Рабочая программа по башкирскому языку (гос.)
рабочая программа на тему

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа №1

с углубленным изучением английского языка «Гармония»

городского округа г. Кумертау Республики Башкортостан

РАБОЧАЯ   ПРОГРАММА

по     башкирскому языку_____            

                             Класс     2 – 4      

                            Срок реализации      2016 – 2019  год    

Рабочая программа составлена на основе: Программа по башкирскому языку для учащихся I – XI классов школ  с русским языком обучения. Составители: Тулумбаев Х.А., Давлетшина М.С., Усманова М.Г., Габитова З.М. – Ижевск, издательство «КнигоГрад» , 2008.

 Учебник:

1. Башкирский язык: Учебник для учащихся 2 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2012 год.  Составители: Тулумбаев  Х.А.,  Давлетшина М.С., Бикбова Н.С.
2. Башкирский язык: Учебник для учащихся 3 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2010 год.  Составители: Тулумбаев  Х.А.,  Давлетшина М.С.
3. Башкирский язык: Учебник для учащихся 4 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2016 год.  Составители: Давлетшина М.С., Киньябаева Н.Н., Садыкова Г.М.

 Учитель  _____Юзумбаева Разифа Юнировна___

Кумертау

2016г.

Аңлатма яҙыу

     Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф  министрлығы тарафынан раҫланған «Башҡорт теленән программа»  (Уҡытыу рус телендә алып барылған  мәктәптәрҙең I - IX  кластары өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре Толомбаев Х. А.,  Дәүләтшина М.С., Ғәбитова З. М., Усманова М. Г.- Ижевск: «Книгоград», 2008.

     Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа Башҡортостан Республикаһы Күмертау ҡалаһы ҡала округының «Гармония» инглиз телен тәрәнәйтеп өйрәнелгән 1–се урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһының  уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.

     Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла .

    Эш программаһы  түбәндәге норматив –хоҡуҡ документтарына нигеҙләнеп төҙөлдө:

 1. Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм Фән министрлығының №1089 бойороғо менән 5.03.2004 10.11.2011 йыл раҫланған Дәүләт белем биреү стандарттарының Федераль компоненты, Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм Фән министрлығының 10.11.2011 йыл №2643 31.01.2012  йыл № 69 бойороғо менән үҙгәртелгән.

2. Рәсәй Федерацияһының “Рәсәй Федерацияһында Мәғариф тураһында” Федераль законы 29.12.2012 №273-ФЗ.

3. Башҡортостан Республикаһының ”Башҡортостан Республикаһының  Мәғариф тураһында” законы 01.07.2013 №696-3

4. ”Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында” законы 25 октябрь 1991 №1807-1 (24.07.98, 11.12.2002 йыл үҙгәртелгән)

5. ”Башҡортостан халыҡтары телдәре тураһында” законы 15.02.1999 йыл №216-3

6. Башҡортостан Республикаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы 31.12.2009 йыл №УП-730

    Башланғыс кластарҙа башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыуҙың интегратив маҡсатын уҡыусыла элементар коммуникатив компетенция формалаштырыу тәшкил итә.

    Элементар коммуникатив компетенция – уҡыусының типик ситуацияларҙа телдән һәм яҙма рәүештә башҡорт теле саралары ярҙамында аралашыуға әҙерлеге һәм һәләте. «Башҡорт теле» предметының эшмәкәрлекле характеры донъяны бөтөн, эмоциональ һәм актив ҡабул итеүсе башланғыс класс уҡыусыһының тәбиғәтенә тап килә.

     Башҡорт телен уҡытыу маҡсаттары  һәм бурыстары :

• башланғыс класс уҡыусыһының телмәр мөмкинлектәрен һәм ихтыяждарын иҫәпкә алып телдән (тыңлап аңлау һәм һөйләү) һәм яҙма (уҡыу һәм яҙыу) рәүештә аралашыу оҫталығын формалаштырыу;
• уҡыусыларҙы башҡорт балалар фольклоры һәм нәфис әҙәбиәт үрнәктәре менән таныштырыу; башҡа милләт вәкилдәренә ҡарата ихтирам тәрбиәләү;
• башланғыс класс уҡыусыларының телмәр, интеллектуаль һәм танып белеү һәләтен һәм уҡыу оҫталығын үҫтереү; башҡорт телен артабан үҙләштереүгә мотивация булдырыу;
• башҡорт теле саралары ярҙамында уҡыусыны тәрбиәләү һәм уның төрлө яҡлы үҫешенә булышлыҡ итеү.
• тәҡдим  ителгән  темалар  буйынса  балаларҙың  һүҙлеген,  уҡыу  күнекмәләрен үҫтереү, телмәр күнекмәләрен булдырыу.
• темаға тап килгән шиғырҙар ятлау, йырҙар өйрәнеү һәм башҡарыу, экскурсияларҙа, уйындарҙа ҡатнашыу, концерттар әҙерләү һәм сығыш яһау. Һәр осраҡта ла телмәр төҙөү иғтибарға алына.
• әйтелеше ҡатмарлы булмаған һүҙҙәрҙе, ябай һөйләмдәрҙе тәүҙә күсереп, шунан яттан яҙыу.
• һәр тема буйынса эш барышында тыуған Республика менән танышыуҙы дауам итеү.
• башҡорт халҡына, тарихына, Башҡортостан тәбиғәтенә, сәнғәтенә, әҙәбиәтенә ихтирам тәрбиәләү.

 Уҡытыу предметына дөйөм характеристика

    Башланғыс мәктәптә башҡорт телен өйрәнгәндә уҡыусыларҙың дөйөм телмәр үҫеше стимуляциялана; коммуникатив мәҙәниәте үҫә; дөйөм ҡиммәттәргә ориентацияһы формалаша һәм дәрестә аралашыу процесында, балалар фольклоры үрнәктәре һәм текстар менән танышҡанда әхләҡи тәрбиә нигеҙҙәре барлыҡҡа килә; сит мәҙәниәткә ҡарата толерантлыҡ формалаша.

     Төп йөкмәтке линиялары

Башҡорт теле курсында түбәндәге йөкмәтке линияларын билдәләп була:

• телмәр эшмәкәрлегенең төп төрҙәрендә коммуникатив оҫталыҡтар;
• тел саралары һәм уларҙы ҡулланыу күнекмәләре;
• социомәҙәни компетенция;
• дөйөм уҡыу һәм махсус уҡыу оҫталыҡтары.

     Уҡыу предметының курс (уҡыу) планындағы урыны

Уҡыу планында башланғыс мәктәптә башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыуға 2, 3, 4 кластарҙа 102  сәғәт бүленгән (2-се ,3-сө, 4-се класта аҙнаһына 1-әр  сәғәт  , һәр класта 34 уҡыу аҙнаһы).

    Башҡорт теленә өйрәтеү дәрес формаһында алып барыла.

    Уҡытыу барышында киң ҡулланылған технологиялар булып, түбәндәгеләр тора:

• АСО технологияһы алымдары,
• Вальдорф педагогия системаһы алымдарын ҡулланыу,
• Эҙләнеү һәм тикшереү эштәрен ойоштороу,
• Төрлө презентациялар яһау,
• Мультимедия проекторы һәм экран ҡулланыу,
• Электрон дәреслектәр ҡулланыу,
• Эре блоктар алымын ҡулланыу, һ.б.

Планлаштырған һөҙөмтәләр.  

Уҡыу предметын үҙләштереүҙең шәхсән, метапредмет, предмет һөҙөмтәләре. 

Шәхсән һөҙөмтәләр

• Уҡыусының  “Мин – Башҡортостан гражданины” тигән төшөнсәне тулыһынса аңлауы,
• Уҡыусының мәктәпкә, уҡыуға ыңғай ҡарашлы булыуы,
• Башҡорт теленең дәүләт теле булараҡ өйрәнелеүгә ыңғай ҡарашлы булыуы,
• сит телдәрҙе өйрәнеүгә коммуникатив, социаль һәм уҡып таныу мотивы булыуы,
• сит  телде өйрәнеүгә ҡыҙыҡһынып, уҡыу эшмәкәрлегенә ылығыуы,
• ижади эшкә (проектлау эшмәкәрлегенә) ылыҡтырыу,
• үҙбаһалау кимәлен үҫтереү, тел буйынса өлгәшеү йә өлгәшмәүсәбәбен аңлау кимәлен үҫтереү,
• донъяға ҡарашын, тәбиғәт менән халыҡтар, уларҙың мәҙәниәте, дини ҡараштарыбер бөтөн икәнен аңлауға йүнәлтеү,
• этик тойғоларын үҫтереү – башҡалар өсөн ҡайғырыу, шатланыу, ҡайғыларын уртаҡлашыу, изгелеклелек, намыҫ, һ.б.
• телдең тасуирлығы аша матурлыҡты тойомлауын үҫтереү,
• дәрестә һәм дәрестән тыш уҡытыусы менән, тиҫтерҙәре йәки ололар менән бергә башҡарған эшмәкәрлектә аралашыу кимәлен үҫтереүгә йүнәлеш биреү,
• сәләмәт тормош алып барыу тураһында, материаль байлыҡ тураһында тәүге белем, төшөнсә биреү.

Предмет – ара  һөҙөмтәләр

Регулятив универсаль уҡыу эшмәкәрлеге:

- Дәрестең маҡсаттарын һәм бурыстарын һаҡлап ҡалыу, уҡытыусы менән берлектә яңы бурыстар ҡуйыу,

- ҡуйылған маҡсатты үтәү өсөн төрлө ысулдар эҙләп табыу, һүрәтләү, һөйләү, логика кимәлендә береһен һайлап алыу,

- уҡытыусы менән бергә йәки үҙ аллы, алға ҡуйылған бурысты үтәү өсөн,  төрлө эштәр планлаштырыу,

- информацион сығанаҡтарҙа билдәләнгән план буйынса, шулай уҡ инструкция буйынса  эштәр башҡара алыу: дәреслектәге күнегеүҙәрҙә, дәреслектәге өҫтәлмә  материалдарҙа,

- уҡыу материалы менән бәйләнгән  үҙенең эшмәкәрлегенең башҡарылыуын һәм һөҙөмтәһен контролләү, кәрәкһә, үҙгәрештәр индереү,

-   үҙеңдең эшеңде баһалау, эш барышында барлыҡҡа килгән ҡыйынлыҡтарҙы билдәләү, уңыштарыңды, уңышһыҙлыҡтарыңды  билдәләү, уларҙы башҡарып сығыу ысулдарын билдәләү,

- эшеңә  уҡытыусылар, иптәштәрең, йәки башҡалар ҡуйған билдәләрҙе аңлау.

Танып – белеү универсаль уҡыу эшмәкәрлеге:

- танып – белеү маҡсаттарын аңлау, төшөнөү, үтәү – үҙ аллы, йәки уҡытыусы етәкселегендә,

- үҙ аллы дәреслектән,  төрлө өҫтәлмә әҙәбиәттән (библиотека һәм Интернет ресурстарын ҡулланып)  кәрәкле информация табыу һәм күнегеүҙәр үтәүҙә ҡулланыу,

- һүрәт, схема, таблица формаһында бирелән информацияны аңлау, һөйләү,

- уҡыуҙың төрлө төрҙәрен ҡулланыу, уҡыуҙың маҡсатын билдәләү, төшөнөү,

- уҡыған текстың эстәлеген аңлау,  кәрәкле информацияны  билдәләү, телдән йәки яҙма текстың йөкмәткеһен аңлатып биреү,

- тесктың йөкмәткеһен, яҙылыу телен, төҙөлөшөн анализлау һәм баһалау, бирелгән иллюстрацияларҙың урынын һәм ролен билдәләү,

- аңлы рәүештә телдән йәки яҙма формала төрлө темаға һөйләмдәр, сығыштар әҙерләү, улар менән класташтарың алдында сығыш яһау, шул уҡ ваҡытта плакаттар, презентациялар ҡулланыу,

- һүҙлектәр һәм өҫтәлмә материалдар ҡулланыу,

- грамматика буйынса төрлө ябай схемалар, таблицалар, алгоритмдар төҙөү, уларҙы ҡулланып күнегеүҙәр эшләү,

Коммуникатив универсаль уҡыу эшмәкәрлеге:

- бирелгән тема йәки ситуациялар буйынса телдән йәки яҙма формала, ҡуйылған маҡсатҡа тап килтереп, әҙәби тел нормаларын һаҡлап, үҙеңдең тойғоңдо, уйыңды белдереү,

-  һөйләшеү барышында партнерҙың үҙен тотоуына, үҙ – ара аралашыуға иғтибарлы булыу,

- диалогта, дөйөм әңгәмәлә, берҙәм эшмәкәрлектә (парҙарҙа, төркөмдәрҙә) ҡатнашырға,  бер – береңде контролләү,

- һорауҙар биреү, яуаптар табып әйтеү, бындай эш барышында партнерҙарға ярҙам итеү, уларҙы контролләү,

-  төрлө ҡарашлы яуаптарҙы тыңлап аңлау, баһалау, үҙеңдең ҡарашыңды аргументтар килтереп әйтеү,

- ҡуйылған коммуникатив бурыстарға ярашлы монолог төҙөү.

     Предмет һөҙөмтәләре 

Башҡорт теле нормалары (фонетик, лексик, грамматик) тураһында башланғыс белешмә; (курс йөкмәткеһе кимәлендә) өн, хәреф, һүҙ кеүек тел берәмектәрен табыу һәм сағыштырыу һәләте.

  А. Коммуникатив сферала (башҡорт телен аралашыу сараһы булараҡ өйрәнеүҙә)

 Телмәр эшмәкәрлегенең түбәндәге төрҙәрендә телмәр компетенцияһы

Һөйләү телмәрендә:

- аралашыуҙың типик ситуацияларында элементар этикет диалог алып барыу;

- элементар кимәлдә уҡыусының үҙе, ғаиләһе, дуҫы тураһында һөйләүе; предмет, картинаны һүрәтләүе; персонажды ҡыҫҡаса ҡылыҡһырлауы.

Тыңлап аңлауҙа:

• уҡыусының уҡытыусы һәм класташтарының телмәрен тыңлап аңлауы; аудиояҙмаларҙағы ҙур булмаған текстарҙың йөкмәткеһен аңлауы.  

Уҡыуҙа:

• өйрәнелгән тел материалына таянып төҙөлгән ҙур булмаған текстарҙы ҡысҡырып уҡыу;
• өйрәнелгән тел материалы менән бер рәттән яңы һүҙҙәрҙе лә үҙ эсенә алған текстарҙы эстән уҡыу һәм уларҙың төп йөкмәткеһен аңлау, текстан кәрәкле информацияны табыу.

Яҙма телмәрҙә:

• яҙыу техникаһына эйә булыу;
• үрнәк буйынса байрам менән ҡотлау һәм ҡыҫҡа шәхси хат яҙыу.

Тел компетенцияһы (тел сараларын үҙләштереү)

• башҡорт теленең өндәрен дөрөҫ әйтеү һәм айырыу;
• һүҙҙәргә һәм фразаларға дөрөҫ баҫым ҡуйыу;
• төрлө һөйләм төрҙәрен интонация менән уҡыу;
• башланғыс мәктәп курсында өйрәнелгән уҡыу һәм орфографик ҡағиҙәләрҙе ҡулланыу;
• башланғыс мәктәп курсында өйрәнелгән лексик берәмектәрҙе (һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр, баһалау лексикаһы, телмәр клишелары) һәм грамматик күренештәрҙе таныу һәм телмәрҙә ҡулланыу.

Социомәҙәни компетенция  географик атамаларҙы, билдәле балалар әҫәрҙәренең персонаждарын, популяр әкиәттәрҙең сюжеттарын, балалар фольклорының ҙур булмаған әҫәрҙәрен (шиғырҙар, йырҙар) белеү;

Б. Танып белеү сфераһы:

 - айырым өндәр, хәрефтәр, һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр, ябай һөйләмдәр кимәлендә башҡорт һәм рус телдәренең күренештәрен сағыштыра белеү;

 - башланғыс мәктәп тематикаһы кимәлендә өлгө буйынса күнегеүҙәр эшләй белеү;

 - ҡағиҙәләр, таблицаларҙы ҡуллана белеү;

 - үҙ-үҙеңде башланғыс класс уҡыусыһы кимәлендә баһалай белеү;

В. Дөйөм ҡиммәттәргә йүнәлеш сфераһында:

 - башҡорт телен фекер, хис-тойғо, эмоцияларҙы белдереү сараһы булараҡ ҡабул итеү;

 - балалар фольклоры ярҙамында башҡорт халҡының рухи ҡиммәттәрен үҙләштереү.

Г. Эстетик сферала:

 - башҡорт телендәге хис-тойғо һәм эмоцияларҙы белдереүсе сараларҙы үҙләштереү;

 - балалар әҙәбиәте үрнәктәре менән танышҡанда матурлыҡты танырға өйрәнеү.

