С.Сарыг-оол "Ангыр-оолдун тоожузу"романдан эгелер "Дагаа чылдыг мен"
презентация к уроку (7 класс) на тему

Эртем

Тыва чогаал

Класс

7

Кичээлдиң темазы

С.Сарыг-оол «Ангыр-оолдун тоожузу» деп романдан эгелер «Дагаа чылдыг мен»

Кичээлдиң хевири

Чаа материалды тайылбырлаарының кичээли

Педагогтуг технология

Медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының, номчуп, бижип тургаш сайгарылдыр боданырын сайзырадырының технологиязы (НБСБС азы РКМЧП), оюннарлыг технология, ѳѳреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар.

Ажыглаан арга, методтар

Башкының сѳзү, беседа, хайгаарал, ѳѳреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, кѳргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының.

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Тыва дыл, орус литература.

Дерилгези

Чогаалчының чуруу, кичээлдиң презентациязы, ноутбук, мульмедиялыг проектор.

Канчаар ажылдаары

Шупту, бѳлүктеп

Сорулгазы

Ѳѳредиглиг: «Мен шыдаптар мен», «Меңээ херек», «Мен ону билип алыксап тур мен» деп бодалдарга, түңнелдерге уругларны эккээри-биле оларны кичээлче хаара тудуп, бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузар, боданыр аргазын идепкейжидер.

Рефлексилиг: Чогаалчының кѳдүрүп турар айтырыын сайгарып, ишти-хѳңнү-биле хүлээп ап, айтырыгларга шын харыылап, түңнел үндүрүп билиринге идиг бээр; чогаал сѳзүглелин сайгарарының арга-мергежилин сайзыраңгайжыдар;

Менеджерлиг: ажылдың үезин чѳп ажыглаары;

Сайзырадыглыг: Уругларның логиктиг боданыышкынын, сайгарып, деңнеп, түңнеп билирин, сагынгыр, кɵрүнгүр чоруун сайзырадыр; бот-тывынгыр чоруун, бот-идепкейин кѳдүрер;

Кижизидилгелиг: Кижи бүрүзүн идепкейлиг ажылче хаара тудуп тургаш, кичээлге сонуургалын чедип алыр; Тѳрээн чонунуң ужур чаңчылдарын сагып билиринге болгаш хундулеп билиринге кижизидер; Ɵске кижиниң үзел-бодалын дыңнап,  үнелеп билир, ак сеткилдиг, шынчы, быжыг тура-соруктуг, кижизиг мѳзү-бүдүштүг, кижилерге ынак, тɵлептиг, ёзулуг кижизиг кижини  кижизидер.

Бүгү талалыг ѳѳредилгениң ажыл-чорудулгазын боттандырары (БѲА азы УУД)

Бот-хуузунуң БѲА: Ɵɵреникчиниң бодунуң туружу, бодалы; ɵɵредилгеге сонуургалы; бот-идепкейи, бот-медерели; бодунуң мурнуда салган сорулгазын, оон чүнү манап турарын медереп билири; ѳѳредилгениң чедиишкинниг болуру деп негелдеге даянып алгаш, бот-үнелелди берип шыдаары, бүгү кичээнгейни кичээлче углаары; чедиишкинниг болганын азы болбаанын чогумчалыы-биле миннири. Башкарлырының БѲА: бодунуң болгаш эжиниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири, салдынган сорулгаларга даянып алгаш, бодунуң ажылын планнап билири, башкызының дузазы-биле кичээлдиң сорулгазын тодарадып билири; Шын шиитпир үндүрүп билири, шилип алган шиитпирин бадыткап билири.  Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири   Чугаа сайзырадырының БѲА: Ѳске кижилерни дыңнап билири,  бодунуң бодалын шын, тода, долу, четче илередип, туружун камгалап билири; Билип алырының БѲА: материалды системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап билири, кол чүүлдү (херектиг, чугула) тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаары, берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири. Бодунуң билир чүүлүн даянып, хыналда айтырыгларга харыылап  билири.

Кичээлдиң

тургузуу ,

Башкының кылыр ажылы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

 (БѲА азы УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

Амыргын-на амыр менди, богун бистин школавыста болгаш кичээливисте Тыванын Куруне Университединден улуг башкы аалдап келген, башкывыска солун кичээливисти эрттирип берип, идекпейжи болурунарны кузедим, уруглар.

