунче онза кичээнгей салып турган. Ону партия организациязы, эң ылаңгыя Илюшкин база деткип, колхозтуң тудуг бригадазын техника-биле хандыр чепсеглээн.

Лапчар Ирбижей мал ажылынче шилчип алыр күзелин даргаларга каш удаа илереткен. Таарымчалыг үе

болу берзе, силерниң күзелиңерни хандырар бис деп, Дүлүш Дүменович чугаалап каап-ла турган. Ынчалза-даа ол чугаа аазаашкын болуп артпышаан. Тудугга кадржаан киживис дээш, Лапчарны ол-ла ажылындан салбастаан.

Колхозтуң конторазы биеэги-ле эрги, уланчактыг бажыңында хевээр. Чаа улуг бажың тудуп алыр дугайын Дүлүш Дүменович бодавайн-даа турган.

Ынчалза-даа бир-ле күзүн хем кыдыында озалааш черге улуг бажың тудуу калбарып эгелээн. Баштай ук тудугнуң ыяжы-даа сөөртүнмээнде, даш таваа-даа салдынмаанда, ол черни долгандыр бедик херим-биле кажаалапкан. Ол херим алаак кыдыының ак хадыңнарлыг, ногаан пөштерлиг кезек черин катай апкан. Уруглар яслизи турарынга-ла онза таарышкан булуң-дур деп, тудугжулар бодап турган. Черле ынчаш, албан чериниң эвес, анаа чуртталга чериниң тудуу дээри билдингир болган.

Дүлүш Дүменович бодунуң хуузунда Лапчарны эки тудугжу деп үнелеп турган. Ону бодунун чуржузу Достак-оолга хамаарыштыр кыдыра көрүп турганы уттундуруп барган. Ынчалза-даа херек апарза, хааржак дүвүнде дары тогланчызы ам-даа арты-даа ыйнаан. Лапчарның «рапорт» биживестей бергени Докур-оол даргага таарышкан. «Эр кижи таакпылаар кадайлар эвес, кевин-херек чок черге оттуг кезек үрүп чорбас» деп, Дүлүш Дүменовичиниң байгы бодалы-даа, суртаалы-даа ол.

Районда эң мурнакчы колхозтарның бирээзиниң даргазы Докур-оолдуң ат-алдары быжыг, сөзү чаңгыс. Хире барык айтырыгларны чааскаан шиитпирлеп каар. Ийи-чаңгыс бажыңнар дээрге анаа чүве-дир оң. Айтырыг 

бүрүзүн коллективтиг шиитпирлээр дээр чүве болза, шаг-үе канчап четчир, колхоз даргазын-даа соңгаан ажыы чок турган боор. Хөй чылдарда ажылдаан, дуржулгазы улуг кижи ‒ Дүлүш Дүменович ол хирезин кайын чазар.

Лапчарны ынчан суг кыдыында ол тускай тудугга киирип каан. Ооң хүлээлгези колдуунда материал-биле хандырылга болуп турган. Дөрт кырлыг кылдыр хирээлеп каан узун ыяштар сөөртүр, чугай, кадаг дээн чижектиг чүүлдер белеткээр. Аныяк, мөге-шыырак эрге ол ажыл берге эвес. Хамык чүүлдү белеткеп кааш, трактор-биле тайга үнүп, чудук сөөртүп-даа турган.

Ол тускай тудуг күзүн хар коданче киир чаггылап, катап эрий каап турар үеде, бодунуң дээди хемчээлдеринге четкилей берген. Бедик херим иштинден ак ханалар харанып келгилээн. Бажыңның байдалын ырактан көөрге, ылап-ла төлевилээн, чаңгыс эвес тудуг барааны билдинер. Бажыңның хемче талазында ногаан шивилер аразында шала чавыс дээвиирлиг шөйбек бажыңны чүгле манзылардан тудуп турган. Ооң хүн көөр чарыын дургаар бичии-бичии карактарлыг шил хана баткан. Бедик херимниң соңгу азыында база бир бажың бедип эгелээн. Элдеп сава, чүгле хүннээрек чарыкта чаңгыс соңгалыг болгаш кожаландыр четкен ийи-үш теве хары угда кире бээр хире улуг эжиктиг. Ону кижи чурттаарынга черле таарыштырбаан болгу дег, ынчалза-даа шалазының ортузунда кижи чайлыг кылаштап турар оңгар черлиин бодаарга, орга мал база кажаалавас хирелиг.

Ол тудугда каш-ла борбак кижи хаара туттунган. Ынчангаш ооң ажылы арай таваар чоруп турган. Ынчалза-даа шынарының дугайын кижи чүнү чугаалаар боор, кылаң чүвени. Ол бажыңны чаңгыс аай төлевилел-биле

эвес, тускай төлевилел-биле кылып турары-ла тодаргай. Оон ыңай тудуг чоруп турар-үеде төлевилелге чаа эдилгелер үргүлчү болуп турган. Чамдык таварылгаларда тудугнуң шуут-ла бодунга эде кылыышкыннар хаая эвес болгулаан. Оозун бодаарга, тудугну удуртуп турар эштиң улуг дуржулгалыы болгаш чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап турары база илдең.

Тудуг талазы-биле кандыг-даа билии база аңаа хамаарылгазы чок хирезинде, орта Дүлүш Дүменовичиниң аалының ишти Яңмаа үргүлчү көстүр болган. Чамдык хүннерде мырыңай каш-даа удаа аалдап келгилээр.

Шивилигниң суу чаакталдыр доңуп чыдар апарган. Дүнелерде хыраа дүжүптер. Ары чарыктарның хары ам эривес. Кыш өдекче кирип орган.

Тайгада тудуг ыяжы кезип турар черден чудуктар чүдүрүп алыр дээш, бир эртен Лапчар тракторист эр-биле кады чорупкан. Хүн дурту кыскалаан. Чоруур чер херии болгаш, баар-кээринге-ле өй. Аар ыяш сөөрткен трактор, суурга чүгле сайгылгаан кыва бергенде, ээп кээр. Ыяш белен эвес болганда, чамдыкта хона-даа бээр.

Бо удаада чудуктар белен болган. Ыяш чүдүрери база саадаваан. Лапчар биле тракторист чырыкта чер дөгүп алыр дээш, дораан дедир ээпкеннер.

Удатпаанда тайга иштиниң шаптараазынныг оруундан үнгеш, кадыр даглар белдери, ханы чоогалар ишти-биле чоруп олурганнар. Кадыр кудургайлар бадар-даа черлер бар, дөштер-даа үнер черлер хөй. Ийи эр улуг-ла шуудап четтикпейн чорааннар.

Бир дөшке Лапчар биле тракторист каңгырадыр чүткүдүп олурларда, бичии баалык артындан бараан аъттыг кижи үне халдып келгеш, оларже дорт-ла даалыктадыпкан.

Чорук кижизи чеде халдып кээрге, трактор доктаагаш, моторнуң даажы бичиилей берген.

Аъттың дериткени аажок, аксы-мурну агартыр хыраалай берген болган. Күскү семис аът иштин тыртыпкан, колуннары кошкак. Оозун бодаарга, ырак-ла чер чораан ышкаш.

Лапчар трактор хөрээнден үнмейн чыда-ла, ол кижини-даа, ооң аъдын-даа катай хаара танып каан: кускун дег, кара аъдын мунуп алган, Дүлүш Дүменовичиниң улуг бажазы Токпак-оол малчын-на-дыр.

Шала-шула менди солушкан соонда (хирезин бодаарга, ол кижиниң артык чугаа-соот кылыр чайы чок болган) Токпак-оол дорт-ла ыыттаан:

‒ Бо аалдың хою читкен!

«Чүү ындыг бо аал боор? ‒ деп, Лапчар дораан иштинде боданган. ‒ Ой, шынап, кадарар хой ап алган Достак-оолдуң кыштаа мында деп, улус чугаалаанын дыңнаан-на болгай. Ол кончуг чөндек чүве колхоз хоюн оскунуп алганы ол-дур. Чежези чүве ирги, оода онча-менди чоруур ирги бе?»

Тракторист эш база дүүреп дүже халаан:

‒ Чидип кайын чидерлаан. Оскунуп алдылар ыйнаан?

‒ Бичии дуңмазы уругнуң кончуу ол ышкажыл, ядараан ‒ дээш, Токпак-оол аъдындан дүшкен. ‒ Үстү берген хойну билбээни ол-дур.