Д. Хеҙмәт сфераһында:

- уҡыу процесында билдәләнгән планға ярашлы эшләй белеү.

Уҡыу-уҡытыу программаһында планлаштарылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштерелеүен баһалау

1. Класта һәм өйҙә башҡарыла торған яҙма эштәр өйрәтеү һәм тикшереү характерында була.

Уларға түбәндәгеләр инә:

• башҡорт теленән төрлө типтағы күнегеүҙәр;
• тәржемә эштәре (башҡорт теленән рус теленә һәм киреһенсә);
• дәреслектәрҙәге әҙәби текстарға пландар төҙөү;
• һорауҙарға яҙма яуаптар һәм иншалар;
• тел һәм әҙәби материалдар буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.

2. Башҡорт теленең ағымдағы, сирек йәки йыл аҙағында, шулай уҡ уҡыу йылы башында инеү диктанты, ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.
3. Уҡыу йылы башында инеү диктанты, сирек һәм йыл аҙағында йомғаҡлау контроль эштәре мәктәп администрацияһы менән берлектә төҙөлгән график буйынса үткәрелә. Контроль эштәрҙе сиректең беренсе көнөндә һәм дүшәмбелә үткәреү тәҡдим ителмәй.

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән һәр класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала.

Башланғыс класс уҡыусыларының белемдәрен баһалау нормалары

1. Балаларҙың уҡыу һәләтлектәрен баһалау.

Уҡыу техникаһын тикшереү.

Ижекләп уҡыу күнекмәләрен формалаштырыу. Уҡыусының индивидуаль темпына ярашлы тиҙлек менән һүҙҙәрҙе тотош уҡыу. Һүҙҙәрҙе, һүҙбәйләнештәрҙе, һөйләмдәрҙе һәм ҡыҫҡа текстарҙы аңлы уҡыу. Дөрөҫ интонация һәм пауза менән уҡыу. Аңлы һәм тасуири уҡыу күнекмәләрен үҫтереү.

Ҡысҡырып уҡыу.

Ижекләп уҡыуҙан уҡыусының индивидуаль темпына ярашлы тиҙлек менән һүҙҙәрҙе аңлы рәүештә тотош уҡыуға күсеү. Уҡыу тиҙлеген эҙмә-эҙлекле үҫтереү.

Эстән уҡыу.

Эстән уҡығанда әҫәрҙең мәғәнәһен аңлау. Уҡыуҙың төрөн билдәләү. Текстан кәрәкле информация таба белеү.

Балаларҙың уҡыу тиҙлеге минутына түбәндәгесә билдәләнә:

2. Яҙма эштәрҙең төрҙәре, күләме һәм уларҙы баһалау нормалары.

Яҙма эштәрҙең төрҙәре:

1) һүҙҙәрҙе, фразаларҙы һәм һөйләмдәрҙе күсереү;

2) һүҙлек диктанты;

3) ғәҙәти диктанттар;

4) һорауҙарға яуаптар яҙыу;

5) изложениелар;

6) иншалар;

7) тестарға яуаптар яҙыу.

Һаналған яҙма эштәрҙең башланғыс кластарҙа үткәрелә торғандары элементар характерҙа, өйрәтеү маҡсатында һәм ныҡлы әҙерлектән һуң ғына яҙҙырыла. Әҙерлек эштәре төрлөсә булырға мөмкин: һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе яҙыр алдынан бер нисә тапҡыр телдән әйттереү, ниндәй хәрефтәр яҙылыуын анализлау, ҡағиҙәләрҙе ҡабатлау һ.б.

 Белем кимәлен диагностикалау формалары һәм күләме:  

Контроль характерҙағы яҙыу эштәренең  күләме:

 Уҡыусыларҙың ҡаҙаныштарын баһалау инструментарийы.

Мәғлүмәт сығанаҡтары:

- уҡыусыларҙың эштәре;

- тест һөҙөмтәләре.

Методтар:

- күҙәтеү;

- яуап һайлау;

- ҡыҫҡа яуап;

- башҡарыу процесын баһалау;

- башҡарыу процесын һәм һөҙөмтәһен баһалау;

- портфолио.

Критерийҙар;

- баһалау ысулдарының дөрөҫлөгө;

- ҡуйылған баһаны тикшерә белеү;

- уҡыуҙың дөрөҫлөгө;

- уҡыуҙың темпы;

- әңгәмәлә ҡатнашыу;

- яуаптың дөрөҫлөгө;

- яуаптың һәм баһаның төплөлөгө.

2 - 4 –се класс уҡыусыларының башҡорт теле буйынса белемдәрен, белеүҙәрен (умение)  һәм күнекмәләрен баһалау нормалары

Телдән яуаптарҙы баһалау:

    Уҡыусыларҙың телдән һөйләмен, уның фонетик, грамматик яғы менән бер рәттән тасуири уҡыуы ла иҫәпкә алына. Телдән һорау формаһында үткәрелә торған күнегеүҙәр һәр дәрестә алып барыла.

Тыңлап аңлау күнекмәләрен баһалау:

1.  “тулыһынса  аңланы”

2.  “өлөшләтә аңланы”

3.  “аңламаны”

Уҡыусының монологик һөйләүен баһалау:

1. - тәҡдим ителгән тема ( рәсем, ситуация) буйынса хикәйә төҙөй белһә;

    - дөрөҫ интонация менән, тулы, эҙмә-эҙлекле  итеп, тексҡа баһа биреп, мөнәсәбәтен күрһәтеп һөйләй алһа;

    - тупаҫ булмаған пауза хаталары ебәрелһә лә, “5”ле ҡуйыла.

  4 - се класта бәйләнешле һөйләү – 10-12 һөйләмдән  тора.

2. - айырым паузалар, 1-2 һөйләм хатаһы яһаһа;

    - уҡытыусы тарафынан икенән артыҡ булмаған асыҡлаусы һорау бирелһә,”4” ле ҡуйыла

3. - теманың төп йөкмәткеһен асһа;

    - 4- 6 һөйләү хатаһы ебәрһә;

   -  уҡытыусы тарафынан икенән артыҡ асыҡлаусы һорау бирелһә йәки уҡытыусы ярҙамынан башҡа йөкмәткеһен  һөйләүҙе башлай (тамамлай) алмаһа, “3”лө ҡуйыла.

4. - һөйләгәндә эҙмә-эҙлеклелек һаҡланмаһа;

    - паузаларҙа теүәлһеҙлектәр китһә;

    - 6-нан артыҡ һөйләм хатаһы һәм грамматик хата яһаһа, “2”ле ҡуйыла.

Диалогик һөйләмде баһалау:

1. - тейешле темпта дөрғҫ интонация менән һорау ҡуйһа;

   - әңгәмәләшенең һорауҙарына тулы яуап  ҡайтарһа, “5”ле ҡуйыла

2. - дөрөҫ һорау биреп, үҙе лә әңгәмәләшенең һорауына яуап бирһә, ләкин һөйләү ваҡытында уҡытыусы ярҙамына мохтаж булһа;

    - 2-3 һөйләм хатаһы ебәрһә, “4” ле ҡуйыла.

3. - уҡытыусы ярҙамында ғына һорау бирһә йәки яуап бирһә;

    - һорауҙар биргәндә, һүҙҙәр һәм грамматик формалар табыуҙа теүәлһеҙлектәр  ебәрһә йәки өйрәнгән теманың бер өлөшөн генә ү:ләштерһә;

   - 4-5  һөйләм хатаһы ебәрһә, “3” лө ҡуйыла.

4. - әңгәмә ваҡытында ҙур ауырлыҡ менән генә һорау бирһә;

    - һорауҙарға үҙ көсө менән яуап бирә алмаһа;

   - 6- нан артыҡ хата ебәрһә, “2” ле ҡуйыла.

Яҙма эштәрҙе баһалау нормалары.

    Яҙма  эштәргә уҡытыусы уҡыусыларҙың белем һәм күнекмәләрен баһалау нормаларына ярашлы билдә ҡуйырға тейеш.

Диктанттарҙы баһалау.

   Контроль диктант тексына алдағы ике – өс дәрестә өйрәнелгән, етерлек кимәлдә нығытылған яңы орфограммалар ғына индерелә. Үтелмәгән ҡағиҙәгә ҡараған орфограммалар һәм тыныш билдәләре иҫкәртелә.

    Диктантты тикшергәндә түбәндәге хаталар төҙәтелә, ләкин баһалағанда иҫәпкә алынмай:

- мәктәп программаһына индерелмәгән ҡағиҙәгә яҙылыштар;

- әле үтелмәгән ҡағиҙәгә яһалған хаталар;

- автор ҡуйған ҡатмарлы пунктуацияға хаталар;

- механик рәүештә бер хәрефте икенсеһе менән алыштырып яҙыу.

   Диктантҡа билдә ҡуйғанда шулай уҡ хаталарҙың характерына иғтибар итергә кәрәк. Хаталарҙы иҫәпләгәндә тупаҫ булмағандары,йәғни грамоталыҡты билдәләү өсөн мөһим әһәмиәте юҡтары айырым билдәлән. Бындай хаталарҙың икәүһе берәүгә һанала. Улар түбәндәгеләр:

- ҡағиҙәләрҙең иҫкәрмәләренә ҡараған хаталар,

- бәйләү юлы менән яһалған ҡушма яңғыҙлыҡ атамаларҙа ҙур хәрефтең яҙылышына хаталар,

- бер тыныш билдәһе урынына икенсеһен ҡуйыу,

- үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ялғауҙары яҙылышында хаталар.

     Диктант бер генә билдә менән баһалана.

Әгәр контроль эш диктанттан һәм өҫтәмә грамматик, орфографик, лексик эштәрҙән торһа, уларҙың һәр береһе айырым баһалана. Грамматик биремдәрҙе баһалағанда түбәндәгеләрҙе иҫәпкә алыу тәҡдим ителә:

«5» билдәһе – бөтә эште лә теүәл һәм дөрөҫ эшләгәндә, йә бер хата булғанда,

«4» билдәһе – эштең яртыһынан күберәге дөрөҫ эшләнгәндә,

«3» билдәһе – яртыһынан әҙерәге дөрөҫ эшләнгәндә,

«2» билдәһе  - бер эш тә дөрөҫ эшләнмәгәндә ҡуйыла.

Инша һәм изложениеларҙы баһалау.

Өйрәтеүсе эштәрҙе баһалау.

     Өйрәтеүсе эштәр (төрлө типтағы күнегеүҙәр. Контроль булмаған диктанттар) контроль эштәргә ҡарағанда ҡатыраҡ баһалана. Өйрәтеүсе эштәрҙе баһалағанда түбәндәгеләр иҫәпкә алына:

- уҡыусыларҙың үҙаллылыҡ кимәле;

- уҡытыу (өйрәтеү) этабы;

- эштең күләме.

       Әгәр ҙә ебәрелерҙәй хаталар эш барышында иҫкәртелгән булһа, «5» билдәһе бер хатаһы ла булмаған, йә хатаһы төҙәтелгән эшкә генә ҡуйыла. «4» билдәһен хаталы эшкә ҡуйырға мөмкин.

Уҡытыу предметының (курс) йөкмәткеһе

Тел саралары һәм уларҙы ҡулланыу күнекмәләре

1. Графика, каллиграфия, орфография.

Башҡорт теленең алфавиты. Йы, йе, йө, йү, йә ҡушымсалары. Өн һәм хәрефтең тап килеүе. Уҡыу ҡағиҙәләре. Төп орфографик ҡағиҙәләр. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

2. Телмәрҙең фонетик яғы

Башҡорт теленең специфик өндәрен дөрөҫ ишетеү һәм әйтеү. Төп орфоэпик нормалар. Башҡорт телендә баҫым. Һөйләмдең интонацион төрҙәре.

3. Телмәрҙең лексик яғы

Лексик берәмектәрҙе ике яҡлы (рецептив һәм продуктив) үҙләштереү, тотороҡло һүҙбәйләнештәр, телмәр этикеты элементтары булараҡ баһалау лексикаһы һәм телмәр клишелары. Интернациональ һүҙҙәр. Һүҙьяһалыш.

4. Телмәрҙең грамматик яғы

Һөйләмдең төп коммуникатив төрҙәре: хәбәр, һорау, өндәү. Һорау алмаштары. Һөйләмдә һүҙ тәртибе. Раҫлау һәм инҡар итеү һөйләмдәре. Хәбәре ҡылым, исем һәм ҡушма ҡушма ҡылым менән белдерелгән ябай һөйләм. Раҫлау йәки инҡар итеү мәғәнәһен белдергән өндәү һөйләмдәр. Эйәһеҙ һөйләм. Хәҙерге заман формаһы. Ябай тарҡау һөйләм. Тиң киҫәкле һөйләмдәр. Һәм, ләкин теркәүестәре менән бирелгән теҙмә ҡушма һөйләмдәр. Сөнки бәйләүесе менән бирелгән эйәртеүле ҡушма һөйләмдәр. Инфинитив (уртаҡ ҡылым). Мөмкин, тейеш, кәрәк модаль һүҙҙәре. Исемдәрҙең һан һәм килеш менән үҙгәреше. Сифат дәрәжәләре. Алмаш һәм уның төрҙәре (зат, һорау, эйәлек, күрһәтеү). Ваҡыт рәүештәре (кисә, бөгөн, иртәгә, йыш һ.б). 100-гә тиклем төп һандар, 30-ға тиклем рәт һандары.

Төп йөкмәтке линиялары

Башҡорт теле курсында түбәндәге йөкмәтке линияларын билдәләп була:

• телмәр эшмәкәрлегенең төп төрҙәрендә коммуникатив оҫталыҡтар;
• тел саралары һәм уларҙы ҡулланыу күнекмәләре;
• социомәҙәни компетенция;
• дөйөм уҡыу һәм махсус уҡыу оҫталыҡтары.

2-се класс

Башҡортостан – минең тыуған республикам. 1 сәғәт

    Башҡортостандың ҡалалары, ауылдары, йылғалары, күлдәре тураһында мәғлүмәт биреү. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өн – хәрефтәрен инглиз теленең өн – хәрефтәре менән сағыштырып күрһәтеү. Һһ өн – хәрефтәре менән танышыу, темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу.

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр.  Башҡортостан, ҡала, минең республикам, йәшәй, Һаумы, һау бул, мин һин.

    Танышыу.  3 сәғәт. Был темала уҡыусы үҙе менән таныштыра, иптәштәре, уҡытыусыһы менән таныша.

Һин кем? Был кем?  Был нимә? Һинең исемең кем?  Һорауҙарын бирергә һәм уларға яуап бирергә лә өйрәнә. Ҡҡ, Әә, Ҙҙ өн – хәрефтәре менән танышыу, темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу.

  Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр. Исем (-ем, -ең, -е), уҡыусы, уҡытыусы, малай, ҡыҙ, уҡый, ҙур, бәләкәй, матур, насар, яҡшы. Был яҡшы малай. Мин матур уҡыусы ҡыҙ. Уҡыусы малай китап уҡый.  

    Һаумы, мәктәп. Һандар. Төҫтәр. - 6 сәғәт  Был темала мәктәп, класс, уҡыу, уҡыу әсбаптары, балаларҙың мәтәптәге эштәре, уйындар тураһында һүҙ алып барыла. Күберәк диалог, һөйләшеүҙәр, һорауҙар һәм яуаптар, мөмкин булған кимәлдә уҡыу һәм яҙыу кеүек эш төрҙәрен файҙаланыу. Өө, Үү, Ғғ, ҫ, ң  өн – хәрефтәре менән танышыу, темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу.  Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр. Мәктәп, ишек, таҡта, өҫтәл, иҙән, аҡбур, сепрәк, ултырғыс, китап, дәфтәр, ҡәләм, юйғыс, өн, хәреф, ижек, һүҙ, һөйләм, дәрес, һүрәт. Уҡый, яҙа, яуап бирә, тор, ултыр, йүгер, атла, һикер, һанай, бирә, ала, һал, белә, белмәй. Бер, ике, өс, дүрт, биш, алты, ете, һигеҙ, туғыҙ, ун, егерме, утыҙ, ҡырҡ, илле, алтмыш, етмеш, һикһән, туҡһан, йөҙ, мең. Нисә? Нисәнсе?  Ниндәй? һорауҙарын һм уларға яуап биреү. Аҡ, ҡара, ҡыҙыл, һары, йәшел, зәңгәр, күк, һоро, алһыу, көрән. Кем? Кемдәр? Нимә? Нимәләр? – күплек ялғауҙары менән таныштырыу. Эйе, юҡ, түгел. Ҡайҙа? – аҫтында, өҫтөндә, эсендә.

