Ю.Кюнзегеш "Арат оглу ужуп үнген" ( 7 -ги класска төрээн чогаалга кичээл планы )
план-конспект урока (7 класс) по теме

Темазы: Ю. Кюнзегеш “Арат оглу ужуп үнген”

Сорулгазы: 1. Шүлүктүң утказын сайгарып, уран-чеченин сайгарары болгаш ужудукчу    Ч. Кидиспей дугайында таныштырары.

2. Өөреникчилерниң мергежил шилип алырынга идиг кылдыр мергежилдер дугайында дыңнадыгны бээри.

3. Уругларның чогаадыкчы чоруун сайзырадып, аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези: слайд, презентация, таблица.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ. ( уруглар-биле мендилежир, кичээлдиң сорулгазын тайылбырлааш, кыдырааштарынга бижидер)

1. Бот ажыл.

Таблицаның баштайгы 2 кезээн долдурар.

2.  Катаптаашкын.

        Эрткен кичээлде өөренген темавысты катаптап, көрээлиңерем, уруглар. С.Пюрбюнүң чүү деп чогаалын өөренген ийик бис.

• С.Пюрбюнүң “Эргеппей дугайында тоожу”
• Тоожуда кымның дугайында чугаалап турарыл? ( Чылгычы Эргеппейниң дугайында)
• Ам силерге солун болуру-биле чылгычы кижиниң кол өңнүү – аъттың дериг-херекселдеринге хамаарышкан викторинаны салып көрейн. Кижи бүрүзү идепкейлиг харыылаар силер.

• Аътты мунарынга, дужеринге херек херексел (эзеңги)
• Артынчакты быжыглаар баглар (дерги)
• Аътты чымчактаан, эзерниң адаанга чоруур херексел (чонак)
• Кудурук дөзүнге кедирип каар, дөш бадарда, эзер куду чылбазын дээш хереглээр херексел (кудурга)
• Дөш үнерде, эзер соңгаар чылбазын дээш, аъттын хөрээн кежилдир тырткан калбак баг (хөндүрге)
• Үш дээктиг, аъттың үш  даванын дужаар баг (кижен)
• Ийи дээктиг, аъттың ийи будун азы ийи холун дужаар баг (дужамык)
• Инек кежин идээлээш, ууштап кылган баг (аргамчы)
• Дезиг аът тударынга хереглээр узун хаакта быжыглаан мунгаш баг (урук)
• Аътты өртээр, чедеринге херек аъттың бажынга чоруур херексел (чулар)
• Аътты башкарарынга херек, суглуктуг, чуларның кырындан кедирер мунгаш дынныг аът херексели (чүген)
• Чүгенниң ийи дээрбээнде быжыглаан баг (мунгаш-дын)
• Аъттың ээгилерин колун, чирим өйбезин дээш чымчактаан кыдыын, ортузун хээлеп каан хом (төрепчи)
• Аътка артынар кылдыр хөмден даарап кылган сава (таалың )

Эр хейлер, уруглар.

3. Чаа тема тайылбыры:

1. Ю.Кюнзегештиң кыска намдары.  ( презентация-биле тайылбыр, 1 өөреникчиге номчудар, тайылбырлаар)
2. Шүлүктүң аянныг номчулгазы ( башкы номчааш, уругларга номчудар)
3. Словарь: кыйгак – аксымаар, кыйгагар, бүлүргей.

Бүдээлгелиг – кандыг-бир чүүлдү дуй дуглап, бүргеп турар чүүл, шывыг.

4. Шүлүктүң утказын сайгарар.

• Шүлүкте кымның дугайында бижип турар-дыр, уруглар?
• Ужудукчу кижи.
• Ужудукчу кымның оглу-дур?  Шүлүктен тыптыңарам. ( көшкүн малчын арат оглу)
• Канчаар ужуп чоруур-дур? ( булут, чаъстан шаар бедик булгандырып чоруп олур., 2-ги строфада бижиттинген)
• Бо одуругларда чүү деп чер ады кирген-дир? Ооң шын бижилгезин чугаалаптар.
• 3-кү, 4-кү строфаларда чүнү бижээнил? ( Бойдустуң чурумалы. Дээрден бедиктерден көөрге, дагларның шыпшыктарның баштары аксымаар шывыглар-биле шыптына берген, чалым туруглардан хемнер саарыглап агып чыдар. Дүъште хүннүң херелдери хемниң кырынга дээй бергенде, көөрге, эжи кыстың чайып турган аржыылы,  хээзи чуруттунар)
• Кижилерниң ужудукчу кижини, ол мергежилди магадаан, аңаа чоргаарланганын илереткен одуругларны тып көрүңерем.

Улузунга бараан боор дээн

Ужудукчу могаг билбес,

Кадыр-бертке торлуш дивес

Хартыга-ла! Топтап көрем.