‒ Чеже хой чүвел? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Ийи чүс чыгам хой-дур ‒ дээш, Токпак-оол хап, даңзааын ужулган. ‒ Бүдүн коданның мырыңай чартыы-дыр ийин. Ончалаан эвес, чогум шын сан-түңүн кым билир боор.

‒ Ана ат болган чүве-дир аа, малчын ‒ деп, тракторист

эш хараадаан, сыкыртынган турган. ‒ Мынчан ыт-куштуң өйү болгай. Тайгада харлыг черде бөрүлер изи база көрдүвүс.

‒ Хой изи көрдүңер бе? ‒ деп, Токпак-оол дүүрээни хевээр айтырган. ‒ Ынчангаш, трактор даажы дыңнааш, шаап келдим.

‒ Хой изи көзүлбеди. Бо оруктап эрткен болза, кодан чыгыы хойнуң изин кижи канчап эскербес боор ‒ деп, Лапчар харыылаан. ‒ Ынча мал үстү бээрге билбес, эзирик турган улус боор бе?

‒ Эзирик болбайн канчаар ‒ деп, Токпак-оол ажыы-биле билинген. ‒Мындаа кожазында аалдың херээжен ээзиниң ушпа чөнүк иези кызыл-дустай берген болбас ийикпе. Бистиң база ырак төреливис болур кырган болгай. Ооң «чеди хонуу» болган чүве-дир. Дүүн хүндүс ол аалга барган улус-тур. Суурга чорумда, мени база албадап тургаш, аппарган уруглар болгай. Ооң кырынга бакка бак улажып, машиналыг дерги садыы база чедип келген. Ынчаар-ла хамык чүве аайлажып чоруй барганы ол ышкажыл, ядараан.

‒ Чуртталгазын чурттап эртип алган, чөнүк кижи чорта берген-дир. Бойдустуң хоойлузу-дур. Дашта кеш чок, кижиде мөңге чок дижир болгай. «Чеди хонук» деп чүңер чүвел аан ‒ дээш, тракторист эш хыйланган. ‒ Кырганны сактыр, ёзулаары албан чүве болза, арага-дарыдан шеглиг, ужур-чурумнуг эрттирзе. Ыяап-ла бажын ажыр арага куттунары албан чүве ийикпе. Мен-не өлүп каарымга, төрел-дөргүлүм арагалап туруп берзе, хоржок мен, хөөрүмден үне халып келгеш, кулугурлар-биле чула тутчур мен. Өлген-биле кады өлүр эвес, ажыл-агыйын октаан херээ чүл? Хүнү кээрге, бис-даа өлүр бис, дириг артканнар ажыл-ижин октавазын!

333

Тракторист эштиң узун чугаазын Токпак-оол ужунга үндүр ыыт чок дыңнаан. Черле ынчаш, трактористиң үнү чаныш-сыныш чок, доктаадыр-даа аргажок болган. Көөрге-ле, үстүг кара хептиг чоруур, ол бөдүүн кижиниң сеткилинде кайы хире күштүг, шынчы сөстер чаштынып чоруур чоор деп, Лапчар кайгап турган.

‒ Кажан чоктадыңар? Диледиңер бе ынчаш? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Эзирик улус дүүн ону чоктаар харык кайда боор ‒ деп, Токпак-оолдуң ам-на үнү үнүп келген. ‒ Достак-оол кадайы өөнде турар дуңмазы уругга ыяк чагып каан чүве-дир. Угба, честези кежээ келбейн баарга, черге чораан хоюн ай деп алган уруг-дур. Чартыы үстүп чоруй барганын билбес, кажаалап каар уруг ышкажыл, ядараан. Кажааның хозай бергенин эскербес, канчап барган төл ийик. Чүгле бо эртен одарже үндүрүп тургаш, чоктап кааннары ол-дур.

‒ Диледиңер бе ынчаш? ‒ деп, Лапчар база катап айтырган.

‒ Дилевес боор бе ‒ деп, Токпак-оол уламчылаан. ‒ Бертен база-ла эзирик улус чүнү орта дилээр боор, хей-ле үрүңейнип турувуста, шаг эртип-ле турганы ол-дур. Кайнаар дилээрин огулуг чугаалаптар кижи чок. Чүдээн кижилер ол-бо шапкылажып үнгеш, ам куруг келгилээннери ол ышкажыл. Баш мунгаш болган херек, ядараан. Ынча хөй хойну бөрү кырып каан болза, тоол болду-ла.

‒ Бараалыңар харын, Достак-оол сугга сүмележип көрээл ‒ дээш, тракторист эш чоруурунга белеткени берген. ‒ Малды хүлээнип, дагдынып алган кижиден харыысалгазын негээр болгай. Өске кижиже халактаан-түлектээн херээ чок.

‒ Ынчап көрүңер, дуңмаларым, арга-сүме-даа

кадарыңар чадавас ‒ деп, Токпак-оол амырап чугаалаан. ‒ Ол аал мыя бо баалык артында, ыжы безин көстүп тур ‒ дээш, база катап-ла химиренген. ‒ Аалда улус хей дүүрээр, шоолажыр боордан, чүнү-даа угаазылап албас, дүктүг тулуптар, үрүп каан сыңыйлар, арага хаптары ышкажыл.

Ындыг сөстерни эдип тура, Токпак-оол бодунуң дугайын та чүү деп бодап турду ыйнаан. Ол боду орта кижи турган болза, «чеди хонуктаан» улусту эде-хере сургап, мал-маганын карактаарынче баштай бээр турган ийик, олар-биле кады-ла хүрүптеп туруп бээр боор бе. Бичии уругларга мал идегээр деп чүвениң уржуу ол-ла болгай. Шагда бир чайын колхозтуң комсоргу Шериг-оол-биле канчаар маргыжып оржук, оозун уттуп алганы ол бе?

‒ Сен-даа ынаар баргаш канчаар сен ‒ деп, тракторист эшке Лапчар чугаалаан. ‒ Тракторуң доңа бээр, эрте-дээре чоруп олур. Ыяш дилер черде сөөлгү чудуктар арткан болгай, ол ажылывыс база чыдып бээр. Бо аалда өске улус база бар-дыр. Мен барайн.

Тракторист арга-чадаарда-ла чөпшээрешкен. Лапчар хавак кырынче халып үнүпкен. Аътты мунувут дээрге, ынаваан. Өске кижи чадаг чорда, аал кижизи канчап аъттыг чоруур боор, Токпак-оол база аъдын чедип алгаш бар чыткан.

Лапчар баалык кырынга чорда, тракторист эш кыйгы салган:

‒ Девин тайгага ыяш чүдүрүп турувуста, кырывыс-биле ийи кускун ылгыны кончуг алгыржып эрткенин көржүк сен бе?!

‒ Көрген мен! ‒ деп, Лапчар кыйгырган. ‒ Дүңгүрлүг дагже углааннар чүве.

Дораан өгге барганнар. Баглаашта аъттар-ла хөй.

Лапчарның мендизинге Достак-оол думчуунуң иштинде харыылааш, өскээр көрген. Эр, херээжен кижи өг долу. Оларның чугаазының аянын бодаарга, дүүреп турарлары-ла илдең. Ынчалза-даа эр кижи бүрүзү бодунуң каяа чедир шапканын, аъдын канчаар хайыралаваанын мактааш орар болган. Оон ыңай шупту-ла хоозун шуугаазыннар. Хирезин ап көөрге, бертен база чүдээнин чазып, баштарын эмнеп турганнар боор. Оон башка дылдар чүге долгажы бергеннерил? Ындыг айыыл болганда, баштар чүге сиилеңил?

Лапчар кире бергеш көөрге, орун кырында он дөрт ‒ он беш бе хире харлыг, хириге берген хөвеңниг хөректээштиг бичии уруг ийи караан ыжыдыр ыглап алган орган. Кижи бүрүзүнүң хай-халавы чүгле олче чүдүрлүп, чугаа санында, сөс санында ооң ады үнүп турган. Чүү ындыг бичии уругул, школачы кижи бе деп, Лапчар айтырарга, «кадыы баксырааш» өөредилгезин ара каапкан, угба-честезиниң ажылынга «дузалажып» турар уруг бооп-тур.