     Ғаилә. Һөнәрҙәр. – 4 сәғәт  Уҡыусы үҙенең ғаиләһе, ғаилә ағзалары, уларҙың эштәре, тунағанлыҡ мөнәсәбәттәре тураһында һөйләшеү. Башҡорт телендә эйәлек ялғауҙарын практик үҙләштереү. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

   Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр. Атай, әсәй, олатай, өләсәй, ҡартатай, ҡартәсәй, ағай, апай, ҡусты, һеңле, туған. Эшләй, бешерә, ярата, ҡарай, йәшәй, ашай, эсә. Кемдең? Кем менән? Кем нимә эшләй? Ғаилә тураһында һөйләмдәр төҙөп, монолог һөйләү.

    Аҙыҡ – түлек. – 3 сәғәт   Аҙыҡ – түлек атамалары менән танышыу, башҡорт халыҡ аштары тураһында һөйләшеү. Килеш ялғауҙарын практик үҙләштереү ҡулланыу. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең урыны. Аҙыҡ – түлек, һауыт – һабаның атамалары.  Уларҙы йыйыштырыу, таҙа тотоу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр. Аш – һыу, аҙыҡ – түлек тмаһына бәйле һүҙҙәр, уларҙың үҙенсәлектәрен белдереү. Аш – һыу әҙерләгәндәге ҡоралдар. Менән һүҙен практик ҡулланыу. Нимә менән? Һорауына яуап биреү. Ит күпме тора? Тибындағы һорауҙарға яуап төҙөп әйтеү.

  Кейем – һалым. – 3 сәғәт   Кейем – һалым исемдәре, уларҙың үлсәме, кейем һатып алыу, уларҙы бөхтә тотоу. Башҡорт телендә килеш һәм зат ялғауҙарын ҡулланыу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр.  Бүрек кейем, шәл, башлыҡ, тун, ойоҡ, бейәләй, кейә, сисә, һатып ала, һатыла,  был күлдәк түгел, ә халат., итек, итәк.

    Уйындар, уйынсыҡтар. – 3 сәғәт   Уйынсыҡ исемдәре, билдәләре, уйындар.. Башҡорт телендә ҡалын һәм нәҙек ялғауҙар.Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр.  Уйын, уйынсыҡ, ҡурсаҡ, туп, шар, таҫма, ҡуян, айыу, сана, саңғы, тау, кәмә, йомшаҡ, бергә, уйнай (-ым, -һың, -быҙ, -ҙар), йөҙә, йырлай, туп һикерә, ҡурсағым матур, йомшаҡ айыу.

     Тән өлөштәре. Таҙалыҡ. Көн тәртибе. – 4 сәғәт   Кешенең организмы, тән өлөштәре атамаларын үҙләштереү, тәнде таҙа тотоу, һаулыҡты һаҡлау. Эйәлек алмаштарын һәм ялғацҙарын практик ҡулланыу. Шәхси гигиена, таҙалыҡты һаҡлау тураһында мәғлүмәт биреү. Уҡыусының көн тәртибе, бөхтәлек, йыйнаҡлыҡ сифаттары тәрбиәләү. Башҡорт телендә юҡлыҡ ялғауҙары. Һүҙҙәрҙең һөйләмдәге урыны. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.  

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр.  Кәүҙә,муйын, баш, аяҡ, ҡул, ҡолаҡ теш, бармаҡ, тубыҡ, бит, күҙ, арҡа, тел, тамаҡ, дарыу, һыуыҡ, таҙа, бысраҡ, эҫе, ауырта, һыҙлай, ауырый, дарыу бирә. ҡ – ғ, п – б, к – г сиратлашыу тураһында белдереү.

     Еләк – емеш, йәшелсә. – 3 сәғәт   Баҡса, еләк – емеш, йәшелсәләрҙең атамаларын үҙләштереү, йәшелсәләрҙең, еләктәрҙең билдәләрен белеү. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

   Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр. Баҡса, алма, сейә, ҡарағат, еләк, әфлисун, ҡауын, ҡарбыз, ҡыяр, борос, һуған, кәбеҫтә, сөгөлдөр, кишер. Бешә, өлгөрә, түтәл ҡаҙа, әсе һуған, тәмле алма, файҙалы йәшелсә, баҡсала үҫә, түңәрәк, оҙонса, йомро.

 Йәнлектәр, йорт һәм ҡырағай хайуандар. Ҡоштар. – 3 сәғәт   Был темала йәнлектәр, йорт һәм ҡырағай хайуандар, ҡоштар атамаларын үҙләштереү, улар тураһындағы мәғлүмәттәр үрелеп бара. Хайуандарҙың, ҡоштарҙың файҙаһы, йәшәү урындары, үҙенсәлектәре менән танышыу. Дәреслектәге шиғырҙарҙы, текстарҙы, йомаҡтарҙы уҡыу. Башҡортса гәзит – журналдарҙан темаларға тап килгән әҫәрҙәрҙе һайлап уҡыу.  

    Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр.  Ат, һыйыр, эт, бесәй, сусҡа, кәзә, һарыҡ, бәрәс, быҙау, ҡолон, үгеҙ, сусҡа бәрәсе. Кешнәй, саба, мөңрәй, баҡыра, өрә, мыяулай, мырҡылдай, йөк ташый, һөт бирә, йорт һаҡлай, сысҡан тота. Тауыҡ, ҡаҙ, әтәс, өйрәк, себеш, бәпкә, ем сүпләй, йомортҡа һала, ҡысҡыра, оса, йөҙә.

  Айыу, бүре, төлкө, ҡуян, тейен, терпе, мышы, кәкүк, тумыртҡа, һандуғас, сыйырсыҡ, ҡарлуғас, турғай, күгәрсен, һайыҫҡан, бөркөт. Уҫал, ҡурҡаҡ, көслө, һандуғас һайрай, тумыртҡа туҡылдай.

Йомғаҡлау. – 1 сәғәт   Бөтә темаларҙа, дәрестәрҙә өйрәнгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе иҫкә төшөрөү, һөйләшеү, уҡыу һәм яҙыу күнекмәләрен артабан камиллаштырыу. Һүҙ байлығын арттырыу. Бәләкәй күләмле текстар төҙөү.

2016-2017 уҡыу йылына календарь – тематик план

1. се өҫтәлмәлек

II класс уҡыусыларының белем кимәленә талаптар.

 - 2 – се класта өйрәнелгән материалдарҙы телмәрҙә ҡулланыу;

 - ситуациялар, темалар буйынса һорауҙар биреү, шул һорауҙарға һүрәт, картина, текст нигеҙендә һәм ижади яуап бирә белеү;

 - темаға тап килгән шиғырҙар ятлау;

 - әйтелеше ҡатмарлы булмаған һүҙҙәрҙе, ябай һөйләмдәрҙе тәүҙә күсереп шунан яттан яҙыу;

 Уҡыу йылы аҙағында икенсе класс балалары түбәндәге белем һәм күнекмәләргә эйә булырға тейеш:

- һөйләгәнде йәки уҡығанды аңлай алыу (аудирование):

- уҡытыусының, иптәшенең һөйләгәнен, уҡығанын аңлай алыу,

- иҫәнләшеү, һаубуллашыу, рәхмәт әйтеү, ғәфү итеү, үтенесте белдереү, рөхсәт һорау,

- текстың йөкмәткеһе, ситуация буйынса һорау биреү.

 Уҡыған текст буйынса һөйләй белеү, ситуацияға ярашлы һөйләшеү.

- ишеткәндәр, башҡарған эштәр, күҙәтеүҙәр буйынса һөйләү,

- диалог төҙөү, төркөмдәрҙә һөйләү,

- үҙең, ғаилә ағзалары, уларҙың исемдәрен белеү, һөнәр – шөғөлдәре, туғанлыҡ мөнәсәбәте һ.б. тураһында һөйләү,

- башҡорт теленән руссаға һәм киреһенсә тәржемә итеү.

 Уҡыу.   - тексты дөрөҫ, шыма, талғын уҡыу – орфоэпик нормалар нигеҙендә,

- поэтик әҫәрҙәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу,

- уҡыған текстың йөкмәткеһен билдәләй алыу, персонаждарын әйтеү,

- текстан һорауҙарға яуаптар табыу, уҡып күрһәтеү.

Яҙыу.    - хәрефтәрҙе матур, дөрөҫ, тейешле кимәлдә тоташтырып яҙыу,

    - ҙур булмаған тексты күсереп яҙыу,

    - шундай уҡ текст буйынса йә картина нигеҙендә ике – өс һорауға яуап яҙыу,

    - бирелгән ситуация буйынса ике – өс һөйләмдән торған текст яҙыу,

    - ныҡлы әҙерлектән һуң өйрәтеү характерындағы диктант, изложение, инша яҙыу – программала күрһәтелгән нормалар күләмендә.

3-сө класс

Танышыу        2 сәғәт           Иҫәнләшеү. Танышыу диалогы.  Һин ҡайҙан? Һиңә нисә йәш? Һинең туғандарың бармы? (Сәнғәтле һөйләшеү.)

   Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәре һәм хәрефтәре. Хат яҙыу.

Мәктәптә.        3 сәғәт           Уҡыу эшмәкәрлеге, уҡыу әсбаптары, уларҙы бөхтә тотоу. Көн режимы,таҙалыҡ, йыйнаҡлыҡ. Класта дуҫлыҡ, берҙәмлек, иман тураһында һөйләшеүҙәр,әҫәрҙәр уҡыу.

   Башҡорт телендә өндәрҙең, хәрефтәрҙең дөрөҫ эйтелеше һәм яҙылышы. Ярай, ярамай, мөмкин һүҙҙәренең ҡулланышын активлаштырыу.

Һөнәрҙәр.        3 сәғәт           Һөнәр атамалары, таныш һәм яҡын кешеләрҙең шөғөл-һөнәрҙәре, уларҙың яҡшы сифаттары тураһында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу. Туғанлыҡ мөнәсәбәттәре.Уҡыу күнекмәләрен үҫтереү.

   Башҡорт телендә теләк мәғәнәһенең бирелеше, ул формаларҙы практик үҙләштереү. Булып эшләй һүҙбәйләнешен ҡулланыу.

Йыл миҙгелдәре.         5 сәғәт           Башҡортостанда, үҙебеҙ йәшәгән төйәктә көҙ, ҡыш, яҙ, йәй миҙгелдәре, уларҙың билдәләре. Тәбиғәттең төрлө күренештәре. Миҙгелдәргә ярашлы балаларҙың эштәре, уйындары тураһында һөйләшеүҙәр, әҫәрҙәр уҡыу, мәҡәлдәр, һынамыштар менән танышыу.

   Көн торошона бәйле һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡулланыу, телмәр күнекмәләрен үҫтереү, һөйләм төрҙәре. Тасүирлау элементтары.

Кейемдәр.        3 сәғәт           Кейем исемдәрен үҙләштереү, элек өйрәнгәндәрҙе иҫкә төшөрөү. Кейемде һаҡлап, ҡәҙерләп тотоу, һәр береһен үҙ урынына ҡуйыу. Кейем һәм шәхси гигиена. Кейем һәм матурлыҡ, тыйнаҡлыҡ  тураһында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу. Шиғырҙар ятлау.

   Башҡорт телендәге йөкмәтеү йүнәлешен, шарт һөйкәлешен практик үҙләштереү.

Был формаларҙы телмәрҙә ҡулланыу. Матур теләктәр әйтергә өйрәтеү.

Ғаилә.        6 сәғәт           Ғаилә ағҙалары, уларҙың үҙеңә туғанлыҡ мөнәсәбәттәре. Был атамаларҙы үҙләштереү. Темаға бәйләнешле яҡындарҙың эш-шөгөлдәре, уй-хыялдары, киләсәккә пландары. Ғаилә шәжәрәһе, уның әһәмиәте хаҡында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу. Башҡорт телендә бойороҡ һәм шарт һөйкәлеше. Уларҙың формаларын  телмәрҙә  ҡулланыу. Яҙыу һәм һөйләү күнекмәләрен ҡамиллаштырыу.

Тыуған көн .        2 сәғәт           Балаларҙың тыуған көн байрамы, уға әҙерлек мәшәҡәттәре. Тыуған көн байрамын үткәреү әолаһы. Ҡунаҡтар саҡырыу, уларға хөрмәт күрһәтеү, мәжлестә үҙеңде тотоу  тураһында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу, шиғырҙар ятлау.Итәғәтлелек нормаларын үҙләштереү.

   Башҡорт телендәге бойороҡ, теләк һөйкәлеше формаларын практик үҙләштереү.Әҙәплелек нормаларын белдереүсе һүҙҙәр һәм һөйләмдәр. Саҡырыу ҡағыҙы, ҡотлау.

Тәбиғәт .        4 сәғәт           Кеше һәм тәбиғәт. Башҡортостан тәбиғәте. Беҙҙә йәшәгән кейектәр, үҡемлектәр, бөжәктәр. Кешенең уларға мөнәсәбәте. Тәбиғәткә һаҡсыллыҡ тураһында һөйләшеүҙәр.

   Башҡорт телендә синоним һүҙҙәрҙе сағыштырыу, ҡылымдарҙың заман формаларын, ҡаршы ҡуйыу теркәүестәрен  практик үҙләштереү. Телмәр күнекмәләрен ҡамиллаштырыу.

Башҡортостан.        3  сәғәт Башҡортостан, уның дәүләт символдары, уларҙың мәғәнәһе.Башҡорт иле, уның халҡы,тарихы, ер-һыуы. Башҡортостандың данлы урындары.

   Исем, яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрҙе практик үҙләштереү, телмәрҙә  ҡулланыу.

Сәйәхәт. 2 сәғәт Сәйәхәт, уның кешегә файҙаһы, әһәмиәте, сәйәхәт урындары, йүнәлештәре, спорт һәм сынығыу тураһында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу.

    Килеш ялғауҙары, кире ҡағыу формаларын,  менәнбәйләүесен телмәрҙә ҡулланыу.

Ҡабатлау.        1 сәғәт Уҡыу йылы буйынса өйрәнелгәндәрҙе ҡабатлау, белгәндәрҙе ҡабатлау, белгәндәрҙе тәрәнәйтеү, һүҙлекте байытыу. Телмәр күнекмәләрен ҡамиллаштырыу. 

2016-2017 уҡыу йылына календарь – тематик план

2. се өҫтәлмәлек

III класс уҡыусыларының белем кимәленә талаптар.

• һүҙлек һүҙҙәрен үҙләштереү уларҙы һөйләшеүҙә, яҙыуҙа дөрөҫ ҡулланыу,
• һөйләгәнде, уҡығанды аңлау, йөкмәтке буйынса һорауҙар бирә һәм шул һорауҙарға яуап бирә белеү,
• үҙ фекерҙәрен белдереп әңгәмәләшеүҙәре,
• төрлө ситуациялар, телмәр буйынса һөйләшә белеү,
• прозаик текстарҙы дөрөҫ, шыма, аңлы уҡыу,
• уҡылған тексты, өлөштәргә бүлеү, исем биреү, элементар план төҙөү һәм уны яҙа белеү,
• башҡортса гәзит – журналдарҙан кәрәкле материал йыя белеү, хикәйәләр, шиғырҙар уҡыу,
• 6 – 8 шиғырҙы яттан белеү,
• Башҡортостан тураһында мәғлүмәттәргә эйә булыу,
• башҡорт халҡының йолалары, мәҡәлдәре, йомаҡтарын белеү,
• хәрефтәрҙе һәм һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙа белеү,
• өйрәтеү һәм элементар контроль диктанттар, изложение һәм иншалар яҙа белеү.

4-се класс

1. Башҡортостан – тыуған республикам. Танышыу. – 1  сәғәт.

Башҡортостандың ҡалалары, ауылдары, йылғалары, күлдәре тураһында мәғлүмәт биреү. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өн – хәрефтәрен инглиз теленең өн – хәрефтәре менән сағыштырып күрһәтеү.  Һһ өн – хәрефе менән танышыу, темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр:

Башҡортостан, ҡала, минең республикам, йәшәй; һаумы, һау бул, мин, һин.

2. Мәктәптә. Һандар. Төҫтәр. - 7  сәғәт.

Был темала мәктәп, класс, уҡыу, уҡыу әсбаптары, балаларҙың мәктәптәге эштәре, уйындары тураһында һүҙ алып барыла. Күберәк диалог, һөйләшеүҙәр, һорауҙар һәм яуаптар, мөмкин булған кимәлдә уҡыу һәм яҙыу кеүек эш төрҙәрен файҙаланыу. Ҡҡ, Әә, Өө, Ҙҙ, Үү, Ғғ, ҫ, ң өн – хәрефтәре менән танышыу, темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. уҡыусы үҙе менән таныштыра, иптәштәре, уҡытыусыһы менән таныша. Һин кем? Был кем? Был нимә? Һинең исемең нисек? һорауҙарын бирергә һәм уларға яуап бирергә лә өйрәнә. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Исем (-ем, -ең, -е) , уҡыусы, уҡытыусы, малай, ҡыҙ, уҡый, ҙур, бәләкәй, матур, насар, яҡшы. Был яҡшы малай. Мин матур уҡыусы ҡыҙ. Уҡыусы малай китап уҡый.