Ужуп үнген арат оолдуң

Ужар саарыг чуруй шаапкан,

Күскү пөштер тооруу ышкаш

Хүрең арны чараш-тыр бе?

• Ужудукчуну чүү деп кушка дөмейлеп турарыл? ( хартыга) Хартыга кандыг куш чүвел?
• Арын –шырайы чүге дөмей бооп турарыл? ( тоорукка) Чүге? Кезээде арыг агаарга, бедиктерге чоруур болгаш.
• Ужудукчу кижи кандыг болурул? ( бергелерге торулбас, могап-шылавас, эрестиг, сергек, шыдамык, кызымак, кежээ)

Шүлүктүң темазы: ужудукчу кижи дугайында.

Идеязы: ужудукчу кижиниң ажыл - ижин алгап - мактаан.

4. Быжыглаашкын.

         1. Ам мен силерден мындыг айтырыг салыйн. Ужудукчулар дугайында чүнү билир силер? Бир дугаар тыва ужудукчу кымыл?

        Чооду Кидиспей - Тывага эң-не бир дугаар   келген 3 самолеттуң бирээзин башкарып мунган  баштайгы тыва ужудукчу.  Ол 1908ч май 5-те Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг деп суурунга бөдүүн малчын арат Шайлаарның өг-бүлезинге 2 дугаар оглу болуп төрүттүнген.

         Ооң кады төрээннери кажан-даа “демир куштарны” көрүп көрбээннер. А ол ужудукчу болган. Бичиизинден тура-ла ада-иезинге дузалажып, тыва, орус дылдарга боду номчуп, бижип өөренип алган.  

        1937ч Оренбург хоорайның ужар чүүл училищезин улуг лейтенант деп эрге-дужаалдыг  дооскаш, төрээн Тывазынга чедип келген.  Ол чедип келгеш бир дугаар самолеттар хонарынга эптиг шөлдү тып, ол шөлдү ангы-ангы улусту эвилелдеп, чыып тургаш, дескилеп кылып эгелээн. Ооң соонда келир үеде аэропортка ажылдаар – механиктерни, слесарьларны, диспетчерлерни, ужудукчуларны өөредип эгелээн. Ооң өөреткен баштайгы өөреникчилери ( Чили Чимит, Алексей Ензак, Ховалыг Хопуя, Сергей Хунан-оол олар база баштайгы ужудукчуларга хамааржып турар )1943ч Тывага кээп ажылдап эгелээннер.  

        Баштайгы тыва ужудукчу Чооду Кидиспейниң кылган буянныг ажыл-ижи кажан-даа уттундурбас. Аңаа болгаш өске-даа баштайгы ужудукчуларга тураскаадып, Кызыл хоорайның Кечил-оол 5а деп кудумчузунда оларның адын мөңгежидип, мемориалдыг самбыраны азып кылган.

        Кызылдың аэропортундан ССРЭ-ниң 23 ангы хоорайларны ужудуушкуннарны кылып турган ( Москва, Абакан, Красноярск, Шушенское, Саяногорск, Кемерово, Новосибирск, Томск, Бийск, Алма-Аты, Бишкек, Иркутск, Улан-Удэ д.о.ө) Тываның 17 кожууннарының шупту төптеринче ужудуп турган.

2. Бис бөгүн кандыг мергежилдиң кижизиниң дугайында чугаалажып турар-дыр бис, уруглар? ( Ужудукчу) Бистиң суурувуста кандыг мергежилдиң кижилери барыл? Силерниң ада-иеңер кандыг мергежилдигил? ( башкы, эмчи, садыгжы, почтальон, кадарчы,чолаачы ... ) Кандыг мергежилдер чок болуп турарыл?

        Ам силер кандыг-кандыг мергежилдер билир силер? Адап көрүңерем. Силерниң мурнуңарда  кижи чураан саазыннар берип каан мен. Силер ол чурукта кижини көргеш, школаны доозупкаш, кым болуруңарны, кандыг хеп кедип алган ажылдакчы, мергежилдиг кижи болуруңарны дыка дүрген чуруптунарам, уруглар.     (Чурукту түңнээр)

        Ынчангаш келир үеде силер база мергежилиңерни амдан эгелеп шын шилип алырыңарны, ол мергежилиңерге бердинген болуруңарны, ону чедип алыр дээш эки кызып өөренириңерни күзедим, уруглар.

        Кичээлди түңнээр. Таблицаны уругларга долдуртуптар. Чүнү билип алдыңар, уруглар? Кичээл солун болду бе?

        Эки идепкейлиг ажылдаан уругларга демдектерни салыр.

Онаалга. Кыска чогаадыг “Ужудукчу болур дизе...”