Дүъш эртип турар. Күскү хүн дургузу кыска. Үе орайтаан. Хөй чугаа кылып турар чай чок. Кымның каяа четкенин Лапчар кысказы-биле тодаргайлаан. Ырадыр чораан кижи чок, аал долгандыр шапкылажып турган улус болган.

Аът-хөлдүг кижилерни ам база чоруткулаар деп сүмелээш, Лапчар Токпак-оолдуң көк суг кылдыр халдып каан малын мунупкаш, дораан аъттаныпкан.

«Чайын болза ыт-куш көвей болгаш, сек-сээни дораан билдине бээр болгай. Ам аңаа улуг дыка идегээн ажыы чок, мырыңай чоокшулай бергеш дээрден өске. Эзирлер сек барык тоор эвес, дээлдигеннер ам чок,

кускун-сааскандан башка. Мындыг кара дондакта ис-даш база орта билдинмес. Адырам, бертенги ийи кускунда ужур-ла бар ышкаш. Хойнуң оъттап үнген уу база Дүңгүрлүг даглар. Бо улус болза ырадыр дилевээн-дир. Бөрү сывыртаан хой болза чоок кавыга турар эвес, бир болза аалче хоюп кирер, бир болза өскээр баштанза, он-чээрби-даа километр черни күскү семис хойлар анаа-ла халчып эртер, оон туржук дуруг-чалымче-даа халчы бээр, Улуг-Хемни-даа эштип кешкилей бээр болгай» деп, Лапчар боданып чораан.

Лапчар аъдының аксын тыртпаан. Күскү соокту эскербээн. Аъды-даа көк суг, боду-даа көк суг. Дүңгүрлүг бетинде, бичизинде-ле читкен аът харап өөренгени Чинчилиг кожагар кырынга, өргеннеп үнүп келген.

Чайын борта бараан харап орарга, өскен черниң каазы кижиниң өөрүшкүзүн өттүр дырбап, чайгаар-ла ыр-шоор төктүп кээр чүве болгай. Ам дээрде булуттар чавыс, бойдус кударгай болган. Харлыг болза байдал база бир янзы болур ийик.

Лапчарның хөй боданыр чайы чок. Шыырныга хона берген. Оода дуран ап алыр чүвемни деп, сагыжынга алараш кылдыр хараадап каан. Ынчан хенертен аастары хыраалай берген ийи кускун кок-кок кылдыр алгыржып эрткен соонда, мөөрүктер биле Дүңгүрлүг аразында кара хараганнарлыг оргулашче ужуп бады барганнар. Лапчар карактарын имирертип алгаш, оларның барааны үзүлгүже кайгаан. Удатпаанда база ийи кускун кожагар эдээ-биле ыыды безин читкилей берген, дойже далашкан кочагалар дег, шимейтип бар чорааннар.

Оон ыңай чигзиниг Лапчарга артпаан. Аъттаныпкаш, кудургайны куду кизирт-ле дээн. Чамдык черлерге бош 

даштар чуглуп баткылааш, чарыштырган аъттар дег, ол чарыкта ойже кеже халчып тургулаан.

Оргулашка кирип алгаш, барык-ла беш-алды километр хире черни Лапчар аъттың сыр кара маңы-биле эрткен. Ынаар кара хараган аразында кускун-сааскан шаараңнашкан. Лапчар арай-ла аазадып, аъдының маңын соксадып алгаш, дээриглей аарак хараганга чоокшулап чеде берген. Аъды хойдугуп, хаарыктаар безин шаа чок болган. Сартыылын ушта мунуп каапкан аъттың ынчаар харыы кайда боор.

Баштайгы демдек сөстү берген: хоюг ак дүктүг, дээрбек мыйыстыг, кара баштыг, ак хойнуң боскун одура шелип каан чыткан. Лапчар дүже халааш көөрге, карактарының чүгле оруннары бар, быктындан шөйүндүлери уштунгулай бергилээн, коң эъди бүдүн чыткан. Бөрүнүң соонда куштар меннип, дойлап турган-дыр деп, Лапчар билген.

Оон ыңай, баалык ажарга-ла кара өдек дээн ышкаш, чик санында, оялык санында чаа сектер улажып чоруй баргылаан. Чамдык черлерде харын ийи-үш хой сектери кожа-кожа чыткылаан. Изин көөрге, хөй бөрү хойган хойну бөле ойлаткаш, кырып турган болган. Изирниккен бөрүлер черле ындыг, чүгле кыра соп туруп бээр, өлүрген малының сегин чивес.

Лапчар баштай хой сектерин санап бар чораан: бирээ, ийи, үш..., беш, алды... тос. Ондан ажа бээрге, будула бергеш, оон ыңай санавайн барган.

Дүңгүрлүг дагның эдээнче чоокшулап бар чорда, бир-ле чүве талдар аразында куураш дээн. Лапчарның куйгазы адыш кылынган. Сести-сести ол черге халдып чеде бээрге, балыг хой болган. Лапчар дүже халааш көөрге, хойнуң балыг боостаазындан сарыг сап төктүп, дошталы 

берген, күжүр мал тынарга, өкпези шыыгайнып турган. Хөөкүй хой кайы хире хилинчектенип тур ыйнаан. Лапчар оон ыңай далажыпкан.

Ол черде чуга хар чаапкан. Хойган хойнуң изи мырыңай илдең. Бөрүлернии база көстүп чыткан.

Кылын булуттар артында күскү хүн чавызай берген боор. Бүлүртүңү аажок, ырак чүве орта көзүлбес. Далашпас болза хоржок. «Ынча хойнуң оода чамдык-кезии дириг арты ыйнаан». Чүгле ол бодал Ланчарны хайыражок сывыртап чораан.

Лапчар бүдүн-бүдүн сектерге удаа-дараа таваржып, база бир дагны ажыр халыткан. Ынчан хеп-хенертен ооң мунуп чораан аъдының буттары аартап, чүстери ээлбестеп көжүй берген. Лапчарга кымчы көңгүс дузалавас болган. Кускун дег, кара аъттың турупканы ол ышкажыл. Ынчанмайн канчаар, арагалап мунар дээш, каш хондур оъткарбаан мал. Өзээнниге берген, ызыртынар деп барган аът-тыр. Лапчар сөөскен кымчызы-биле аъттың кулактарын чушкугулаан, олары шимчеш-даа дивээн. Халбайгылап калган.

Токпак-оолдуң аъды Дүңгүрлүг дагның мүн-не хөрээнге чедир дөңгээн. Оон ыңай кадыр чалымнар, хорумнуг көшкелер эгелээн. Кара аът үпчү боду көк мөөн кылдыр өде берген, ам мырыңай шыгырт турупкан, даваннарын дужап каан-даа ышкаш.

Лапчар дүже халаан. Бир эвес караңгы дүн турган болза, ооң бодунуң буттары база көжүй бээр чыгыы болган. «Дүңгүрлүг даг шагда чевег чер, ынчангаш аза-буктуг. Дүне олап эрткен улустуң аъдын дужаптар» деп коргунчуг чугааларны Лапчар бичиизинде бо-ла дыңнап, ол черни хүндүс безин ояр чораан. Лапчар ам ынаар сагыш салбаан. Аъдын арга ужунда чалым баарынга куу 

сигенге өртеп кааш, хойнуң изи-биле дөштү өрү маңнап үнүпкен.

Лапчар база бир кожагарны ашкан. Арнын куду борбак-борбак дерлер дамдылап, хөрээ ханзып чораан. Оон ыңай сек гаварышпастай берген. Ол ооң сеткилин оожуктурза-даа, ооң буттарын улам далаштырган. Дириг арткан хойлар бар-дыр, оларны караңгы дүжер бетинде тывар херек, оон башка бо дүне оларның буттары биле баштары артар. Далажыр херек!

Дүңгүрлүг дагның бажындан куду куу-куу чалымнар кажааландыр бады келгилээн. Лапчар хорум даштар баштап кадырны одуртур бар чыткан. Имиртиң дүжер чыгап орган. Изиргенгенинден, далашканындан Лапчарның карактары шырымналып чораан.

Хенертен хой алгырган: ме-ээ... Лапчар сырбаш кылынгаш, ол черинге тура дүшкен. Далашкаш көрбейн эрте бээр часкан, үстүнде ийи чалым аразында бөлүк хойлар турган. Олар кижи көрүп кааш, эш тыртып, боттары алгыржы берген. Оон туржук, хоруп турган черинден шимчеп үнүп, хорум кырында кижиже удур кылаштажып бадыпканнар.