Мәктәп, ишек, таҡта, өҫтәл, иҙән, аҡбур, сепрәк, ултырғыс, китап, дәфтәр, ҡәләм, юйғыс, өн, хәреф, ижек, һүҙ, һөйләм, дәрес, һүрәт.

Уҡый, яҙа, яуап бирә, тор, ултыр, йүгер, атла, һикер, һанай, бирә, ала, һал, белә, белмәй.

Бер, ике, өс, дүрт, биш, алты, ете, һигеҙ, туғыҙ, ун, егерме, утыҙ, ҡырҡ, илле, алтмыш, етмеш, һикһән, туҡһан, йөҙ, мең. Нисә? Нисәнсе?

Аҡ, ҡара, ҡыҙыл, һары, йәшел, зәңгәр, күк, һоро, алһыу, көрән. Ниндәй?

Кем? Кемдәр? Нимә? Нимәләр? – күплек ялғауҙары менән таныштырыу.

Эйе. Юҡ. Түгел. Ҡайҙа?  - аҫтында, өҫтөндә, эсендә.

3. Ғаилә. Хеҙмәт. Һөнәрҙәр. Хобби. Буш ваҡыт. – 7 сәғәт.

Үҙенең ғаиләһе, ғаилә ағзалары, уларҙың эштәре, туғанлыҡ мөнәсәбәте тураһында һөйләшеү. Башҡорт телендә эйәлек ялғауҙарын практик үҙләштереү. – сы, - се ялғауҙары аша һөнәрҙәрҙе белдереүсе яңы һүҙҙәр барлыҡҡа килтереү. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

 Башҡорт телендә исем. Исемдең күплек, берлек формалары. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр. Синоним, антоним исемдәр.

Башҡорт телендә эште, хәрәкәтте белдереүсе һүҙҙәр. Ҡылымдың күплек, берлек формалары. Ҡылымдың зат менән үҙгәреүе.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Атай, әсәй, олатай, өләсәй, ҡартатай, ҡартәсәй, ағай, апай, ҡусты, һеңле, туған; эшсе, ҡурайсы, гармунсы, йырсы, бейеүсе, тегенсе, итексе, һатыусы, ашнаҡсы, уҡытыусы, яҙыусы, баҡсасы, һ.б.

Эшләй, бешерә, ярата, ҡарай, йәшәй, ашай, эсә, йырлай, бейей, уҡыта, һата. Кемдең? Кем менән? Кем нимә эшләй?

Ғаилә тураһында һөйләмдәр тәҙөп, монолог һөйләү.

4. Аҙыҡ – түлек. Еләк – емеш, йәшелсә. – 4  сәғәт.

  Аҙыҡ-түлек атамалары менән танышыу, башҡорт халыҡ аштары тураһында һөйләшеү. Баҡса, еләк – емеш, йәшелсәләрҙең атамаларын үҙләштереү, йәшелсәләрҙең, еләктәрҙең билдәләрен белеү. Килеш ялғауҙарын практик үҙләштереү. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең урыны. Аҙыҡ-түлек, һауыт-һабаның атамалары. Уларҙы йыйыштырыу, таҙа тотоу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

  Башҡорт телендә сифат. Уның мәғәнәһе. Сифаттарҙың һөйләмдә исемгә бәйләнеүе.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

  Баҡса, алма, сейә, ҡарағат, еләк, әфлисун, ҡауын, ҡарбуз, ҡыяр, борос, һуған, кәбеҫтә, сөгөлдөр, кишер. Бешә, өлгөрә, түтәл ҡаҙа, әсе һуған, тәмле алма, файҙалы йәшелсә, баҡсала үҫә, түңәрәк, оҙонса, йомро.

Аш-һыу, аҙыҡ-түлек темаһына бәйле һүҙҙәр, уларҙың үҙенсәлектәрен белдереү. Аш-һыу әҙерләгәндәге ҡоралдар. Менән һүҙен практик ҡулланыу. Нимә менән? һорауына яуап биреү. Ит күпме тора? тибындағы һорауҙарға яуап төҙөп әйтеү.

5. Тән өлөштәре. Таҙалыҡ. Врачта. Поликлиникала. Кейем-һалым – 5 сәғәт.

   Кешенең организмы, тән өлөштәре атамаларын үҙләштереү, тәнде таҙа тотоу, һаулыҡты һаҡлау. Эйәлек алмаштарын һәм ялғауҙарын практик ҡулланыу. Шәхси гигиена, таҙалыҡты һаҡлау тураһында мәғлүмәт. Уҡыусының көн тәртибе, бөхтәлек, йыйнаҡлыҡ сифаттары тәрбиәләү.  Башҡорт телендә юҡлыҡ ялғауҙары. Һүҙҙәрҙең һөйләмдәге урыны.

    Кейем-һалым исемдәре, уларҙың үлсәме, кейем һатып алыу, уларҙы бөхтә тотоу. Башҡорт телендә килеш һәм зат ялғауҙарын ҡулланыу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Кәүҙә, муйын, баш, аяҡ, ҡул, ҡолаҡ, теш, бармаҡ, тубыҡ, бит, күҙ, арҡа, тел, тамаҡ, дарыу, һыуыҡ, таҙа, бысраҡ, эҫе, ауырта, һыҙлай, ауырый, дарыу бирә, ҡ – ғ, п – б, к – г сиратлашыу тураһында белдереү.

Бүрек, кейем, шәл, башлыҡ, тун, ойоҡ, бейәләй, кейә, сисә, һатып ала, һатыла,  был күлдәк түгел, ә халат., итек, итәк.

6. Йәнлектәр, йорт һәм ҡырағай хайуандар. Ҡоштар. Ауыл тормошо. Башҡорт аты.– 4 сәғәт.

Был темала йәнлектәр, йорт һәм ҡырағай хайуандар, ҡоштар атамаларын үҙләштереү, улар тураһындағы мәғлүмәттәр үрелеп бара. Хайуандарҙың, ҡоштарҙың файҙаһы, йәшәү урындары, үҙенсәлектәре менән танышыу.

  Дәреслектәге шиғырҙарҙы, текстарҙы, йомаҡтарҙы уҡыу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу.

Ауыл тормошо, ауыл кешеләренең көнкүреше, эш – шөғөлдәре. Ауылда аттың файҙаһы тураһында һөйләшеү.

Алмаш, һорау һәм зат алмаштары. Алмаштарҙың телмәрҙәге роле. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау. Башҡорт телендә исем, сифат, ҡылымдарҙың һөйләмдә ҡулланылышы (практик күнекмәләр).

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

    Ат, һыйыр, эт, бесәй, сусҡа, кәзә, һарыҡ, бәрәс, быҙау, ҡолон, үгеҙ,  сусҡа бәрәсе.

Кешнәй, саба, мөңрәй, баҡыра, өрә, мыяулай, мырҡылдай йөк ташый, һөт бирә, йорт һаҡлай, сысҡан тота.Тауыҡ, ҡаҙ, әтәс, өйрәк, себеш, бәпкә, ем сүпләй, йомортҡа һала, ҡысҡыра, оса, йөҙә.

    Айыу, бүре, төлкө, ҡуян, терпе, тейен, мышы, кәкүк, тумыртҡа, һандуғас, сыйырсыҡ, ҡарлуғас, турғай, күгәрсен, һайыҫҡан, бөркөт. Уҫал, ҡурҡаҡ, көслө, һандуғас һайрай, тумыртҡа туҡылдай.

7.  Башҡортостан  тәбиғәте. Башҡортостанда иҫтәлекле урындар. – 3 сәғәт.

Башҡортостандың бай тәбиғәте, үҫемлектәре, һәм хайуандар донъяһы. Тәбиғәттәге предметтарҙың исемдәре, уларға ҡыҫҡаса характеристика биреү. Йылғаларын, күлдәрен белеү. Тауҙар һәм урмандар. Тәбиғәтте һаҡлау тураһында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу. Башҡорт телендә тиң киҫәктәр (терминды биреү мотлаҡ түгел: һаналып килгән һүҙҙәр тип мәғәнәһен аңлатыу отошло). Һөйләмдә уларҙың ҡулланылышын практик үҙләштереү.

Башҡортостан ерендәге, Өфө ҡалаһындағы иҫтәлекле, уникаль урындар менән таныштырыу (башҡа ҡалаларҙа, райондарҙағы, иҫтәлекле урындар тураһындағы материалдарҙы уҡытыусы үҙе һайлап ҡуллана ала). Башҡортостандағы данлыҡлы уҡыу йорттары, сәнғәт һарайҙары. Уларға ҡыҫҡаса характеристика биреү. Тыуған төйәктең матурлығын күрһәтеү, әһәмиәтен асыу буйынса әңгәмәләр үткәреү, текстар уҡыу.

Башҡорт телендә ябай һөйләм төрҙәре: хәбәр, һорау, өндәү һөйләмдәр. Уларҙы практик үҙләштереү һәм телмәрҙә ҡулланыу. Башҡорт телендә исем, сифат, ҡылымдарҙың һөйләмдә ҡулланылышы (практик күнекмәләр).

8. Башҡортостандың күренекле шәхестәре. – 2 сәғәт.

   Башҡортостан тарихында, уның бөгөнгө тормошонда күренекле шәхестәрҙең әһәмиәте бик ҙур. Күренекле шәхестәр рәтенә яҙыусылар менән артистар ғына түгел, ә йәмәғәт эшмәкәрҙәре лә, спортсылар ҙа, нефтселәр ҙә, ауыл эшсәндәре лә инә. Күренекле шәхестәр тураһында әңгәмәләр үткәреү, текстар уҡыу.

 Һан, уның телмәрҙәге роле, һан төркөмсәләре. Уларҙы практик үҙләштереү һәм телмәрҙә ҡулланыу.

   Уҡыу материалы: Зәки Вәлиди, Муса Мортазин, Ҡасим Дәүләткилдиев, Фәйзи Ғәскәров, Йомабай Иҫәнбаев, Риза Яхин. 

9. Йомғаҡлау. – 1 сәғәт.

  Бөтә темаларҙа, дәрестәрҙә өйрәнгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе иҫкә төшөрөү, һөйләшеү, уҡыу һәм яҙыу күнекмәләрен артабан камиллаштырыу. Һүҙ байлығын арттырыу. Бәләкәй күләмле текстар төҙөү. Дәрестә өйрәнелгән грамматик материалды практик ҡулланыу.

IV класс уҡыусыларының белем кимәленә талаптар.

 - 4 – се класта өйрәнелгән материалдарҙы телмәрҙә ҡулланыу;

 - ситуациялар, темалар буйынса һорауҙар биреү, шул һорауҙарға һүрәт, картина, текст нигеҙендә һәм ижади яуап бирә белеү;

 - темаға тап килгән шиғырҙар ятлау;

 - һүҙлек һүҙҙәрен белеү һәм уларҙы телмәрҙә дөрөҫ ҡулланыу;

- дәрестә өйрәнелгән грамматик материалды практик ҡуллана белеү.

       Уҡыу йылы аҙағында дүртенсе класс балалары түбәндәге белем һәм күнекмәләргә эйә булырға тейеш:

- һөйләгәнде йәки уҡығанды аңлай алыу (аудирование):

- уҡытыусының, иптәшенең һөйләгәнен, уҡығанын аңлай алыу,

- иҫәнләшеү, һаубуллашыу, рәхмәт әйтеү, ғәфү итеү, үтенесте белдереү, рөхсәт һорау,

- текстың йөкмәткеһе, ситуация буйынса һорау биреү.

 Уҡыған текст буйынса һөйләй белеү, ситуацияға ярашлы һөйләшеү (4 – 5 һөйләм).

- ишеткәндәр, башҡарған эштәр, күҙәтеүҙәр буйынса һөйләү,

- диалог төҙөү, төркөмдәрҙә һөйләү,

- үҙең, ғаилә ағзалары, уларҙың исемдәрен белеү, һөнәр – шөғөлдәре, туғанлыҡ мөнәсәбәте һ.б. тураһында һөйләү,

- башҡорт теленән руссаға һәм киреһенсә тәржемә итеү.

 Уҡыу.  

- тексты дөрөҫ, шыма, талғын уҡыу – орфоэпик нормалар нигеҙендә,

- поэтик әҫәрҙәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу,

- уҡыған текстың йөкмәткеһен билдәләй алыу, персонаждарын әйтеү,

- текстан һорауҙарға яуаптар табыу, уҡып күрһәтеү.

Яҙыу.  

    - хәрефтәрҙе матур, дөрөҫ, тейешле кимәлдә тоташтырып яҙыу,

    - 25-30 һүҙ күләмендә тексты күсереп яҙыу,

    - шундай уҡ текст буйынса йә картина нигеҙендә ике – өс һорауға яуап яҙыу,

    - бирелгән ситуация буйынса дүрт – биш һөйләмдән торған текст яҙыу,

    - ныҡлы әҙерлектән һуң өйрәтеү характерындағы диктант;  изложение, инша яҙыу    

    – программала күрһәтелгән нормалар кңләмендә.

Уҡытыусының тел буйынса уҡыу-уҡытыу методик комплекты :

Башҡорт теленән программа. Уҡытыу урыҫ телендә алып барылған мәктәптәрҙең I – XI кластары өсөн. Төҙөүселәре: Усманова М.Ғ., Ғәбитова З.М. – Ижевск: «КнигоГрад», 2008.  

Ф.Ш.Сынбулатова, Р.Ф.Нурыева, Г.Б.Ғәлиуллина 1 – 4-се кластар өсөн диктанттар йыйынтығы һәм тикшереү эштәре. Башҡорт теле уҡытыусылары өсөн ҡулланма. - Өфө: Китап, 2011

Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙә башҡорт (дәүләт) теле буйынса уҡыусыларҙың телмәр үҫтереүенә, яҙма эштәренә, дәфтәр тотоуҙарына һәм яҙма эштәр үткәреүгә берҙәм талаптар.

Уҡыусылар өсөн тел буйынса уҡыу-уҡытыу методик комплекты:  

Дәреслек:

  Башҡорт  теле:  Уҡытыу  рус  телендә  алып  барылған  мәктәптәрҙең 2-се класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Толомбаев Х.А., Дәүләтшина М.С., Бикбова Н.С. – Өфө: Китап, 2012.

  Башҡорт  теле:  Уҡытыу  рус  телендә  алып  барылған  мәктәптәрҙең 3-сө класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Толомбаев Х.А., Дәүләтшина М.С. – Өфө: Китап, 2010.

 Башҡорт теле: Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 4-се класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Дәүләтшина М.С. Кинйәбаева Н.Н., Садыҡова Г.М. – Өфө: Китап, 2016.

Башҡорт (дәүләт) телен өйрәнеү өсөн уҡыу – уҡытыу методик ҡулланмалар

Усманова М. Г.  Башҡорт теле грамматикаһы таблицаларҙа һәм схемаларҙа. 2006 й.

Толомбаев Х.А., Дәүләтшина М. С., Сиразетдинов З. Ә. Башҡротса өйрәнәйек. Урыҫ мәктәптәренең 1-4 – се синыфтары өсөн башҡорт теленән электрон дәреслек. – Өфө: Мәғариф министрлығы, 2003

Ф.Ш.Сынбулатова, Р.Ф.Нурыева, Г.Б.Ғәлиуллина 1 – 4-се кластар өсөн диктанттар йыйынтығы һәм тикшереү эштәре.Башҡорт теле уҡытыусылары өсөн ҡулланма. - Өфө: Китап, 2011

Аслаев Т. Х., Атнағолова С.В. Телмәр үҫтереү буйынса сюжетлы картиналар. - Өфө: Китап, 1996.

З.М.Ғ9битова, Х.А.Толомбаев. Урыҫ мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыуҙы ойоштороу буйынса методик кәңәштәр. Өфө – 2006

Материаль-техник ҡулланмалар

- телевизор;

- компьютер;

- мультимедия проекторы,

- видеомагнитофон, DVD-проигрыватель,

- магнитофон,

- электрон дәреслектәр.

Өҫтәлмә әҙәбиәт

Башҡортса – русса  мәҡәлдәр  һәм  әйтемдәр  һүҙлеге. –  Өфө: Китап, 1994.

Әүбәкирова  З.Ф.,  Әүбәкирова  Х.E.,  Дилмөхәмәтов М.И.   Мин  башҡортса   уҡыйым –  Өфө: Китап, 2007.

Журналдар: «Башҡортостан  уҡытыусыһы»,  «Аҡбуҙат»;  «Йәншишмә» гәзите.

Аслаев Т.Х. «Әкиәттәр»

«Беҙ – башҡортса уҡыйбыҙ» 1 – 2 класс уҡыусылары өсөн кластан тыш уҡыу китабы. Толомбаев Х.А., Дәүләтшина М.С.

Уйнат, уйлат баланы. Аслаев Т.Х., Исламғолова Э.А.

Русско-башкирский учебный словарь.Саяхова Л.Г., Ураксин З.Г. - Уфа: Китап, 2001.

Интернет ресурстар :

 1.Сайт, посвященный изучению башкирского языка - http://tel.bashqort.com/home 

2.Электронный журнал учителей башкирского языка и литературы - http://ostaz.ru/

3.Башкирский языковой портал - http://bashkort-tele.narod.ru/

4.Башкирский форум - http://www.bashforum.net/

5.http://bashkort-tele.livejournal.com/

6. Официальный сайт Министерства образования Республики Башкортостан- www.morb.ru

7. Персональный сайт учителя башкирского языка и литературы Фаршатовой Альфии Анваровны  http://farshatova.jimdo.com/,  http://anvarovna.jimdo.com/

1. се өҫтәлмәлек

2-се класс өсөн  календарь-тематик план

2. - се өҫтәлмәлек

3-сө класс өсөн  календарь-тематик план

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа №1

с углубленным изучением английского языка «Гармония»

городского округа г. Кумертау Республики Башкортостан

РАБОЧАЯ   ПРОГРАММА

по     башкирскому языку_____            

                             Класс     5 - 9      

                            Срок реализации      2016 – 2020  год    

  Рабочая программа составлена на основе: Программа по башкирскому языку для учащихся I – XI классов школ  с русским языком обучения. Составители: Тулумбаев Х.А., Давлетшина М.С., Усманова М.Г., Габитова З.М. – Ижевск, издательство «КнигоГрад» , 2008.

 Учебник:

1. Башкирский язык: Учебник для учащихся 5 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2010 год.  Составители: Усманова М.Г., Габитова З.М.
2. Башкирский язык: Учебник для учащихся 6 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2010 год.  Составители: Усманова М.Г., Габитова З.М. 
3. Башкирский язык: Учебник для учащихся 7 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2015 год.  Составители: Усманова М.Г., Габитова З.М., Валишина Г.М.
4. Башкирский язык: Учебник для учащихся 8 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2008 год.  Составители: Усманова М.Г., Габитова З.М.
5. Башкирский язык: Учебник для учащихся 9 класса русскоязычных школ. – Уфа: Китап, 2009 год.  Составители: Усманова М.Г., Габитова З.М.

 Учитель  _____Юзумбаева Разифа Юнировна___

Кумертау

2016г.

Аңлатма яҙыу  

     Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф  министрлығы тарафынан раҫланған «Башҡорт теленән программа»  (Уҡытыу рус телендә алып барылған  мәктәптәрҙең I - IX  кластары өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре Толомбаев Х. А.,  Дәүләтшина М.С., Ғәбитова З. М., Усманова М. Г.- Ижевск: «Книгоград», 2008.

     Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа Башҡортостан Республикаһы Күмертау ҡалаһы ҡала округының «Гармония» инглиз телен тәрәнәйтеп өйрәнелгән 1–се урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһының  уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.

     Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла .

    Эш программаһы  түбәндәге норматив –хоҡуҡ документтарына нигеҙләнеп төҙөлдө:

 1. Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм Фән министрлығының №1089 бойороғо менән 5.03.2004 10.11.2011 йыл раҫланған Дәүләт белем биреү стандарттарының Федераль компоненты, Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм Фән министрлығының 10.11.2011 йыл №2643 31.01.2012  йыл № 69 бойороғо менән үҙгәртелгән.

2. Рәсәй Федерацияһының “Рәсәй Федерацияһында Мәғариф тураһында” Федераль законы 29.12.2012 №273-ФЗ.

3. Башҡортостан Республикаһының ”Башҡортостан Республикаһының  Мәғариф тураһында” законы 01.07.2013 №696-3

4. ”Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында” законы 25 октябрь 1991 №1807-1 (24.07.98, 11.12.2002 йыл үҙгәртелгән)

5. ”Башҡортостан халыҡтары телдәре тураһында” законы 15.02.1999 йыл №216-3

6. Башҡортостан Республикаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы 31.12.2009 йыл №УП-730

    Программа телде өйрәнеүҙе өс йүнәлештә ҡарай:  

- телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу,

- телдең системаһын өйрәнеү,

- бәйләнешле текст менән эшләүҙе күҙ уңында тота, милли тәрбиә лә ҡарала.

  Эш программаһы 8 бүлектән тора:

1. Аңлатма яҙыу;
2. Уҡыу предметына дөйөм характеристика;
3. Уҡыу планында предметының урыны;
4. Уҡыу предметын үҙләшереүҙең шәхсән, метапредмет, предмет һөҙөмтәләре;
5. Уҡыу предметының йөкмәткеһе;
6. Тематик планлаштырыу;
7. Уҡыусыларҙың әҙерлек кимәленә талаптар
8. Уҡыу процесын уҡыу-уҡытыу методик һәм матди-техник яҡтан тәьмин итеү;

     2.Уҡыу предметына дөйөм характеристика

5 - 9  класта башҡорт телен өйрәтеүҙең үҙенсәлектәре

             Рус мәктәптәрендә эшләгән уҡытыусыларҙың төп бурысы балаларҙы башҡортса һөйләшергә, уҡырға өйрәтеү булғанлыҡтан, лингвистик материал, әҙәби текстар нигеҙендә, тел сараларын әҙәби текста күҙәтеү, табыу, дөрөҫ әйтеү һәм яҙыу, әңгәмә һәм ижади эштәр ваҡытында дөрөҫ ҡулланырға өйрәтеү йүнәлешендәге эштәр аша башҡарыла. Был күренеш әҙәбиәт һәм тел материалының тематик бәйләнешен дә, мәғәнәүи бәйләнешен дә тәьмин итә, тәрбиәүи сараларҙы үткәреүгә киң юл аса.

Рус телле мәктәптәрҙә эшләүсе башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары сит телдәрҙә уҡытыу алымдарын, уның ҡаҙаныштарын ижади файҙаланырға тейеш. Тел һәм әҙәбиәт дәрестәрен бер-береһе менән бәйләп алып барыу яңы һүҙҙәрҙе, терминдарҙы һүҙлеккә яҙып барыу, һүҙлекте һәр дәрестә тулыландыра барыу уҡыусыларҙы һүҙ байлығын арттырыуҙа, уларҙың яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтереүгә булышлыҡ итәсәк.

Дәрестәрҙә уҡыусыларҙан диктанттар, изложениелар, иншалар яҙҙырыу ҙа бик мөһим. Телмәр үҫтереүҙә бындай эштәрҙең файҙаһы бик күп.      Рус мәктәптәрендә башҡорт телен уҡыу программаһы дөйөм педагогик (методик) талаптарға, принциптарға нигеҙләнә.

      Улар түбәндәгеләргә ҡайтып ҡала:

• Өйрәнелгән материалды анализлау, сағыштырыу, предметтарҙы ниндәйҙер билдәләре буйынса классификациялау, дөйөмләштереү;
• Предметтарҙың төп үҙенсәлектәрен айыра, аңлата белеү;
• Предметҡа, күренешкә ҡарата үҙ фекерендә әйтә һәм уны иҫбатлай белеү;
• Уҡыусыларға әхләҡи һәм эстетик тәрбиә биреү;
• Уҡытыуҙы коммуникатив йүнәлештә алып барыу;
• Башҡорт теле системаһының бөтә кимәлдәрен (фонетик, лексик, морфологик, синтаксик, стилистик, пунктуацион) иҫәпкә алыу һәм практик файҙаланыу;
• Телмәр эшмәкәрлеген бөтә төрҙәре өҫтөндә эшләү;
• Предмет-ара бәйләнеш, тарих, сәнғәт, мәҙәниәт, әҙәбиәт, халыҡ ижады һәм традицияларына нигеҙләнеп өйрәнеү.

Башҡорт телен һәм мәҙәниәтен белмәгән балаларға башҡорт телен өйрәткәндә, түбәндәге принциптарға нигеҙләнәнергә кәрәк:

1. Башҡорт теле-балаларҙың башҡорт донъяһына алып инеү асҡысы.

2. Башҡорт телендә башҡорт менталитеты сағылышын күрһәтеү.

3. Башҡорт телен фәҡәт ғәмәли үҙләштереү маҡсатынан сығып өйрәнеү.

   Шул нигеҙҙә башҡорт теленә өйрәтеүҙең маҡсаттары һәм бурыстары билдәләнде:

1.Уҡыусыларҙы башҡорт телендә һөйләгәнде,уҡығанды,радио-теле тапшырыуҙарын  аңларға өйрәтеү (аудирование);

2. Башҡорт теленең өндәрен,һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеп,үҙ-ара һөйләшергә тәҡдим ителгән темалар,ситуациялар буйынса һөйләргә өйрәтеү(говорение).

3. Һәр класс өсөн махсус төҙөлгән дәреслектәрҙәге,уҡыу ҡулланмаларындағы текстарҙы башҡорт телендә сыға торған “Йәншишмә”, ”Аҡбуҙат”, ”Аманат”, ”Шоңҡар”, ”Йәшлек” гәзит-журналдарын үҙ аллы һәм аңлы уҡыу күнекмәләрен биреү (чтение)

4. Аралашыуҙа кәрәк була торған типик һөйләмдәрҙе  күсереп, үҙ фекерҙәрен билдәле кимәлдә үҙ аллы яҙыу күнекмәләрен булдырыу (элементарное письмо.)

5. Башҡорт телен өйҙә, йәмәғәт тормошонда, хеҙмәт процесында практик файҙаланырға өйрәтеү.

6. Башҡорт телен практик өйрәнеүгә бәйләп, балаларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, милли йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һ.б. менән таныштырыу, балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.

       Төп йөкмәтке линиялары

Башҡорт теле курсында түбәндәге йөкмәтке линияларын билдәләп була:

• телмәр эшмәкәрлегенең төп төрҙәрендә коммуникатив оҫталыҡтар;
• тел саралары һәм уларҙы ҡулланыу күнекмәләре;
• социомәҙәни компетенция;
• дөйөм уҡыу һәм махсус уҡыу оҫталыҡтары.

 3.Уҡыу планында предметтың урыны

Уҡыу планында башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыуға 5 - 9 класта 338 сәғәт бүленгән. Аҙнаһына 2 сәғәт, 5 – 8 кластарҙа йылына 34 уҡыу аҙнаһы, 9 класта йылына  33 аҙна. Ошонан сығып, 5 – 8 кластарҙа йылына 68 сәғәт, ә 9 класта йылына 66 сәғәт.

    Башҡорт теленә өйрәтеү дәрес формаһында алып барыла.

    Уҡытыу барышында киң ҡулланылған технологиялар булып, түбәндәгеләр тора:

• АСО технологияһы алымдары,
• Вальдорф педагогия системаһы алымдарын ҡулланыу,
• Эҙләнеү һәм тикшереү эштәрен ойоштороу,
• Төрлө презентациялар яһау,
• Мультимедия проекторы һәм экран ҡулланыу,
• Электрон дәреслектәр ҡулланыу,
• Эре блоктар алымын ҡулланыу, һ.б.

     4.Уҡыу предметын үҙләшереүҙең шәхсән, метапредмет, предмет һөҙөмтәләре

Шәхсән һөҙөмтәләр

• уҡыусының мәктәпкә, уҡыуға ыңғай ҡарашлы булыуы,
• башҡорт теленең дәүләт теле булараҡ өйрәнелеүгә ыңғай ҡарашлы булыуы,

• сит телдәрҙе өйрәнеүгә коммуникатив, социаль һәм уҡып таныу мотивы булыуы,
• сит  телде өйрәнеүгә ҡыҙыҡһынып, уҡыу эшмәкәрлегенә ылығыуы,
• ижади эшкә (проектлау эшмәкәрлегенә) ылыҡтырыу,
• үҙбаһалау кимәлен үҫтереү, тел буйынса өлгәшеү йә өлгәшмәү сәбәбен аңлау кимәлен үҫтереү,
• донъяға ҡарашын, тәбиғәт менән халыҡтар, уларҙың мәҙәниәте, дини ҡараштары бер бөтөн икәнен аңлауға йүнәлтеү,
• этик тойғоларын үҫтереү – башҡалар өсөн ҡайғырыу, шатланыу, ҡайғыларын уртаҡлашыу, изгелеклелек, намыҫ, һ.б.
• телдең тасуирлығы аша матурлыҡты тойомлауын үҫтереү,
• дәрестә һәм дәрестән тыш уҡытыусы менән, тиҫтерҙәре йәки ололар менән бергә башҡарған эшмәкәрлектә аралашыу кимәлен үҫтереүгә йүнәлеш биреү,
• сәләмәт тормош алып барыу тураһында, материаль байлыҡ тураһында тәүге белем, төшөнсә биреү.

Предмет – ара  һөҙөмтәләр

Регулятив универсаль уҡыу эшмәкәрлеге:

- Дәрестең маҡсаттарын һәм бурыстарын һаҡлап ҡалыу, уҡытыусы менән берлектә яңы бурыстар ҡуйыу,

- ҡуйылған маҡсатты үтәү өсөн төрлө ысулдар эҙләп табыу, һүрәтләү, һөйләү, логика кимәлендә береһен һайлап алыу,

- уҡытыусы менән бергә йәки үҙ аллы, алға ҡуйылған бурысты үтәү өсөн,  төрлө эштәр планлаштырыу,

- информацион сығанаҡтарҙа билдәләнгән план буйынса, шулай уҡ инструкция буйынса  эштәр башҡара алыу: дәреслектәге күнегеүҙәрҙә, дәреслектәге өҫтәлмә  материалдарҙа,

- уҡыу материалы менән бәйләнгән  үҙенең эшмәкәрлегенең башҡарылыуын һәм һөҙөмтәһен контролләү, кәрәкһә, үҙгәрештәр индереү,

-   үҙеңдең эшеңде баһалау, эш барышында барлыҡҡа килгән ҡыйынлыҡтарҙы билдәләү, уңыштарыңды, уңышһыҙлыҡтарыңды  билдәләү, уларҙы башҡарып сығыу ысулдарын билдәләү,

- эшеңә  уҡытыусылар, иптәштәрең, йәки башҡалар ҡуйған билдәләрҙе аңлау.

Танып – белеү универсаль уҡыу эшмәкәрлеге:

- танып – белеү маҡсаттарын аңлау, төшөнөү, үтәү – үҙ аллы, йәки уҡытыусы етәкселегендә,

- үҙ аллы дәреслектән,  төрлө өҫтәлмә әҙәбиәттән (библиотека һәм Интернет ресурстарын ҡулланып)  кәрәкле информация табыу һәм күнегеүҙәр үтәүҙә ҡулланыу,

- һүрәт, схема, таблица формаһында бирелән информацияны аңлау, һөйләү,

- уҡыуҙың төрлө төрҙәрен ҡулланыу, уҡыуҙың маҡсатын билдәләү, төшөнөү,

- уҡыған текстың эстәлеген аңлау,  кәрәкле информацияны  билдәләү, телдән йәки яҙма текстың йөкмәткеһен аңлатып биреү,

- тесктың йөкмәткеһен, яҙылыу телен, төҙөлөшөн анализлау һәм баһалау, бирелгән иллюстрацияларҙың урынын һәм ролен билдәләү,

- аңлы рәүештә телдән йәки яҙма формала төрлө темаға һөйләмдәр, сығыштар әҙерләү, улар менән класташтарың алдында сығыш яһау, шул уҡ ваҡытта плакаттар, презентациялар ҡулланыу,

- һүҙлектәр һәм өҫтәлмә материалдар ҡулланыу,

- грамматика буйынса төрлө  схемалар, таблицалар, алгоритмдар төҙөү, уларҙы ҡулланып күнегеүҙәр эшләү,

Коммуникатив универсаль уҡыу эшмәкәрлеге:

- бирелгән тема йәки ситуациялар буйынса телдән йәки яҙма формала, ҡуйылған маҡсатҡа тап килтереп, әҙәби тел нормаларын һаҡлап, үҙеңдең тойғоңдо, уйыңды белдереү,

-  һөйләшеү барышында партнерҙың үҙен тотоуына, үҙ – ара аралашыуға иғтибарлы булыу,

- диалогта, дөйөм әңгәмәлә, берҙәм эшмәкәрлектә (парҙарҙа, төркөмдәрҙә) ҡатнашырға,  бер – береңде контролләү,

- һорауҙар биреү, яуаптар табып әйтеү, бындай эш барышында партнерҙарға ярҙам итеү, уларҙы контролләү,

-  төрлө ҡарашлы яуаптарҙы тыңлап аңлау, баһалау, үҙеңдең ҡарашыңды аргументтар килтереп әйтеү,

- ҡуйылған коммуникатив бурыстарға ярашлы монолог төҙөү.