Тенек кижини улус бо-ла малга дөмейлей берген турар болгай. Ол дээрге кижиниң бодунуң мугулайы-дыр. Шынында, мал ышкаш угаанныг амытан чок ийин. Херек апарганда, коргуп, камгаланып-даа билир, херек апарганда, кижини эш тыртып, кижиге эш болуп-даа билир.

Хойларның кээргенчиг алгызынга, Лапчар кижиниң кижизиг үнү-биле харыылаан:

‒ Аай, аай! Мында турарлары ол ышкажыл? Көрбейн эрте бээр часкан-дыр мен. Бээр баткылаңар ам чанар бис. Аажок-ла кортуңар бе? Аай, аай! Тпроо, тпроо!

Хойлар оожургап, Лапчарже бадып органнар. Олар

ам хойдуктур халышпайн, даштар безин чууй баспайн чорааннар. Чүнү-даа билир, аттыг угаанныг мелегейлер-дир ийин.

Чеже хой дээрзин Лапчарның санаар аргазы чок болган. Хүн ашкан соонда, имиртиң аажок дүрген дүжүп келген. Чижеглеп бодап көөрге, ол бөлүкте черле чүс ажыг хире хой бар ышкаш.

Имир дүжүп келгенинге Лапчар ундараваан. Төккен дериниң халас барбааны-биле сеткилин аргалап ап чораан. Ыя-даа бол, хөй-ниитиниң малын камгалап ап шыдааны ол-дур. Оларны Лапчар ам бөрүлерге бербес.

Хойларны өске дааш-шимээнден чардыктырар, бодунга чаңчыктырар дээш, Лапчар үргүлчү ыыткыр кылдыр ыыттап, чугааланып чораан.

Лапчар хоюн сүрүп алгаш, аъдынга чедип кээп турда, мырыңай караңгы дүшкен. Дээр бүгү таладан дуй тыртынып алган. Чаңгыс-даа сылдыс көзүлбес.

Аъдынга чеде бергеш, ооң мойнун Лапчар суйбаан. Холдарга дошталы берген хыраалар туттунгулаан. Аъттың колдуунуң сириңайнып турарын Лапчар чүрээ-биле билип турган. Чүү-даа болза, аъды суглуун уштуп каан чүгенин каңгырадыр дайнанып турган.

Ам канчаарыл? Чедип алгаш-даа чоруур болза, чер четпес аът-ла-дыр. Ону борта бөрүлер аксынга каапкаш, хойну сүрүп алгаш, караңгыда чоруур бе? Бир малды камгалап ап чоруур эриг чүректиг кижиде өске малды кааптар соок чүрек база бар бе?

Лапчар орта хонар деп бодап алган.

От чок болза, күскү соок дүннү эрттирер арга чок. Караңгыда канчап ыяш чыып алырыл? Куу арысканныг арга ужунда какпак чалым баарынга Лапчар хоюн бөлүп алган. Ыжыы хөлчок чер болган. 

Баштай караңгыда суйбап тургаш, агбан чыггаш, бичии от кыпсып алган. Оон чоон будуктар чыып эгелээн. Ынчан аңаа төрээн 6ойлузу дузалажып келген ышкаш болган. Дээр актап чорааш, куу курусукка чеде бергеш идерге-ле, өжегээр ужуп берип турган ышкаш, ооң дөзү ирик, бош болур. Удатпаанда-ла Лапчар кургаг ыяшты эңдере оваалап алган. Бир эвес херек апарза дээш, элээн каш куу курусуктарны база демдектей көргүлеп каан. Магадылалы ол.

Чалым баарынга улуг от хып үнген. Хойлар бөлдүнчүп, чылыг отче улам чыыра тургулап алган. Аъды база от чырыынга көстүр черде оъттап турган.

От кыдыынга чылыгып олурарга, ам-на мага-боду аартап, уйгузу келип эгелээн. Аштаарын канчаар ону. Эртенги-ле аксы-биле хевээр. Девин хүндүс ол аалга далажыр дээш, боскунче борбак чүве ажырбаан. «Орус кижи болза кандыг-бир чер баар дээнде, сарыг-хаай хлебин эпти-ле ала соп алган болур болгай, тывалар ам-даа ындыг улус ышкажыл бис, чорук чоруур дээнде, буу-хаа далажыр, оон бо-ла куруг чоруй барган болур» деп Лапчар бодангылаан.

Лапчарның бажы, коргулчун дег, аартап келген. Ол удувазын шаанга киир-ле оралдашкан. Ынчалза-даа ооң карактары чоорту шимдинип, арай боорда ажыттынып, хүндүс көрген чүүлдери: кара кускуннар, ала саасканнар, өлген хой сектери, куу-куу чалымнар ‒ шуптузу көстүп эрткилеп тургулаан.

Чанында турган хой хенертен дүрт кылдыр хоя бергеш, от кыдыынга сыңнып келген. Лапчар серт дээн. Уйгузу чаштай берген. Бөрүлер улушканы дыңналган. Мырыңай чоокта. Улушкан соонда диштери артында шаккыгайнып тургулаан.

Бөрүлер халдап келзе, оода бижээ безин бар эвес. Лапчар хойларын оожуктур ыыттагылааш, одун улам улгаттыр салган. Бөрүлер улам чоок улушкан соонда, үстүнде чалымнар сиртинде эш-эш ногаан оттар көгергилээн. Лапчарның үнү үнмейн барган.

Шак ол өйде адаа чарыында караңгыда хая казырт дээн. Аъды-даа, хою-даа бөлдүнүшкеш турупкан. Дааш мырыңай чанында дыңналган. Караңгыда чүү-даа көзүлбес. База бир дааш. Ам-даа черле херек буурады кылдыр бодааш, Лапчар халып баргаш, улуг-ла оттуг кезек сегирип алган.

Ол аразында дүктүг моюндуруунуң адаандан ак погоннар уштунуп келген, карартыр будуп каан алгы тоннуг, адыг дег, улуг мага-боттуг кижи от чырыынга көстүп келгеш, ланчыызын чалым хаяга чөлендир тургузуп кааш, тудуп чораан даяңгыыжы-биле кидис идиктериниң харын кактап, эки-менди-даа чок чугааланган:

‒ Малды ынчаар кадарар боор бе, бөрүге кырдырып алыр.

Хенертен кижи чедип кээрге, Лапчар аңгалап калган турган. Үр-даа болбаанда кара хүрең пөс-биле додарлап каан алгы негейиниң эдээн астып алган, холунда борбак-сарбак шоодай туткан Токпак-оол чедип келген.

‒ Оода арбын хой тынныг арткан-дыр бе? ‒ деп, демги погоннуг кижи айтырган.

‒ Чүү-даа болза, чүс ажыг хире бар-ла-дыр ‒ деп, Лапчар харыылаан.

‒ Ол-дур ам, чеден-сезен хирени кырып каапкан. Чедир санап күш четпедивис. Машинавыс дөвүн тургузуп кааптывыс. Караңгыда одуң бараанын көрүп кааш, харын дүрген тып келдивис ‒ дээш, танывазы кижи шоодай иштинден кара паш, чартык хлеб, саазында ораап 

каан колбаса уштуп келгеш, Токпак-оолга чугаалаан. ‒ Пашка хардан кырбап эккелгеш, шайдан хайындырып көр. Аштааны бүдүн тевени-даа чипки дег, кадык дилгини-даа чеде халый берги дег болган эр ыйнаан бо.

Ол кижини от чырыынга Лапчар топтап көөрге, ак погоннарында үш-үш сылдыстарлыг болган.

Шай хайны бээрге, далаш-биле чемнени шаап алгаш, шагдааның улуг лейтенантызы ланчыызын чүктээш, караңгыда-ла кылаштап чоруй барган.

‒ Бөрүлер улушса-даа, алгы-кышкы кылып, дааш үндүрбеңер ‒ деп, ол чоруурда чагып каан.

Ол кижиниң шимээни чидип чоруй барганда:

‒ Чүү кижил ол? ‒ деп, Токпак-оолдан Лапчар айтырган.

‒ Шагаан-Арыгның шагдаа даргазы Аякпан деп кижи-дир ‒ деп, Токпак-оол чугаалаан. ‒ Ёзулуг-ла шагдаа чүве. Шагда бистиң алаакка шыгжап каан дүгүвүс чиде бээрге, бодувус безин билбейн турувуста-ла, тып эккеп берген.