     Предмет һөҙөмтәләре 

Башҡорт теле нормалары (фонетик, лексик, грамматик) тураһында белешмә; (курс йөкмәткеһе кимәлендә) өн, хәреф, һүҙ, һүҙбәйләнеш, һөйләмдәр кеүек тел берәмектәрен табыу һәм сағыштырыу һәләте.

  А. Коммуникатив сферала (башҡорт телен аралашыу сараһы булараҡ өйрәнеүҙә)

 Телмәр эшмәкәрлегенең түбәндәге төрҙәрендә телмәр компетенцияһы

Һөйләү телмәрендә:

- аралашыуҙың типик ситуацияларында элементар этикет диалог алып барыу;

- элементар кимәлдә уҡыусының үҙе, ғаиләһе, дуҫы тураһында һөйләүе; предмет, картинаны һүрәтләүе; персонажды ҡыҫҡаса ҡылыҡһырлауы.

Тыңлап аңлауҙа:

• уҡыусының уҡытыусы һәм класташтарының телмәрен тыңлап аңлауы; аудиояҙмаларҙағы  текстарҙың йөкмәткеһен аңлауы.  

Уҡыуҙа:

• өйрәнелгән тел материалына таянып төҙөлгән текстарҙы ҡысҡырып уҡыу;
• өйрәнелгән тел материалы менән бер рәттән яңы һүҙҙәрҙе лә үҙ эсенә алған текстарҙы эстән уҡыу һәм уларҙың төп йөкмәткеһен аңлау, текстан кәрәкле информацияны табыу.

Яҙма телмәрҙә:

• яҙыу техникаһына эйә булыу;
• үрнәк буйынса байрам менән ҡотлау һәм  шәхси хат, ҡылыҡһырлама, һүрәтләүҙәр яҙыу.

Тел компетенцияһы (тел сараларын үҙләштереү)

• башҡорт теленең өндәрен дөрөҫ әйтеү һәм айырыу;
• һүҙҙәргә һәм фразаларға дөрөҫ баҫым ҡуйыу;
• төрлө һөйләм төрҙәрен интонация менән уҡыу;
• өйрәнелгән уҡыу һәм орфографик ҡағиҙәләрҙе ҡулланыу;
• башланғыс һәм төп белем биреү мәктәп курсында өйрәнелгән лексик берәмектәрҙе (һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр, баһалау лексикаһы, телмәр клишелары) һәм грамматик күренештәрҙе таныу һәм телмәрҙә ҡулланыу.

Социомәҙәни компетенция  географик атамаларҙы, билдәле балалар әҫәрҙәренең персонаждарын, популяр әкиәттәрҙең сюжеттарын, балалар фольклорының  әҫәрҙәрен (шиғырҙар, йырҙар, йомаҡтар, мәҡәлдәр, һынамыштар, легендалар) белеү;

Б. Танып белеү сфераһы:

 - айырым өндәр, хәрефтәр, һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр, ябай һәм ҡушма һөйләмдәр кимәлендә башҡорт һәм рус телдәренең күренештәрен сағыштыра белеү;

 - ҡағиҙәләр, таблицаларҙы ҡуллана белеү;

 - үҙ-үҙеңде төп белем биреү класы уҡыусыһы кимәлендә баһалай белеү;

В. Дөйөм ҡиммәттәргә йүнәлеш сфераһында:

 - башҡорт телен фекер, хис-тойғо, эмоцияларҙы белдереү сараһы булараҡ ҡабул итеү;

 - балалар фольклоры ярҙамында башҡорт халҡының рухи ҡиммәттәрен үҙләштереү.

Г. Эстетик сферала:

 - башҡорт телендәге хис-тойғо һәм эмоцияларҙы белдереүсе сараларҙы үҙләштереү;

 - балалар әҙәбиәте үрнәктәре менән танышҡанда матурлыҡты танырға өйрәнеү.

Д. Хеҙмәт сфераһында:

- уҡыу процесында билдәләнгән планға ярашлы эшләй белеү.

Уҡыу-уҡытыу программаһында планлаштарылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштерелеүен баһалау

1. Класта һәм өйҙә башҡарыла торған яҙма эштәр өйрәтеү һәм тикшереү характерында була.

Уларға түбәндәгеләр инә:

• башҡорт теленән төрлө типтағы күнегеүҙәр;
• тәржемә эштәре (башҡорт теленән рус теленә һәм киреһенсә);
• дәреслектәрҙәге әҙәби текстарға пландар төҙөү;
• һорауҙарға яҙма яуаптар һәм иншалар;
• тел һәм әҙәби материалдар буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.

2. Башҡорт теленең ағымдағы, сирек йәки йыл аҙағында, шулай уҡ уҡыу йылы башында инеү диктанты, ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығы өйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.

3. Уҡыу йылы башында инеү диктанты, сирек һәм йыл аҙағында йомғаҡлау контроль эштәре мәктәп администрацияһы менән берлектә төҙөлгән график буйынса үткәрелә. Контроль эштәрҙе сиректең беренсе көнөндә һәм дүшәмбелә үткәреү тәҡдим ителмәй.

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән һәр класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала.

Төп белем биреү класы уҡыусыларының белемдәрен баһалау нормалары

Уҡыусыларҙың ҡаҙаныштарын баһалау инструментарийы:

- уҡыусыларҙың эштәре;

- тест һөҙөмтәләре.

Методтар:

- күҙәтеү;

- яуап һайлау;

- ҡыҫҡа яуап;

- башҡарыу процесын баһалау;

- башҡарыу процесын һәм һөҙөмтәһен баһалау;

- портфолио.

Критерийҙар;

- баһалау ысулдарының дөрөҫлөгө;

- ҡуйылған баһаны тикшерә белеү;

- уҡыуҙың дөрөҫлөгө;

- уҡыуҙың темпы;

- әңгәмәлә ҡатнашыу;

- яуаптың дөрөҫлөгө;

- яуаптың һәм баһаның төплөлөгө.

1. Балаларҙың уҡыу һәләтлектәрен баһалау.

Уҡыу техникаһын тикшереү.

Һүҙләп уҡыу күнекмәләрен формалаштырыу. Уҡыусының индивидуаль темпына ярашлы тиҙлек уҡыу. Һүҙҙәрҙе, һүҙбәйләнештәрҙе, һөйләмдәрҙе һәм ҡыҫҡа текстарҙы аңлы уҡыу. Дөрөҫ интонация һәм пауза менән уҡыу. Аңлы һәм тасуири уҡыу күнекмәләрен үҫтереү.

Ҡысҡырып уҡыу.

Ижекләп уҡыуҙан уҡыусының индивидуаль темпына ярашлы тиҙлек менән һүҙҙәрҙе аңлы рәүештә тотош уҡыуға күсеү. Уҡыу тиҙлеген эҙмә-эҙлекле үҫтереү.

Эстән уҡыу.

Эстән уҡығанда әҫәрҙең мәғәнәһен  аңлау. Уҡыуҙың төрөн билдәләү. Текстан кәрәкле информация таба белеү.

2. Телдән биргән яуаптарҙы билдәләү нормалары

Үтелгәндәрҙе ҡабатлау, уҡыусыларҙан яуап алыу, уларҙың башҡорт теле буйынса белемдәрен, белеүҙәрен һәм күнекмәләрен тикшереү, иҫәпкә алыу, шуның менән бергә, алған белемдәргә таянып, тел берәмектәренә, күренештәренә аңлатма бирергә өйрәтеү алымдарының береһе иҫәпләнә.

Уҡыусының яуабын баһалағанда, түбәндәге критерийҙар менән эш ителергә тейеш:

1. Яуаптың тулы һәм дөрөҫ булыуы;
2. Үтелгәнде аңлы үҙләштереү, аңлау кимәле;
3. Яуаптың телмәр төҙөлөшө,әҙәби тел нормаларына ярашлы булыуы.

      Уҡыусының  телдән биргән яуабы үтелгән материалдың уҡытыусы тәҡдим иткән өлөшөнә логик эҙмә-эҙлекле аңлатманы эсенә алған бәйләнешле телмәр булырға, яуап биреүсе баланың өйрәнелгән ҡағиҙәләргә, билдәләмәләргә таянып эш итә белеүен күрһәтергә тейеш.

     Әгәр уҡыусы:

1. тәҡдим ителгән теманы тулы аңлатһа, тел төшөнсәләренә дөрөҫ билдәләмә бирһә;
2. үтелгән материалды тулы аңлауын, белемдәрен практик ҡуллана белеүен күрһәтһә;
3. материалды эҙмә - эҙлекле һәм әҙәби тел нормаларына ярашлы аңлатһа, уның яуабы «5» билдәһе менән баһалана.

    Әгәр уҡыусы «5» билдәһен ҡуйыу талаптарына ярашлы яуап бирһә, ләкин һирәк яһала торған хаталар ебәреп тә уҡытыусы иҫкәртеүенән һуң уларҙы төҙәтеп барһа, телендә, телмәр төҙөлөшөндә һирәк-һаяҡ яңылышлыҡтар китһә, уның яуабы «4» билдәһе менән баһалана.

  Әгәр уҡыусы тәҡдим ителгән темаға ҡараған төп төшөнсәләрҙе аңлауын һәм белеүен күрһәтһә, ләкин

1. материалды тулы аңлата алмаһа, төшөнсәләрҙең һәм ҡағиҙәләрҙең билдәләмәһендә  хаталар ебәрһә;
2. әйткән фекерҙәрен тулы һәм иҫбатлауҙы нигеҙләй белмәһә, үҙ миҫалдарын килтерә алмаһа;
3. яуабында эҙмә-эҙлелек  һаҡланмаһа, телмәр төҙөлөшөндә хаталар булһа, уның яуабы «3» билдәһе менән баһалана.

   Әгәр уҡыусы һоралған материалдың күберәк өлөшөн белмәүен, билдәләмәләрҙе һәм ҡағиҙәләрҙе әйткәндә уларҙың төп фекерен боҙоуға килтерә торған хаталар ебәрһә, материалды икеләнеүҙәр менән системаһыҙ аңлатһа, уның яуабы «2» билдәһе менән баһалана

3. Яҙма эштәрҙең төрҙәре, күләме һәм уларҙы баһалау нормалары.

Яҙма эштәрҙең төрҙәре:

1) һүҙҙәрҙе, фразаларҙы һәм һөйләмдәрҙе күсереү;

2) һүҙлек диктанты;

3) ғәҙәти диктанттар;

4) һорауҙарға яуаптар яҙыу;

5) изложениелар;

6) иншалар;

7) тестарға яуаптар яҙыу.

Һаналған яҙма эштәрҙең башланғыс кластарҙа үткәрелә торғандары элементар характерҙа, өйрәтеү маҡсатында һәм ныҡлы әҙерлектән һуң ғына яҙҙырыла. Әҙерлек эштәре төрлөсә булырға мөмкин: һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе яҙыр алдынан бер нисә тапҡыр телдән әйттереү, ниндәй хәрефтәр яҙылыуын анализлау, ҡағиҙәләрҙе ҡабатлау һ.б.

Белем кимәлен диагностикалау формалары һәм күләме:  

Контроль характерҙағы яҙыу эштәренең  күләме:

Яҙма эштәрҙе баһалау нормалары.

    Яҙма  эштәргә уҡытыусы уҡыусыларҙың белем һәм күнекмәләрен баһалау нормаларына ярашлы билдә ҡуйырға тейеш.

Диктанттарҙы баһалау.

   Контроль диктант тексына алдағы ике – өс дәрестә өйрәнелгән, етерлек кимәлдә нығытылған яңы орфограммалар ғына индерелә. Үтелмәгән ҡағиҙәгә ҡараған орфограммалар һәм тыныш билдәләре иҫкәртелә.

    Диктантты тикшергәндә түбәндәге хаталар төҙәтелә, ләкин баһалағанда иҫәпкә алынмай:

- мәктәп программаһына индерелмәгән ҡағиҙәгә яҙылыштар;

- әле үтелмәгән ҡағиҙәгә яһалған хаталар;

- автор ҡуйған ҡатмарлы пунктуацияға хаталар;

- механик рәүештә бер хәрефте икенсеһе менән алыштырып яҙыу.

   Диктантҡа билдә ҡуйғанда шулай уҡ хаталарҙың характерына иғтибар итергә кәрәк. Хаталарҙы иҫәпләгәндә тупаҫ булмағандары,йәғни грамоталыҡты билдәләү өсөн мөһим әһәмиәте юҡтары айырым билдәлән. Бындай хаталарҙың икәүһе берәүгә һанала. Улар түбәндәгеләр:

- ҡағиҙәләрҙең иҫкәрмәләренә ҡараған хаталар,

- бәйләү юлы менән яһалған ҡушма яңғыҙлыҡ атамаларҙа ҙур хәрефтең яҙылышына хаталар,

- бер тыныш билдәһе урынына икенсеһен ҡуйыу,

- үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ялғауҙары яҙылышында хаталар.

     Диктант бер генә билдә менән баһалана.

Әгәр контроль эш диктанттан һәм өҫтәмә грамматик, орфографик, лексик эштәрҙән торһа, уларҙың һәр береһе айырым баһалана. Грамматик биремдәрҙе баһалағанда түбәндәгеләрҙе иҫәпкә алыу тәҡдим ителә:

«5» билдәһе – бөтә эште лә теүәл һәм дөрөҫ эшләгәндә, йә бер хата булғанда,

«4» билдәһе – эштең яртыһынан күберәге дөрөҫ эшләнгәндә,

«3» билдәһе – яртыһынан әҙерәге дөрөҫ эшләнгәндә,

«2» билдәһе  - бер эш тә дөрөҫ эшләнмәгәндә ҡуйыла.

Инша һәм изложениеларҙы баһалау.

Өйрәтеүсе эштәрҙе баһалау.

     Өйрәтеүсе эштәр (төрлө типтағы күнегеүҙәр. Контроль булмаған диктанттар) контроль эштәргә ҡарағанда ҡатыраҡ баһалана. Өйрәтеүсе эштәрҙе баһалағанда түбәндәгеләр иҫәпкә алына:

- уҡыусыларҙың үҙаллылыҡ кимәле;

- уҡытыу (өйрәтеү) этабы;

- эштең күләме.

       Әгәр ҙә ебәрелерҙәй хаталар эш барышында иҫкәртелгән булһа, «5» билдәһе бер хатаһы ла булмаған, йә хатаһы төҙәтелгән эшкә генә ҡуйыла. «4» билдәһен хаталы эшкә ҡуйырға мөмкин.

5. Уҡытыу предметының (курс) йөкмәткеһе

Тел саралары һәм уларҙы ҡулланыу күнекмәләре

1. Графика, каллиграфия, орфография.

Башҡорт теленең алфавиты. Йы, йе, йө, йү, йә ҡушымсалары. Өн һәм хәрефтең тап килеүе. Уҡыу ҡағиҙәләре. Төп орфографик ҡағиҙәләр. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

2. Телмәрҙең фонетик яғы

Башҡорт теленең специфик өндәрен дөрөҫ ишетеү һәм әйтеү. Төп орфоэпик нормалар. Башҡорт телендә баҫым. Һөйләмдең интонацион төрҙәре.

3. Телмәрҙең лексик яғы

Лексик берәмектәрҙе ике яҡлы (рецептив һәм продуктив) үҙләштереү, тотороҡло һүҙбәйләнештәр, телмәр этикеты элементтары булараҡ баһалау лексикаһы һәм телмәр клишелары. Интернациональ һүҙҙәр. Һүҙьяһалыш.

4. Телмәрҙең грамматик яғы

Һөйләмдең төп коммуникатив төрҙәре: хәбәр, һорау, өндәү. Һорау алмаштары. Һөйләмдә һүҙ тәртибе. Раҫлау һәм инҡар итеү һөйләмдәре. Хәбәре ҡылым, исем һәм ҡушма ҡушма ҡылым менән белдерелгән ябай һөйләм. Раҫлау йәки инҡар итеү мәғәнәһен белдергән өндәү һөйләмдәр. Эйәһеҙ һөйләм. Хәҙерге заман формаһы. Ябай тарҡау һөйләм. Тиң киҫәкле һөйләмдәр. Һәм, ләкин теркәүестәре менән бирелгән теҙмә ҡушма һөйләмдәр. Сөнки бәйләүесе менән бирелгән эйәртеүле ҡушма һөйләмдәр. Инфинитив (уртаҡ ҡылым). Мөмкин, тейеш, кәрәк модаль һүҙҙәре. Исемдәрҙең һан һәм килеш менән үҙгәреше. Сифат дәрәжәләре. Алмаш һәм уның төрҙәре (зат, һорау, эйәлек, күрһәтеү). Ваҡыт рәүештәре (кисә, бөгөн, иртәгә, йыш һ.б). 100-гә тиклем төп һандар, 30-ға тиклем рәт һандары.