Изиг чем соонда, Лапчарның уйгузу база катап төктүп келген. Чылыккаш, соктуна-ла берген…

Лапчарны боо даажы оттурупкан. Беш улай эткен. Даң агарып келген болган. Токпак-оол база шай хайындырып алган орган.

Аякпанны мырыңай чырып келгиже манааннар. Ооң соонда боо даажы дыңналбаан. Хойну сүрүп чоруп орза кандыгыл деп, Лапчар санал киирерге, Токпак-оол мырыңай чагдатпас болган. Совет шагдаа кижи-ле-дир, Аякпандан та кандыг кончуг коргар кижи ыйнан.

Куу-куу чалымнарга чаңгыландыр Аякпанның

кыйгызы дыңналган. Эдектерин шавый астып каапкаш, Токпак-оол ооң соонче маңнап чорупкан. Удаткан чок, үш көк бөрү сөөртүп алгаш чедип келгеннер.

‒ Беш-ле борбак бөрү-дүр, көрүңерем. Ол хирезинде чеден-сезен хойнуң бажынга олуруп каан ‒ деп, Аякпан чугааланган. ‒ Бир бөрүге чеже баш хой онаашкан-дыр? Чээрби чыгам аа!

‒ Арткан ийизи алдырбазы ол-дур аа ‒ деп Токпак- оол хараадаан турган. ‒ Кулугурларның дөгерезин кырып кааптар чүвени.

Чанында чыткан бөрүлерже айыткаш:

‒ Бо даялаткан үш эжиниң «чеди хонуун» эрттирип турар, үеде арткан ийизинге «таакпыдан тип» бергей бис аан ‒ дээш, шагдаа дарга Токпак-оолче көрген. ‒ Оон хоржок болза, «дөртен тос хонуунда» база аалдаай бис, тын оочулап кай баарыл, олар.

Токпак-оол ол чугаадан чалданып, өскээр көрнү берген. Кайгамчык-ла тывызык чугаалыг кижилер чоруур боор чүве-дир деп, Лапчар магадап, хыы ханып турган.

ЧЭЭРБИ БЕШКИ ЭГЕ

Бо таварылганың соонда хөй-ле чугаа болган: чон аразынга-даа, колхоз баштаар черинге-даа, районнуң удуртур баштаар черлеринге безин болгулаан. Оон туржук ол чугаа Кызылга база чеде берген турган.

Колхозтуң аныяк малчыны Достак-оол бөрүге хамык хой кырдырып алган деп медээ соонда колхозтуң контроль бөлүүнүң даргазы кезек кежигүннерин эдертип алгаш, ол аалга дораан чеде берген. Бүгү сан-түңнү үндүргеш, колхозка таварышкан когаралдың үнезин согур

көпеекке чедир санап доктааткан. Ол санажылгага чаңгыс эвес хүн үнген.

Контроль бөлүүнүң кежигүннери бөрүге кырдырган сезен чеди төрүүр хойнуң сегин судалдыг холдары-биле тудуп санааннар. Ол түңнү чер баскан дириг хойлар-биле нүүртештирип көөрге, база он баш чок. Ол он хойнуң канчап барганын кадарчы Достак-оол орта билбес, чүгле бөрүлерге чарбыыр болган. Ооң оозу чөп-даа ыйнаан, кырдырган хойнуң сегин улус чедир тыппайн-даа барган чадавас, үзе-чаза халышкаш, чиде маңнажы берген-даа чадавас. Достак-оолдуң бодунуң мурнунда-ла өлүрүп чиггилеп алганын кым билир. Ам ону доктаадыр арга чок. Канчанган-чоонган-даа болза ‒ бөрү-даа чиген болза, боду-даа чиген болза, оозу хамаан эвес ‒ тозан чеди хойну Достак-оолдуң мойнунга салып каан. Чоокку он чылдардан бээр хары угда ынча когаралды хоочун малчыннар безин сагынмайн турар. Бөрүге он-чээрби хире хойну алыскылапкан таварылгалар тургулаан-на харын. Ам дээрге барык чүс хой кырдырып алган. Ча, ооң кырынга чүс хураганны кадыпса, ийистээри база бар болгай. Колхозка улуг-ла каража болган.

Мындыг таварылгада чугаа болбайн, кажан чугаа болур боор. Колхозка бодунуң харыысалга чогу-биле чедирген когаралын Достак-оолдуң төлээри албан. Ол дугайты кым-даа сөс этпээн, маргылдаа-даа чок. А улустуң бодалы-биле алырга, Достак-оолдуң кадарган хоюнуң артыын эртенинде дораан-на өске кижиге хүлээдип бээр ужурлуг турган. Бөрүге канчап хой кадартыр боор?

Херек ындыг эвес болган. Достак-оол хоюн кадарбышаан. Ынчан ам-на чүүл-бүрү чугаалар, маргылдаалар, чигзиниглер, бүзүредиглер дойлуп үнген. Айтырыгны канчаар-даа аңдара, дүңдере тудуп, маргыжып кээрге,

Достак-оолдуң колхоз малы кадарар эргези чок болган. Харын кара-бажыңнадыр ужурлуг. Чамдык кижилер ооң каш чыл олурар хуусаазын безин адап турган.

Мынча чугаа-соот үрүңайнып турда, Достак-оолдуң сирлеш безин дивээни кара кайгамчык чүве болган. Шуугап турган кижилерниң аастары хак дигилээн.

Колхозка чедирген каражаны он хонук хуусаа иштинде шүүдеп бээр деп, Достак-оол аазаан болган. Дуюун тургузуп эвес, акша-биле болбайн аан.

Достак-оолдуң канчаар өре төлээнин чон билир. Көөр карак хөйде болгай. Адазы Токпак-оол ашактың хууда инектеринден эр хиндиктиг чүве арттырбаан. Бодунга чүгле чаңгыс саар инек арттырып алган. Честелери болур Докур-оол дарга-биле, мал бригадири Дозур-оолдан база садыгга шарылар дужааган. Молдурга казыра дээш, дуза чедирбээн төрели чок. Шагаан-Арыгда, Кызылда безин чоок кижилери узун холдарын сунгулапкан.

Он хонук четпээнде-ле, өре дуглаттынган. Шыырак шинээлиг төрел-дөргүлдүг боорга, эки-ле чүве-дир деп, чамдык улус магадап турган. «Шуптувус, кымыскаяк дег, имиңейндир үглеп кааптывыс» деп, Дозур-оол чоргаар чугааланып чоруп турган деп сураг дыңналган. Айыылга таварышкан кижиже холун сунары, бир чеже, чаагай сеткил болбайн аан, ынчалза-даа...

Достак-оолдуң кодан четпес хоюнуң кырынга база чүс хире башты немээш, ону ол хевээр кадарчыладып каан. Дамчыыр чугаа-биле алырга, ооң ажылының дугайын мүн-не сайгарып көрген сураглыг. Бөрүлер коданнай бергенде, ол кижи, бо кижи деп ылгаар эвес, ооң-биле кады эң баштай болган таварылга-дыр, аныяк кижи эттинип-чазалып алыр оң деп, Достак-оолду чиик сургаалда-биле эрттирип каан болган. Колдуунда-ла,

Докур-оол дарга биле мал бригадири Дозур-оол ооргалап каапканы тодаргай.

«Достак-оол херээ» ооң-биле доозулган. Чугаа-соот-даа чавырылган.

Кара доңдак эртип, кыш ёзулуг-ла дүжүп орган. Иштик черлерде хар чаапкан. Тайга эдээниң хар-чамы ынчан кылыннай берген.

Лапчар Ирбижей тудуундан чарылбаан. Сөөлгү чылдарда бир өөрүнчүг чүве чүл дээр болза, кыжын безин суурга балды-хирээ даажының үзүлбестээни болур. Бо талазы-биле колхоз баштаар чери шынап-ла шыырак хемчеглер алган. Ырак кыштагларда малчын өг-өрегелерни чылыг, чырык бажыңнар-биле хандырар ажыл база экижээн. Үрде ажылдаан, турум кыштагларлыг малчыннар дөгерези бажың-балгаттыг апаргылаан. Ынчалза-даа, ылаңгыя аныяк малчыннарның аразында өглерде кыштап олурар кижилер ам-даа бар. Оон ыңай бажың-балгадын культурлуг эдилевес кижилер ийи-чаңгыс артпышаан. Олар-биле үр үениң кижизидилге ажылын чорудары негеттинип турган.