Төп йөкмәтке линиялары

Башҡорт теле курсында түбәндәге йөкмәтке линияларын билдәләп була:

• телмәр эшмәкәрлегенең төп төрҙәрендә коммуникатив оҫталыҡтар;
• тел саралары һәм уларҙы ҡулланыу күнекмәләре;
• социомәҙәни компетенция;
• дөйөм уҡыу һәм махсус уҡыу оҫталыҡтары.

6.   Тематик планлаштырыу;

5 класс

1. Башҡортостан – тыуған республикам. Танышыу. - 1 сәғәт

Башҡортостандың ҡалалары, ауылдары, йылғалары, күлдәре тураһында мәғлүмәт биреү. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өн – хәрефтәрен инглиз теленең өн – хәрефтәре менән сағыштырыу.  

2. Һаумы, мәктәп!  Башҡорт теленең алфавиты. Һандар. Төҫтәр. - 12 сәғәт

Был темала мәктәп, класс, уҡыу, уҡыу әсбаптары, балаларҙың мәктәптәге эштәре тураһында һүҙ алып барыла. Күберәк диалог, һөйләшеүҙәр, һорауҙар һәм яуаптар, мөмкин булған кимәлдә уҡыу һәм яҙыу кеүек эш төрҙәрен файҙаланыу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Уҡыусы үҙе менән таныштыра, иптәштәре, уҡытыусыһы менән таныша. Һин кем? Был кем? Был нимә? Һинең исемең нисек? һорауҙарын бирергә һәм уларға яуап бирергә лә өйрәнә. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

    Был тема (1 сентябрь – Белем көнө. Мәктәп, уҡыу, белем алыу, тел өйрәнеү) башлыса “Көҙ” темаһы менән бергә үрелеп бара. Бер үк ваҡытта, уҡыусыларҙың йәйге каникулды нисек үткәреүе тураһында әңгәмә үткәреү, фекер алышыуҙар ойошторола. Башҡорт теленең өн-хәрефтәре, ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар, тартынҡылар, ижек.  Исем. Исемдәрҙең һан менән үҙгәреше. Һөйләмдә һүҙ тәртибе. Сифат.

3. Ғаилә. Үҙем тураһында. Һөнәрҙәр. - 10 сәғәт

Үҙенең  ғаиләһе, ғаилә ағзалары, уларҙың эштәре, туғанлыҡ мөнәсәбәте тураһында һөйләшеү. Башҡорт телендә эйәлек ялғауҙарын практик үҙләштереү. – сы, - се ялғауҙары аша һөнәрҙәрҙе белдереүсе яңы һүҙҙәр барлыҡҡа килтереү. Был теманы үҙләштереү барышында уҡыусы үҙе тураһында,үҙенең ғаилә ағзалары, яҡындары тураһында  һөйләргә өйрәнергә тейеш. Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше. Алмаш. Зат алмаштары. Зат алмаштарының килеш менән үҙгәреше. к - г, ҡ - ғ, п - б тартынҡыларының сиратлашыуы.

4. Йыл миҙгелдәре. Көҙ. Ҡыш. - 12 сәғәт

Йыл миҙгелдәре, һәр йыл миҙгеленә хас үҙенсәлектәр менән танышыу. Йыл миҙгелдәрен, һәр миҙгелгә ҡараған ай исемдәрен дөрөҫ әйтә һәм телмәрҙә ҡуллана белеү. Һүҙ төркөмдәре: сифат,  алмаш. Һорау алмаштары. Күрһәтеү алмаштары. Күрһәтеү алмаштарының килеш менән үҙгәреше. Билдәһеҙлек алмаштары. Билдәләү алмаштары.

Яңы йыл темаһы ҡыш темаһы менән берлектә алып барыла. Ҡыш миҙгеленең үҙенсәлектәрен билдәләү, Яңы йыл менән туғандарҙы, яҡын кешеләрҙе ҡотларға өйрәтеү, һәр байрамдың үҙенә генә хас күренештәре тураһында һөйләтеү. Ҡылымдың зат һәм һан менән үҙгәреше.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Көҙ, ҡыш, яҙ, йәй, миҙгел, һалҡын ҡыш, ҡыҫҡа көн, көслө ел, Ҡыш бабай, Ҡарһылыу, Яңы йыл, ҡаты һыуыҡтар, тау шыуыу, тағараҡ элеп ҡуйыу, ҡунаҡтар, уңыш теләйем, һ.б.

5. Башҡортостанды беләһеңме?  - 5 сәғәт

Уҡыусыларҙы үҙҙәре йәшәгән республиканың үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге менән таныштырыу. Уҡыусы аңына үҙе йәшәгән ерҙең – Башҡортостандың тарихы, уның байлығы, күренекле шәхестәре һ.б. хаҡында бер бөтөн тыуҙырыу һәм ул турала һөйләй белеүҙәренә өлгәшеү. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр. Юҡлыҡ алмаштары. Тәбиғәттәге предметтарҙың исемдәре, уларға ҡыҫҡаса характеристика биреү. Йылғаларын, күлдәрен белеү. Тауҙар һәм урмандар. Тәбиғәтте һаҡлау тураһында һөйләшеүҙәр, текстар уҡыу. Башҡорт телендә тиң киҫәктәр (терминды биреү мотлаҡ түгел: һаналып килгән һүҙҙәр тип мәғәнәһен аңлатыу отошло). Һөйләмдә уларҙың ҡулланылышын практик үҙләштереү.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Дәүләт, Тыуған ил, элек, Башҡортостан ерҙәре, ер байлыҡтары, ҡаҙылмалар, төрлө милләт кешеләре, азатлыҡ, ҡурай, юғары уҡыу йорттары, башҡорт халҡы, башҡорт теле, башҡорт балы, төп халыҡ,һ.б.

6. Кеше. Тән ағзалары.шәхси гигиена.  - 5 сәғәт

Был тема кешенең тән ағзалары, эске органдарының атамаларын белеү менән бергә шәхси гигиена, көн тәртибе, һаулығы менән берлектә алып барыла. Кешегә һау-сәләмәт булыу өсөн нимә эшләргә кәрәклеге тураһында әңгәмәләр үткәреү, әҫәрҙәр уҡыу. Башҡорт телендә эйәлек төшөнсәһе. Ҡылым. 

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Кәүҙә,  тубыҡ, бит, арҡа, тамаҡ, дарыу, һыуыҡ, таҙа, бысраҡ, дарыу бирә, ҡ – ғ, п – б, к – г сиратлашыу тураһында белүҙәрен нығытыу. Шәхси гигиена, иртән, кис, уңған, иртәнге аш,  көн тәртибе, ашығыс ярҙам, дарыу үләндәре, сынығыу.

7. Аҙыҡ-түлек. Кейем-һалым. Өй . Магазин.  - 7 сәғәт

Аҙыҡ-түлек, кейем-һалым атамаларын өйрәнеү, һатып алыу этикеты менән таныштырыу, һөйләшергә, аралашырға өйрәтеү. Синоним.

Аҙыҡ-түлек атамалары менән танышыуҙы дауам итеү , башҡорт халыҡ аштары тураһында һөйләшеү. Баҡса, еләк – емеш, йәшелсәләрҙең атамаларын үҙләштереү, йәшелсәләрҙең, еләктәрҙең билдәләрен белеү. Кейем-һалым исемдәре, уларҙың үлсәме, кейем һатып алыу, уларҙы бөхтә тотоу. Башҡорт телендә килеш һәм зат ялғауҙарын ҡулланыу. Темаға ҡараған башҡорт һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен камиллаштырыу, яңы һүҙҙәр менән һүҙлектәрен байытыу. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү күнекмәләрен үҫтереү. Дәреслектә бирелгән кескәй текстар, темаға ярашлы ҡыҫҡа шиғырҙар уҡыу һәм ятлау.

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр

  Баҡса, әфлисун, ҡауын, ҡарбуз, ҡыяр, борос, һуған. Бешә, өлгөрә, түтәл ҡаҙа, әсе һуған, тәмле алма, файҙалы йәшелсә, баҡсала үҫә, түңәрәк, оҙонса, йомро.

Нисә һум?, ҡап, ҡаймаҡ, май, ҡара икмәк, ашхана, сәй, һут, яңы бешкән икмәк, аҡса, тин, һум, рәхим итегеҙ.

8. 8 март – Ҡатын-ҡыҙҙар көнө. - 4 сәғәт

Әсәй тураһында шиғыр, хикәйәләр уҡыу. Әсәйҙең донъяла иң ҡаҙерле кеше икәнен, уны ихтирам итергә, яратырға, ҡаҙерләргә кәрәклекте аңлатыу. Был тема ғаилә темаһы менән берлектә бара, шуның өсөн алдағы кластарҙа үтелгән ғаилә темаһы ҡабатлана. Ҡотлау открыткалары яҙырға, ҡотлау һүҙҙәрен әйтә белергә өйрәтеү. Антоним. 

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Хәстәрлек, ҡотлау, маҡтау, һөйөклө, хәйерле көн, ҡыуаныс, теләйем, оҙон ғүмер теләйем, бүләк, бәхет, гөлләмә.

9. Яҙ етте. Яҙғы эштәр. -  6 сәғәт

Яҙ билдәләрен күрә һәм яҙ миҙгеленең үҙенсәлектәрен әйтә белергә өйрәтеү. 1 май, 9 май байрамдары, дуҫлыҡ тураһында һөйләшеү. Омоним.

Яҙғы эштәр, яҙғы баҡса эштәре,баҫыу эштәре тураһында һөйләшеү. Һан. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау. Һүҙ төркөмдәре: һан. 

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Баҡсасы, йәшел япраҡ, аҡлан, баҫыу, игенсе, эш ҡоралдары, хеҙмәт, утау, йәшелсә ултыртыу, яҙғы эштәр, ер ҡаҙыу, сүп – сар, Еңеү көнө, түтәл, тупраҡ, өмә.

10. Яҙғы байрамдар.  - 5 сәғәт

Башҡорт халҡының, Башҡортостанда йәшәүсе башҡа халыҡтарҙың яҙғы тәбиәғәт менән бәйле ғөрөф-ғәҙәттәре һәм матур йолалары тураһында һүҙ алып барыла. Уҡыусыларға уларҙың кеше тормошондағы әһәмиәте, мәғәнәләрен, уларҙы тергеҙеү кәрәклеген еткереү. Грамматика буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау. 

Һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр:

Ҡуҙғалаҡ, балтырған, йыуа, «Ҡарға бутҡаһы», йомарт ер, Науруз байрамы, татыу йәшәү, ғөрөф-ғәҙәт, йола, ҡолға, ат сабыштырыу, яҙғы хеҙмәт.

11. Йомғаҡлау. - 1 сәғәт

Бөтә темаларҙа, дәрестәрҙә өйрәнгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе иҫкә төшөрөү, һөйләшеү, уҡыу һәм яҙыу күнекмәләрен артабан камиллаштырыу. Һүҙ байлығын арттырыу. Бәләкәй күләмле текстар төҙөү. Дәрестә өйрәнелгән грамматик материалды практик ҡулланыу.

2016  - 2017 уҡыу йылына календарь – тематик план

• 1 - се өҫтәлмәлек

6 класс

Беҙҙе мәктәп ҡаршылай – 6 сәғәт

1 сентябрь- Белем көнө. Уҡыусыларҙың хеҙмәт көндәре башланыуы. Белем, тел тураһында мәҡәлдәр өйрәнеү. Грамматика буйынса 1-5-се кластарҙа үткәндәрҙе ҡабатлау.

Башҡортостан ере буйлап- 13 сәғәт

Башҡортостан Республикаһы, уның тарихы, күренекле шәхестәре, байлыҡтары менән танышыу. Тема буйынса һөйләү телмәрен үҫтереү, ижади эштәр башҡарыу. Башҡорт телендә эйәлек төшөнсәһе. Сифат. Сифат дәрәжәләре. Синоним. Антоним. Омоним.

Юл йөрөү ҡағиҙәләре һәм билдәләре- 5 сәғәт

Хәүефһеҙлек, юл йөрөү ҡағиҙәләре,транспорт төрҙәре тураһында һөйләргә,өйрәтеү,уҡыу материалын тасуири,аңлы уҡыу. Рәүеш.

Рәүеш дәрәжәләре.

Почта.Телефон.Телеграф-5сәғәт

Почтала үҙеңде тота,телефондан дөрөҫ һөйләшә белеү,хат яҙыу ҡағиҙәләренә өйрәтеү.Ҡылым.Ҡылым һөйкәлештәре.Хәбәр һөй-кәлеше.Хәҙерге заман.

Ҡыш дауам итә– 8 сәғәт

Ҡыш миҙгеленең үҙенсәлектәре.Текстар уҡыу ,шиғырҙар,һынамыштар ятлау,һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереү,һүҙ байлығын арттырыу.Ҡылымдың хәбәр һөйкәлеше.Үткән заман. Киләсәк заман.

Дуҫ ҡәҙерен бел–9 сәғәт 

Ысын дуҫлыҡтың ҙур мәғәнәгә эйә булыуы,уны һаҡлай белеү.Дуҫлыҡ хаҡында әҫәрҙәр уҡыу,мәҡәлдәр табыу. Ҡылымдың шарт һөйкәлеше.

Башҡортостан йылғалары,күлдәре.Экология мәсьәләһе- 5 сәғәт. 

Башҡортостандың тәбиғәте,уның байлыҡтары тураһындағы мәғлүмәт менән таныштырыу.Республикалағы йылға, күлдәр тураһында текстар уҡыу.Уларҙың атамаларының мәғәнәһе,килеп сығышы тураһында һөйләшеү.Экология мәсьәләһе.Ҡылымдың теләк һөйкәлеше.

Һанарға өйрән – 7 сәғәт

Көн режимы. Аҙыҡ-түлек магазины.Телмәрҙә һандарҙы практик ҡулланыу.Һан.Һан төркөмсәләре.Ябай һәм ҡушма һандар.

Бына тағы яҙ килде - 5 сәғәт

Яҙ миҙгеленең үҙенсәлектәре. Яҙғы тәбиғәтте күҙәтеү.Осоп килеүсе ҡоштар тураһында һөйләшеү.1 май,9май  байрамдары.Грамматика буйынса 6-сы  класта  үтелгәндәрҙе ҡабатлау.

Тиҙҙән йәй етә-4 сәғәт

Йәйге тәбиғәт, уҡыусыларҙың йәйге ялы тураһында әңгәмә. Тема буйынса текстар уҡыу,шиғырҙар ятлау. Тәбиғәткә экскурсия ойоштороу. Грамматика буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау, нығытыу.

Йомғаҡлау. – 1 сәғәт

2016 – 2017 уҡыу йылына календарь – тематик план

 – 2 - се  өҫтәлмәлек

7 класс

Яңынан мәктәпкә. Теле барҙың – иле бар. (6 сәғәт)

    5 – 6  кластарҙа алған белемдәрен тулылыандырыу. Был тема буйынса яҙыусылар, шағирҙар ижады менән таныштырыу, яңы текстар уҡыу. Туған тел, белем, уҡытыусы, мәктәп һәм көҙгө байлыҡ тураһында һөйләшеү күберәк урын ала. Бәйләнешле текст төҙөү, бер телдән икенск телгә тәржемә итеү күнегеүҙәре башҡарыла.Көҙ, көҙгө эштәр, уңыш йыйыу темаһы төп урындарҙың береһен алып тора.

    Мәктәп, уҡыу, китап, икмәк, уңыш, емеш – еләк тураһында мәҡәлдәр, әйтемдәр, йомаҡтар менән танышыу.

    Грамматика: 6-сы класта үтелгән темаларҙы ҡабатлау, иҫкә төшөрөү.

Ауыл тормошо. (6 сәғәт)

    Ауыл томошо, ауыл кешеләренең көнкүреше, хеҙмәт, игенсе хеҙмәте тураһында әңгәмәләр үткәреү. Игенсе эшенең нескәлектәрен һөйләү. Ауыл тормошоноң ҡала тормошонан айырмалы яҡтары тураһында аңлатыу. Ауыл еренән сыҡҡан күренекле шәхестәрҙең тормош юлы менән таныштырыу. Был тема буйынса яҙылған әҫәрҙәр уҡыу.

     Грамматика: Ҡылым; Һүҙбәйләнеш; Һөйләм төҙөлөшө.