Достак-оол дугайында чугаа-соот удаажырап, уттундура бергенде, бир-ле катап Лапчар кудумчуга Шавар-оолга ужуражып келген. Ол-бо ажыл ужурунда ийи өңнүк шагда ояар ужурашпаан.

‒ Чүнү доюлдуруп тур сен моң, Лап? ‒ деп, Шавар-оол айтырган.

‒ Сүге тутпушаан мен ‒ деп, Лапчар харыылаан. ‒ Суг кыдыында шил-ширимел бажың тудуп тур бис. Шалыпчы тудугга санадып турар сава эвеспе оң.

‒ Колхоз даргазының чурттаар бажыңы ындыг ыйнаан.

‒ Ындыызы ындыг ‒ деп, Лапчар чөпсүнүп каан.

Удуртур-баштаар эштер эки бажыңга чурттавайн канчаар. Хептиң каазын кетсиннер, аъттың чүгүрүүн мунзуннар. Колхоз ат-алдары база турар болгай аан, Шавар.

‒ Бистиң аалдың оолдарының бодалы база ындыг ийин. Мээң колхозум даргазы чоржаң аъттыг, чолдак чеңниг чоруур болза, шуут чөпшээревес мен ‒ дээш, Шавар-оол элдепсине берген. ‒ Ынчап турувуста, бир кара кайгамчык чүве бар апарган. Силерниң аалдың оолдары чүү деп бодап тур, Лап.

‒ Чүнү ынча дээриң ол?

‒ Сээң ол шалыпчы тудууңну Яңмаа чеңгевис удуртуп турар болгай, сен бодуң билир-ле сен ыйнаан. Ча, ол-даа херээжен кижиниң херээ ыйнаан. А бо даргавыстың машиназы база чеңгевистиң хөлгези апаарды. «Достак-оол херээнге» база чеңгевис холгаарлап каапты. Хөлүн эрте бээрге, болур чүве бе моң, Лап?

‒ Хоржок болдур ийин. Колхозтуң ат-алдарын оваарымчалыг ажыглаар херек.

‒ Кедек черлерниң хары кылыннаан. Ында аалдарны ишкээр кыштагларже көжүрер дээн чүве-дир. Мени Достак-оолдуң аалын көжүрер сен дээн. Бистиң аалдың оолдары тоор эвес, дүүн даң бажында хап четтим. «Дөртен тос хонук» эрттирер улус бис дээш тоовадылар. Бертен база четтим, эзирик олурлар. Ындыг улусту канчап көжүрер боор, дедир ээп келгеним бо.

‒ Ам база бөрүлер чемгерер дивээннер ирги бе? ‒ деп, Лапчар дүүреп айтырган.

‒ Бистиң аалдың оолдары бодап көөрге, кезээннер ышкаш-тыр ‒ деп, Шавар-оол харыылаан. ‒ Ынчалза-даа ам бир айыыл бар ышкаш.

‒ Чүү ындыг айыыл апаарды?

‒ Хоюн хажаадан үндүрбестей бергеннер-дир. Дүүн дүъшке чедир сооттулар. Оон амдыы «кадыы багай» дуңмазы бичии кады үндүрген аттыг болган, дедир эккеп кажаалап кагды.

‒ Ол база бөрүден дора херек-тир. Малды ынчаар канчап кадарар боор.

‒ Оларның «дөртен тос хонуктап» турарын билгеш, бөгүн бистиң аалдың оолдары өжегээр дүъш соонда четти. Хою кажаада хевээр.

‒ Ам база элдеп болур дээн-дир. Даргаларга дыңнаттың бе ынчаш?

‒ Докур-оол даргага чугаалаарга, чеңгевистиң шиитпирин манаар ыйнаан дээш, Илиишкин даргага демдеглеп кагдым.

‒ Ынчаарга-ла ажырбас-тыр.

‒ Бистиң аалдың оолдары ынча дыка ылчыңайнып турбас. Даарта өске аал көжүрер мен ‒ дээш, Шавар-оол чоруй барган.

Лапчар ол кежээ хөй-ле бодал бодаан. Сагыжы-биле бүгү колхозту эргип каапкан. Ажылы черле багай эвес, колхозчу кижиниң чоргаарланып болур чүүлдери хөй. Колхоз тургустунуп, бут кырынга быжыгып ап турар үеде оларже улуг кичээнгей салыр чай чок, ынчан үүрмек ышкаш сагындырар четпестер бар болбайн аан. Ам олар, кажан колхозчу араттарның амыдыралы, чүс-чүс харлыг чоон пөш дег, тендиш дивес апарганда, теведен демдектиг кылдыр көстүп келгилээн. Чамдык кижилер оларны эскербейн турарга, хомуданчыг болбастың аргазы чок. Эң ылаңгыя ындыг доскут кижилерге удуртукчу эштер хамааржы бээрге, оон харааданчыг чүве чок.

Кежээ дургу үнү чидип бодангаш, улузу удуй бээрге, 

Лапчар кыдырааш, карандаш туткаш, столга ыяк олурупкан. Ол канчаар эгелээрин бодап чадап, карандажының ужун хемирип, муңганып шаг-ла болган. Чамдык кижилер чагаа бижипкеш, «тус черинге хемчег алзын» дээш, редакция чери ол-ла шүгүмчүлеткен даргаларже чорудупдарга, хей черге кончуттурган-даа болгулаар болгай. «Иштивиске эдип алыр четпестер дугайын чүге редакцияже бижипкен сен? ‒ дээш, даргалар сырга мундуруп кааптарлар. ‒ Боттарывыстың четпестеривис-тир, шодуң кудуруктуг аът дег, боттарывысты кымчыланган херээвис чүл? Ында база баштыг эштер олуруп турар болгай, ынчангаш «чогуур хемчегни ук черге алзын» дээш, дедир чорудупканнар-дыр». Мээң чагаам база ындыг салым-чол эдилеп, ол «рапортум» бодумну токпактай бербес ирги бе деп, Лапчар база бодангылаан. Ынчалза-даа биживейн барып шыдавас болган.

Орайга дээр үр-ле хилинчектенип олурарга, чевени сүргей мындыг одуруглар төрүттүнген:

«Эргим редакция!

Мен мооң мурнунда силерниң «Шын» солунга база ол ышкаш өске-даа парлалга органнарынга чагаа бижип чорбаан кижи мен, чагаа бижиир деп бодавайн-даа чораан мен. Ам силерже биживес аргам чок апарды. Мээң бо чагаамны солунга парлаарыңар албан эвес, сөс-домаа чевен, утка-шынары четпес чадавас. Мен бодум эки бижип шыдавас кижи-дир мен. Ынчангаш, мээң мында айыткан четпестеримни болур-чогууру-биле хынап, тодаргай бижиири-биле тускай мергежилдиг эштен чорударын дилен олур мен. Ол четпестерниң бистиң колхозта бары чигзиниг чок. Меңээ бүзүреп болур силер, бир эвес чигзинер болзуңарза, өске эштерден айтырыңар. Олар

силерге бирден бирээ чок чугаалап бээр. Мен база дузалажыр мен.

Бистиң колхозувус Улуг-Хем районда эн мурнакчы ажыл-агыйларның бирээзи болуп турар. Ол дугайын солуннарга үргүлчү бижип, радиога дамчыдып турар, ынчангаш билир боор силер. Ону борта тодаргай төөгүлээн херээ чок боор. Мен чүгле четпестер дугайын бижиир бодап тур мен.

Бистиң колхозтуң ажыл-агыйы эки чоруп турар-даа болза, ол чедиишкиннерниң хөлегезинде чыдып турар, баштай көөрге, үүрмек ышкаш сагындырар улуг четпестерни колхозтуң удуртур-баштаар эштериниң эскербейн, эскерзе-даа билбээчеңнеп турары кончуг хомуданчыг-дыр.

Мен тудугжу кижи мен. Ынчангаш тудуг ажылындан эгелеп көрейн. Колхозтуң төп суурунда школа, эмнелге дээн чижектиг албан черлери улуг бажыңнар-биле эки хандыртынган. Ынчалза-даа ыракта малчыннарны бажыңнар-биле хандырар чугаа-анаа-ла хоочу аарыг апарган. Бар бажыңнарны чамдык малчыннар боттары багай ажыглап турар. Ында чунар-бажыңнарны чүгле тудуп каан хинчээ-ле ол. Оларны чылытпайн турар. Чурттап турар черлериниң аайы-биле малчыннарга кызыл-булуңнуг, чунар-бажыңныг бичии төптер тудар деп чугаа үнгенден бээр элээн каш чылдар эрти. Түңнели ам-даа четпес.

Оон ыңай, малчыннарның аалдарынга чоруп чоруурга, «бичии кижи тыпты берген», «кадыы баксыраан» дээш, өөренмейн барган уруглар база бар боор-дур. Шынын алыр болза, ийи-чаңгыс кижилер боттарының ажылынга дуза бодааш, меге чылдагааннар дилеп, уруг-дарыын школадан оспаксырадып турар-дыр. Колхозтуң

хөй-ниити организациялары, ылаңгыя малчыннар ортузунга кижизидилге ажылын сула чорудуп турар.

Оон-даа дора чүве болза, ажыл-агыйны удуртурда, тала-дугай, төрел-дөргүл тыртар чоруктарның бары болур. Ындыг байдалдар эргиниң артынчыларындан халбактаныр херекти өөскүдүп, аңаа дузалап турар.

Бир эвес мындыг төөгүге эңгиин колхозчу кижи боражып турган болза, аңгы-ла херек ыйнаан, ынчаарга борта колхозтуң даргазы эш Докур-оолдуң, ооң бажазы, колхозтуң мал бригадири эш Дозур-оолдуң аттары үне бээрге, таан кончуг-дур. Бо эштерниң төрел-дөргүл тыртар чоруу шуут кедерээн. Бо дарга бажаларынга ооргаланып алгаш, колхозтуң малчыны эш Токпак-оол база шөлээн чаңнап чоруп турар. Ады үнген эштерниң кадайлары Чаңмаа, Яңмаа, Маңмаа угбашкылар колхозчу Ховалыг Сандан ашак-кадайны аайынга киирип алгаш, оларның Кызылга өөренип турган Анай-кыс деп уруун өөредилгезинден чарып, Токпак-оолдуң оглу Достак-оол-биле эрги ёзу-биле өглээрин оралдажып турдулар. Оон чүү-даа болбаан. Анай-кыс ам мээң кадайым апарган. Бо чагааны Докур-оол, Дозур-оолдарга өжээн харааш бижээн деп бодавайн көрүңер, даргалар. Чүвениң шынын борта кээп бүзүреп көрүңер.

Мындаа чаа бо даргаларның чуржузу Достак-оол колхозтуңң чүс хире хоюн бөрүге кырдырып кагды. Ол каражаны дарга честелери төлежип берди. Достак-оол оон кандыг-даа кеземче чүктевээн. Ам-даа хой кадарбышаан. Шынында, колхозтуң ынча эртине-байлаан кадарып кадагалаар эрге Достак-оолда чок. Бөгүн билдинип турары чүл дээрге, Достак-оол бөрүден корткаш, хүлээнип алган хоюн чүгле кажаалаарынга өйлежип калган болду. Ындыг малчынны кандыг кадарчы дээр! Доп-дораан 

хемчег алыр үе келген. Черле борта кээп, бо айтырыгны шиитпирлежип берип көрүңер, даргалар!

Черле ынчаш, Докур-оол, Дозур-оол, Токпак-оол, Достак-оол бажашкыларда, адашкыларда, Чаңмаа, Яңмаа, Маңмаа угбашкыларда чүве-ле бар. Колхозтуң уставында айыттынган чижек-нормадан артыкка хуу мал өстүрүп, чажырып, бузуруп турар кижилер база бо. Чок, даргалар, анаа айтыргаш тыппас силер, актыг улус боор. Бажың-балгадының даштында чүгле саап ижип орар инектери бар. Хуу малы талыгырда төрел-дөргүлүнде деп билиңер.

Бистиң колхозувус мурнакчы ажыл-агый болганы-биле ооң ат-алдары улгаткан. Колхоз даргазы эш Докур-оолду база багай эвес удуртукчу деп билир мен. Сөөлгү үеде чедиишкиннерге ооң бажы дескинип, бүгү колхозтуң депшилгезин чаңгыс бодунуу кылдыр санап турар апарганын чон чугаалажып турар болу берди. Чүве болза-ла, «мен» дээри көвүдээн, чугула айтырыгларны безин боду чааскаан шиитпирлээр апарган. Ооң кадайы Яңмааның аажызы шуут кедерээн. Колхозтуң ат-алдарын соора ажыглаар эргени оларга кым бергенил?

Мен ам суурдан озалааш, алаак кыдыы черде бедик херим иштинде «онза» тудугда ажылдап тур мен. Колхозчу тараачыннар ясли-сад деп чүвениң ужур-дузазын биле берген, ам ында орун шагда-ла чедишпестээн, бичии чаштарга тудуг-дур ийин деп, баштай ынчаар бодаан мен. Удатпаанда билдингени чүү болганыл дизе-ле, ол «шалыпчы» тудуг эш Докур-оолдуң бажыңы болду. Уруг-дарыы өзүп, кода-хоорайже өскээр ажылдап чоруй барган ашак-кадайга алды-чеди өрээл, кожа чайлаглыг, гаражтыг бажыңның херээ чүү чүве ийик. Каш өрээл бажыңга чурттаары, кандыг машина садып алыры кижиниң

хууда херээ-дир. Ынчалза-даа ынча оран-саваны колхозтуң акша-хөрңгизи-биле кылып турар деп чүвени дыңнааш, аңаа кижиниң шынзыгары берге-ле-дир.

Чаңгыс бичии чагаага хамык чүүлдү дөгерезин санап бижип шыдавас-тыр мен. Чедип келзиңерзе, шуптузун чугаалап бээр мен.

Мээң бо чагаамны хемчег алыры-биле Докур-оол даргаже чорутпайн көрүңер. Ооң орнунга столуңар иштинге шыгжап алыңар. Чүге дээрге шагда бир катап Докур-оол даргага кыштагларда тудуг дугайында үш катап рапорт бижииримге, мени сургап-сургап, өске ажылче чорудупкан. Ам оон дора болур чадавас.

Бо чагааны Докур-оол, Дозур-оол даргаларга хорадааш эвес, бүгү колхозтуң ажыл-херээн бодааш бижидим. Ынчангаш ат, фамилиямны долузу-биле салдым.

«Шивилиг» колхозтуң колхозчузу

Лапчар Ондарович Ирбижей».

Эртенинде база Лапчар элээн боданган. Кадайы-биле база сүмелешкен. Анай-кыстың бодалы Лапчарныы-биле дүгжүп турар болган. Оон шокар чагаа хавынга куйлааш, даңны атсы шыйган бижиин почта хааржаанга аппарып супкаш, Лапчар ажылдап чоруй барган. Ынчан ооң сеткили чиигеп эвес, харын улам аартай берген ышкаш болган.

Дүъш чоокшулап орда, Лапчарны Шериг-оол комсорг келдирткен. Лапчар алаңзынып чеде берген. Бертен почта хааржаанче киир октапкан чагаазы-даа сагышка кирген. «Тус черинге хемчег алзын» деп харыы чедип келген чадавас ирги? Таан ындыг хуулгаазын амдыызында чок боор оң.

‒ Колхозтуң комсомол организациязы силерге

чугула ажыл дагзыры-биле баштаар черге санал киирер деп тур, Лапчар Ондарович ‒ дээш, Сергей Шериг-оол ооң холун туткан. ‒ Александр Петрович-биле сүмелештивис.

‒ Кандыг чугула ажыл боор, Сергей? ‒ деп, Лапчар айтырган.

‒ Малчыннарывыс кыраан улус-тур бис. Ортумак назынын амдыы чаа-ла санап чыттывыс. Каш хар деп бодаар сен?

‒ Харын, ам, колдуу дөгүй берген назылыг кижилер-ле болгай.

‒ Бежен хар ажыг! Удавас пенсиялаар эштер-дир. Ооң соонда кым малга ажылдаарыл?

‒ Аныяктар ажылдаар апаар ‒ деп, Лапчар дорт харыылаан.

‒ Шын, шын, Лапчар Ондарович ‒ дээш, Шериг-оол саналынче кирипкен, ‒ комсомолга назывыс улгадып келди. Өскээр ажылдаар бис, үевис келген. Достак-оолдуң орнунга хой кадарар болзуңза кандыгыл?