Башҡортостан буйлап сәйәхәт. (11 сәғәт)

Башҡортостан тураһында 1 – 6 кластарҙа үтелгәндәрҙе ҡабатлап, белгән фактик материалды эҙмә – эҙлекле итеп һөйләргә өйрәнеү. Был тема буйынса яңы мәғлүмәт биреү. Тыуған еребеҙҙең сал тарихы барлығын,Башҡортостан тураһында рус яҙыусылары, “Урал” эпосы, һуңғы йылдарҙағы тарихи Башҡортостанерендә үткүрелгән фәнни экспедициялар мәғлүмәттәре менән таныштырып китеү (“Арҡайым”, “Сынташты”, боронғо ҡалалар, алтын әйберҙәр табыу һ.б. тураһында), бының ҡсҡн һуңғы йылдарҙа сыҙҙан матбуғат баҫмаларына мөрәжәғәт итеү. Был тема буйынса тәҡдим ителгән әҫәрҙәр менән танышыу, уҡыусыларҙың яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтереү өҫтөндә эш алып барыла.

    Грамматика: Яңғыҙлыҡ исемдәр.

Спорт. Спорт кәрәк – яраҡтары. (6 сәғәт)

    Кешегә сәләмәт булыу өсөн спорт менән шөғөлләнергә кәрәк икәнлеген аңлатыу һәм был турала уҡыусылар менән һөйләшеү, әңгәмә ойоштороу. Уҡыусылар үҙҙәре спорт менән ҡыҙыҡһыныуҙары, күренекле спортсмендар тураһында һөйләргә өйрәтеү.Башҡортостанда спорт төрҙәре. Спорт өлкәһендә данлыҡлы кешеләр. Ғабдрахман Ҡадыров, мотоцикл ярышында алты тапҡыр донъя чемпионы, менән таныштырыу.

     Грамматика: Башҡорт теленең үҙенсәлекле хәреф, өндәре;Һөйләм төрҙәре.

Мин һәм беҙҙең ғаилә (12 сәғәт)

  Уҡыусы үҙенең ғаиләһе тураһында тулы һәм иркен һөйләй белергә тейеш. Ғаилә ағзаларын дөрөҫ атау, уларға ихтирамлы, иғтибарлы булырға өйрәтеү. Ғаилә, ғаилә ағзалары тураһында яҙылған әҫәрҙәр уҡыу, уларҙы аңларға өйрәтеү, һөйләү күнекмәләрен үҫтереү. Уҡылған әҫәрҙәр буйынса план төҙөргә өйрәтеү, план буйынса һөйләү. Телмәр үҫтереүгә айырым иғтибар бирелә. Был бүлектә бирелгән билдәле рәссамдарҙың әҫәрҙәрен ҡарай, аңлай һәм уның йөкмәткеһен һөйләргә өйрәтеү. Әсәй, өләсәйҙәрҙең изгелеге, ҡәҙере хаҡында әҫәрҙәр уҡыу, йөкмәткеһе өҫтөндә эш төрҙәре башҡарыу, һүҙлек байлыҡтарын арттырыу. Ҡатын – ҡыҙҙар байрамы тураһында әңгәмәләр, иртәлектәр үткәреү, данлыҡлы ҡатын – ҡыҙҙар менән осрашыуҙар ойоштороу.

   Грамматика: Ҡылым; Ҡылымдарҙың заман, зат, һан менән үҙгәреше. Теркәүес тураһында төшөнсә; Теҙеү теркәүестәре.

Сәнәғт оҫталары        (6 сәғәт)

   Республиканың данлыҡлы һәм арҙаҡлы шәхестәре менән таныштырыу. Теле – радио тапшырыуҙар, яҙмалар ҡарау. Уларҙың әҫәрҙәрен таныу, данлыҡлы кешеләребеҙ тураһында һөйләй белеү. Йырҙар өйрәтеү, бергәләп йырлау, һәләтле балалар менән йырҙар өйрәнеү. Мәктәп сәхнәһе өсөн концерт номерҙары әҙерләү.

    Грамматика: Эйәртеү теркәүестәре; Текәүестәрҙең дөрөҫ яҙылышы; Теркәүес темаһын нығытыу.

Исемең матур – кемдәр ҡушҡан? (3 сәғәт)

    Был тема кеше исемдәренән башҡа тау, ер-һыу атамалары менән берлектә алып барыла. Исемдәрҙең мәғәнәһе, уның кеше холоҡ – фиғеленә тәьҫир итеүе. Данлыҡлы кешеләрҙең исемдәренә бәйләп, төрлө тарихи ваҡиғалар һөйләү, әҫәрҙәр уҡыу. Атамалар буйынса легендалар, риүәйәттәр уҡыу ҙа дәрестәрҙе ҡыҙыҡлы, мауыҡтырғыс итеп үткәрергә ярҙам итәсәк. “Исемдәрҙә – ил тарихы” , “Исемең матур, кемдәр ҡушҡан?” темаһына иртәлектәр үткәреү, уҡыусыларҙың һөйләү телмәрен үҫтерергә, кеше алдында сығыш яһау өсөн ярҙам итәсәк.

     Грамматика: Бәйләүестәр; Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәһен ҡабатлау.

Борон – борон заманда… (4 сәғәт)

   Башҡорт халыҡ  ижады темаһын киңәйтеү, уҡыусыларҙың белгәндәрен тулыландырыу, һүҙ байлығын, һөйләү телмәрен үҫтереү. Текстарҙы аңлы ҡабул итеү, йөкмәткеһен һөйләй белеүҙәре өҫтөндә эшләү. Бында башҡорт халыҡ әкиәттәренән башҡа, Ф.Туғыҙбаеваның “Тайыштабан ниңә уйнарға сыҡманы?” әкиәте лә урын алған. Уларҙың айырмаһын билдәләп үтеү.

     Грамматика: Киҫәксә тураһында төшөнсә; Киҫәксәләрҙең бүленеше, уларҙың дөрөҫ яҙылышы.

Берҙәмлек, дуҫлыҡ, тыныслыҡ.         (8 сәғәт)

    Кешеләр араһындағы дуҫлыҡ, халыҡ – ара мөнәсәбәттәр тураһында һөйләшеү. Был тема буйынса уҡылған әҫәрҙәрҙең йөкмәткеһе буйынса фекер алышыу, әңгәмә ойоштороу.

    Грамматика: Мөнәсәбәт һүҙҙәр; Ымлыҡтар; Уларҙың дөрөҫ яҙылышы.

Йәмле йәй.         (4 сәғәт)

     Йәй миҙгеленең үҙенсәлектәрен билдәләү, уҡыусыларҙың һүҙ байлығын арттырыу, һөйләң һәм яҙыу телмәрен үҫтереү. Тәбиғәтте күҙәтеү, алған тәьҫораттар буйынса фекер алышыу. Был айҙарҙа уҙғарылған милли байрамдар менән таныштырыу, улар тураһында белгәндәрен һөйләү. Балаларҙың йәйге ялы, хеҙмәте, ололарға ярҙамы тураһында әҫәрҙәр уҡыу һәм әңгәмәләр үткәреү.

    Грамматика: 7- се класта үткәндәрҙе ҡабатлау, дөйөмләштереү.

Йомғаҡлау.        (2 сәғәт)

8 класс

 Мәктәпкә барабыҙ (8 сәғәт).

Был тема буйынса 5-6 класта үтелгәндәрҙе ҡабатлау, һүҙлек байлығын арттырыу. Тема буйынса эҙмә-эҙлекле һөйләмдәр төҙөтөү, ҡыҫҡа ғына хикәйә төҙөргә өйрәтеү. Текст өҫтөндә эшләү,план төҙөү, план буйынса һөйләү. Мәктәп, класс торошо һ.б. хаһында әңгәмәләр ойоштороу. Белем, китап тураһында мәҡәлдәр ҡойоу. 5-6 класта үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү. Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибе. Өндәрҙе дөрөҫ әйтеү.

 Көҙгө эштәр һәм көҙгө күренештәр ( 8 сәғәт)

 Көҙгө үҙгәрештәрҙе бергәләп күҙәтеү, кешеләрҙең көҙгө хеҙмәтен күҙәтеү. Темаға ҡағылышлы текстар уҡыу. Муллыҡ, хеҙмәт тураһында  мәҡәл, әйтемдәр менән танышыу. Һынамыштар уҡыу. Синтаксис. Маҡсаты буйынса һөйләм төрҙәре. Логик баҫым. Исем менән ҡылымды ҡабатлау.

Өфө - Башҡортостандың баш ҡалаһы ( 8 сәғәт )

Өфө - башҡортостандың баш ҡалаһы. Өфө ҡалаһы, уның үткәне, бөгөнгөһө тураһында әңгәмә үткәреү. Уның иҫтәлекле урындары      тураһында һөйләшеү, һүрәттәр ҡарау. Һөйләм телмәрен үҫтереү. Рефераттар яҙҙырыу һәм уны класс алдында ҡыҫҡаса һөйләтеү кеүек  эштәр ҡулланырға мөмкин. Башҡорт ҡылымдарының төҙөлөшө. Барлыҡ төшөнсәһе һәм уның бирелеше.

Хеҙмәт төбө - хөрмәт ( 8 сәғәт )

Кеше тормошонда хеҙмәттең роле, тигән темаға әңгәмә ҡороу. Данлыҡлы хеҙмәт ветерандары менән осрашыу ойоштороу. Уҡыусыларға ниндәй һөнәр оҡшауы тураһында һөйләтеү, яңы мәғлүмәттәр биреү. Һөнәрҙәр тураһында шиғырҙар, хикәйәләр уҡыу. Хеҙмәт , һөнәрҙәр тураһында мәҡәлдәр өйрәнеү. Ябай һөйләм. Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә менән хәбәрҙең ярашыуы. Юҡлыҡ, булмағанлыҡ төшөнсәләре.

 Ҡыш дауам итә ( 4 сәғәт )

 Ҡыш миҙгеле тураһында белгәндәрҙе системалаштырыу, һүҙлек байлығын арттырыу кеүек эштәр ентекле алып барыла. Ҡыш тураһында текстар, шиғырҙар, мәҡәлдәр, һынамыштар уҡыу яңы йылға бағышланған йырҙар, мәҡәл һәм әйтемдәр. Яңы йыл менән ҡотлау открыткаһы яҙырға өйрәнеү. Уҡытыусы һайлаған текст буйынса изложение яҙыу. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау. Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ.

 Салауат Юлаев – халҡыбыҙҙың милли батыры ( 6 сәғәт)

  С.Юлаевтың биографияһы, ижады менән танышыу. Уның шиғырҙарын ятлау, шиғырҙарының һаҡланыу тарихы тураһында әңгәмә ойоштороу. С.Юлаевтың тормошо, батырлығы, ижады тураһында уҡыусыларҙан төрлө ижади эштәр эшләтеү. ( һүрәттәр төшөрөү, инша яҙыу, стенгәзит сығарыу)һ.б. Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре тураһында төшөнсә. Аныҡлаусы.

 Мостай Кәрим ижады. ( 4 сәғәт )

 Йәмле яҙ, һағындыҡ һине! (  7 сәғәт )

 Яҙ миҙгеле тураһында белемдәрҙе системалаштырыу. Яҙғы байрамдар- 1 Май һәм Еңеү байрамы тураһында һөйләшеү. Яҙғы тәбиғәт күренештәре, ҡоштарҙы ҡаршылау, баҡса эштәре тураһында әңгәмәләр үткәреү. Тултырыусы.

Ғәлимов Сәләм ижады. ( 3 сәғәт )

Рәми Ғарипов ижады. (2 сәғәт)

Беҙ йондоҙҙар булып ҡайтырбыҙ ( 4 сәғәт )

 Башҡорт халҡының Бөйөк Ватан һуғышындағы ҡаһарманлығы. Ветерандарға, батырҙарға ҡарала ихтирам, ғорурланыу тойғоһо тәрбиәләү.  Данлыҡлы кешеләр менән кисәләр, осрашыуҙар ойоштороу. Хәл. Һүҙлек менән эш күнек мәләре үткәреү.

Ай Уралым, Уралым...(  5 сәғәт )    

Башҡортостан, уның үткәне, бөгөнгөһө хаҡында әңгәмә үткәреү. Республикабыҙҙың күренекле урындары менән таныштырыу. Йәйге тәбиғәтте күҙәтеү, ололарҙың һәм балаларҙың йәйге эштәре тураһында диолог һәм монологтар төҙөү. 8- се класта үтелгәндәрҙе ҡабатлау.

Йомғаҡлау. – 1 сәғәт

2016 – 2017 уҡыу йылына календарь – тематик план    

•  3- сө  өҫтәлмәлек

9 класс

  Һаумы, мәктәп!  (3 сәғәт)

        Эш төрҙәре «Көҙ» темаһы менән берлектә алып барыла. «Көҙ» һәм «Мәктәп» темаһына шиғырҙар, әҫәрҙәр уҡыу; мәҡәл, әйтемдәр, йомаҡтар, һынамыштарҙы иҫкә төшөрөү.

        Алдағы кластарҙа үтелгәндәрҙе системалаштырыу, яңы мәғлүмәт менән таныштырыу. Һөйләү һәм яҙыу телмәрен үҫтереү өҫтөндә эш дауам итә.

 Ергә мәрхәмәт – илгә бәрәкәт.   6 сәғәт. 

        Тыуған Республикаға ҡарата мөхәббәт, ғорурлыҡ тойғоһо, тәбиғәткә һаҡсыл ҡараш тәрбиәләргә. Улар тураһында һөйләргә, яҙырға өйрәтеү. Башҡортостандың ер аҫты, ер өҫтө байлыҡтары тураһында әңгәмәләр үткәреү, экскурсиялар ойоштороу.

Атамалар ни һөйләй?  14 сәғәт.

        Кеше тормошонда атамаларҙың да (кеше исеме, фамилияһы, атаһының исеме; ауыл, ҡала, тау, йылға һ.б.) роле ҙур. Унһыҙ тормошто күҙ алдынала килтереп булмай. Атамалар бик күп. Тел ғилемендә уларҙы өйрәнеүсе фән бар. Ул – ономистика. Онамистика фәне үҙе бер нисә тармаҡтан тора: антропонимика, этнонимика, милли, халыҡ, ҡәбилә исемдәрен, зоонимика ҡош-ҡорт, хайуан ҡушаматтарын, космонимика өйрәнеүсе фән.

        Был теманы үтеү уҡыусының бала саҡтан уҡ үҙҙәре йәшәгән ауыл, ҡала, уларҙың янындағы атамаларҙың мәғәнәләрен белергә теләгән ҡыҙыҡһыныуын ҡәнәғәтләндерә, тыуған төйәк менән ғорурланырға мөмкинлек бирә. Сөнки атамаларҙа ил тарихы, ер һәм ошо ерҙә йәшәгән халыҡтың тел үҙенсәлектәре, халаҡ тормошо, ғөрөф-ғәҙәте, йолалары һ.б. сағыла.

  Беҙ ҡышты ла яратабыҙ.  7 сәғәт.

        Бәйләнешле телмәрҙең яҙма һәм телдән формаларына берҙәй әһәмиәт бирелә. Ҡыш миҙгеле, уның үҙенсәлектәре тураһында һөйләү күҙ уңында тотола.

Башҡорт театры.  6 сәғәт.

        Башҡортостанда театр сәнғәте. Республикалағы театрҙар һәм уларҙың эшмәкәрлеге хаҡында дөйөм мәғлүмәт биреү. М.Ғафури исемендәге Башҡорт Академия драма театрының барлыҡҡа килеүе тарихы (халыҡ артистары З.Бикбулатова, А.Мөбәрәков, Г.Мөбәрәкова). Театорҙың күренеклк артистарының тормошо һәм ижады менән таныштырыу, улар тураһында һөйләргә өйрәтеү.

        Театрҙың үткәне һәм киләсәге буйынса фекер алышыу ойоштороу.

Башҡорт халыҡ ижады. 6 сәғәт.

        Халыҡ ижады тураһында дөйөм төшөнсә. Фольклорҙың коллектив ижад булыуы. Фольклор һәм яҙма әҙәбиәттең айырмаһын билдәләү, улар тураһында һөйләргә өйрәтеү.

Башҡорт аты.  8 сәғәт. 

        Уҡыусылырҙы башҡорт атының килеп сығыуы, тарихи үткәне менән таныштырыу. Аттарҙың кеше тормошондағы мөһим ролен билдәләү. Йәш үһенсәлектәре буйынса бүленеүен билдәләү, уҡыусылырҙан дөрөҫ итеп әйттереү. Аттарға ҡарата ҡыҙыҡһыныусанлыҡ, улар тураһында күберәк белеү теләге тыуҙырыу.

Башҡорт халыҡ милли аштары.  7 сәғәт. 

Башҡорт халҡының милли аштары менән таныштырыу. Уларҙы әҙерләү үҙенсәлектәренбилдәләү. Башҡорт милли аштары тураһында текстар менән таныштырыу.