Лапчар боданмаан-даа:

‒ Кандыг боор, колхозчу кижи колхозунуң кандыг-даа ажылын кылырга, дөмей-ле ыйнаан. Аалым ишти-биле сүмележип көрейн. А Достак-оол шыдавас кижи бе?

‒ Бодуң билир-ле болгай сен. Ол шыдавас кижи-дир. Өске ажыл кылыр ыйнаан.

‒ Меңээ дөмей-ле, Сергей Сергеевич. Мал кадарар ажылды мурнунда-ла дилеп турган кижи мен. Анай-кыс удурланмас боор.

‒ Мен база ынчаар бодап ор мен. Дүъш соонда чедип кел, колхоз даргазынга кирер бис, Лапчар Ондарович.

Анай-кыс чүнү удурланыр боор. Аныяк өг-бүлениң

ээлериниң кайызы-даа ‒ Лапчар-даа, Анай-кыс-даа ‒ кара чажындан мал ажылы-биле таныш улус-ла болгай.

Лапчар биле Шериг-оол дүъш соонда Докур-оол даргага барганнар. Илиишкин дарга база ында орган.

‒ Чөпшээрежии тур мен ‒ деп, Лапчар дораан чугаалаан. Тайылбырлатпаан-даа, ээрештирбээн-даа:

‒ Хойну кажан хүлээп алыр мен, даргалар?

‒ Харыысалга чок эш-тир, адазы дег болбаан ‒ деп, Докур-оол дарга баш удур-ла тайылбыр берип орган.

‒ Достак-оолду ажылындан халап турарывыс ол. Ындыг кижилерни материал талазы-биле харыысалгалыг ажылга киирген херээ чок.

‒ Достак-оолду канчаар силер, Дүлүш Дүменович? ‒ деп, Лапчар анаа-ла сонуургаан. ‒ Ол кижи хомудап, хорадай бербес бе?

‒ Колхоз баштаар чериниң шиитпири-дир. Чүге хомудаар, хорадаар чүвел ‒ деп, Докур-оол дарга тайылбырлаан. ‒ Хорадаар болза биске хорадазын, сеңээ эвес, Лапчар Ондарович. Ынчан бис таптыг харыылап бээр бис. Достак-оолду дузалакчы кадарчы кылыр бис. Ооң шаа-ла ол.

‒ Мен-не дузалакчы кадарчы албас мен ‒ деп, Лапчар дегийт чугаалаан.

‒ Корга-ла бердиң бе, Лапчар? ‒ деп, ийинде олурган Илиишкин дарга каттырган.

‒ Сеңээ эвес, адазынга кожуп каар бис ‒ деп, колхоз даргазы тайылбыр берген. ‒ Ооң үлегер-дуржулгазын алзын.

«База-ла, аанайтканың, чуржузунга чиик ажыл берип олурар дарга-дыр ийин» деп, Лапчар боданган.

Колхоз амдыызында өг бээр болган. Бажың дугайын чүгле амдыы чылын бодаардан, өске арга чок. Лапчарның

каяа барып кыштаарын база аңаа чугаалашкан. Баштай аныяк хойжунуң бодунуң саналын даргалар дыңнааннар.

‒ Бир-тээ хой хүлээп алыр болганымда, суур чоок кавызы дескинип, бодумнуң тамчыым бодавас, эки одарлар сүрүп, малдың ишти-хырнын бодаар апаар мен ‒ деп, Лапчар чугаалаан. ‒ Бо-ла чорааш, Агылыгның бир адыры Кулузуннуң одар-белчиирин кайгаар кижи мен. Агы-каңгы, кулча-күжүр изиг оъттуг, шээр малдың ораны чер. Бистиң колхозтуң девискээри-даа бол, ыраксынгаш, ол одар-белчиирни ажыглавайн турар-дыр бис. Ынаар талыя берейн бе, даргалар?

‒ Мен бодум дугайты-ла чүүлдүг деп санаар кижи-дир мен ‒ дээш, Илиишкин дарга Лапчарже чоокшуладыр орган. ‒ Чер-дээр кыдыынче чоруй баар эвес сен. Чедип-ле турар бис ыйнаан.

‒ Ол дугайы билдингир, Александр Петрович.

‒ Мен база каттыжып тур мен ‒ деп, Дүлүш Дүменович база деткип каан.

Лапчарның Кулузунче кажан көжерин база орта дораан сүмелешкеннер. «Хүннүң-даарталап» орган херээ чок дишкеннер. Лапчарның бодалы ёзулуг-ла ындыг болган.

Даартазында Лапчар чолаачы Шавар-оолга дораан ужурашкан.

‒ Мени көжүре шаап каар сен ыйнаан? ‒ деп, Лапчар чугаалаан.

‒ Бистиң аалдың оолдары саадаар эвес. Дораан-на ‒ деп, Шавар-оол өөрүп харыылаан.

Шавар-оол өгнү чүдүргеш, Анай-кыс иешкилерни олуртуп алгаш, Агылыглап оюп чоруур болган. Ынчан Лапчар хойну бир эштиг сүрүп чоруткаш, далаш чок 

кадарып, оъттарып, хонуп чорааш, Кулузунга чеде бээр деп дугурушканнар.

Лапчарның хойжу болуп, суурдан көжүп чоруур деп турарын дыңнап кааш, эң баштай-ла биеэки-ле Орустаар кадай маңнап келген:

‒ Оо хосподи, ырай бергеш, ынак сууруң уттуң, оглум. Чоннуң херээ ‒ бижиир, мээң херээм ‒ дажыыр. Мен ажылым шытпас мен, сен база холуң кошкатпа, оглум.

Ферма эргелекчизи Сергей Тарасович Петренко база-ла баштак сөзүн чугаалаан:

‒ Күчүр эрни аарай, Бөдүрең-Хөө даргаңарның бөдүрээлеринден чарлырыңар ол-ла-дыр. Ынчалза-даа ажыл-херээвистиң чимизи чаңгыс бөдүрээже кирер.

Ирбижей ашак база далашпаан, оглу, кеннинге каш борбак сөс чугаалап каан:

‒ Ажылдың хевири аңгы боордан, утказы чаңгыс боор чүве, уругларым. Чүгле карак кызыл кижи ону билир. Аас-кежикти-даа, өөрүшкүнү-даа кижи боду чаалап алыр. Дайынга эвес, тайбың күш-ажылга. Черниң ыраанга ажыл-ижиңерниң түңнелин чажырып шыдавас силер. Чоннуң оруу чоон, хөйнүң караа көвей.

Ынчан аажок кааң хүн турган. Дээрде булуттар чүгле ында-хаая көстүр. Соок дызырткайнып эгелээн. Лапчар кодан хоюн сүрүп алгаш, ырак булуттар адаанда кадыр дагларже чорупкан.

ЧЭЭРБИ АЛДЫГЫ ЭГЕ

Бүгү-ле черни ак хар шыпкан. Агылыгның бичии адыры Кулузун ‒ кадыр-кадыр мээстерлиг, хөртүктерлиг 

арга-чарыктарлыг сүүр даглар аразында. Аргалар ырак эвес, дүк шеттерлиг дуруглар Кулузун унунче кирип келгилээн.

Кулузун унунга час эрте дүжер деп ол чер улузу чугаалажыр. Алызында ындыг чүве кайда боор. Чер болганда дөмей-ле. Кадыр мээстерниң хүннээректериниң хары эрте эриир. Ынчангаш ындыг болган чер-дир ийин. Шээр малга ооң таарымчалыы кончуг.

Лапчар Кулузунга көжүп келгеш, эрги кыштагга хонуп алган. Мал кажаалары бүрүн четчир, ыжык черде, суг-суггады база ырак эвес, шору чурт болган.

Өг-бүле тудуп алга-ла, үргүлчү хайым хөлдүг суурга чурттап келген улуска черниң черинде чаңгыс өгнүң баштай ээнзиргей, муңгаргай, чалгааранчыы кончуг болган. Хүн хүнү-биле аалга кижи-даа келбес. Чүгле чаңгыс ыдының ээргизи хаяларга чаңгылангылаар. Ол база-ла чалгаарап, буугуп турган ышкаш, чамдыкта өг кедээзинде бедик баалык бажынга үнүп алгаш, дунуйтур улугулаар. Ынчан муңгаранчыы дам баар.