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

II. Билир мергежил болгаш чаңчылдарын сайзыраңгайжыдары.  Бажыңга онаалга хыналдазы (7 мин)

Кичээливисче кириптээлинер, бажынга кандыг онаалга бердинген турганыл?

-Самбыраже унгеш, дыңнадыгларны кым номчуптарыл?

-Чаа номчаан дыннадыг кайы чогаалывыска хамааржыр чувел, уруглар?

Салчак Тока деп кымыл?

Оон ѳске кымнарны билир силер?

Эр-хейлер! Адаан чогаалчыларның чуу деп чогаалдарын, шулуктерин ѳѳренип эрткен бис, кым сактыр-дыр?

Степан Сарыг-оол «Ном»

-Четтирдим,уруглар, эки белеткенип алганынар дээш, база катап четтридим

Ынчангаш бѳгүн кичээливисте С.Сарыг-оолдуң «Ангыр-оолдун тоожузу» деп романдан эгелерни ѳѳренир эгелээр бис.  Кыдырааштарыңар ажыткаш, ай, хүннү, теманы бижиптинер.

-кыска дыннадыг кылыр

Ѳѳеникчилер дыңнадыын кылырлар.

уругларның харыызы

Уран номчулга шулук «Ном»

Уруглар ай, хунну, теманы кыдыраашка бижиир  

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шингээдип алыры

(Бот-хуузунуң БѲА) Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары

 (Башкарарының БѲА) Эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

III.  Чаа теманың тайылбыры (16 мин) Кичээлдиң  темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл

1.Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл

-2017 чыл чуу чылы ийик, уруглар?

-Клазывыста дагаа чылдыг уруглар бар бе?

Ынчангаш кичээливиске кандыг сорулганы салып, чуну билип алыр болзувусса эки-дир, уруглар?

-Бурунгу уеде тыва чоннун чыл саннаашкыны деп чул база чогаалывыста улусчу ужур чанчылдарны канчаар сагып турарын билип алыр сорулганы салып аалынар

Дагаа чылдыг мен- эгенин адынче кѳрүп корунерем, чогаалчы кандыг бодалды илередиксээн-дир, уруглар?

-Бодун номчукчуларынга таныштырар дээн сорулгалыг ышкаш.

Кончуг кысказы-биле чогаалчының дугайында таныжып корээлиңер.

Бо ышкажыл чогаалчывыс, «тыва чечен чогаалдың ак ɵɵн ɵглешкен», тыва чоннуң база бир чечен-мерген, чедингир, ёзулуг бышкан сɵстүг чогаалчызы.

 «Аъттың чүгүрүүн кɵɵр дизе, чарыштарга салыр апаар, а чогаалчыны кандыг чогаалчы дээрзин билип аар дизе – ооң чогаалы-биле таныжар херек»

Тыва литератураның тургузукчуларынын бирээзи.

Чыл саннаашкыннының дугайында кыска беседаны сумувустун библиотекары Лопсан Н.О-га сѳс.

- Тыва кижи шаандан тура огбелернин езу-чанчылын сагып чораан болгаш черле туревес, бергедевейн чораан.

Ынчангаш, богунгу кичээлде тыва чонувустуң база бир солун чанчылын билип алыр бис.

Чоон чук улустарынын 12 чыл санаашкынынын аттарын дириг амытаннар-биле адаанында ужур-ла бар.
-Четтирдивис улуу-биле, ынчангаш чыл бурузу ангы-ангы салым чолдуг болгаш кым кандыг чылда,кандыг менгилиг кылдыр торуттунерил, ууле салым-чолу  оон хамааржыр.

- Бо каш шакты чугаалап турар-дыр, уруглар?

шупту номчуп алгаш кээр кылдыр чугаалаан мен, догере номчаан бе?

«Тоолай шакта тургаш, хаван шакка чедир ажылдадым»

Башкынын аянныг номчулгазы болгаш тайылбыры.

Уруглар боттарының бодап турары-биле харыылаар.

- Номчуур.  

- Сайгарар, боданыр, дилээр, тывар, истээр, чогаадыр, шынзыдар…

Уруглар номнарын ажыдар.

Уругларның харыызы

Башкыны дыңнап, эдерти кɵɵр.

Уругларның харыызы

Уруглар чогаалды номчуур.

(Чугаа сайзырадырының БѲА, башкарлырының БƟА) Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадып билири

(Башкарлырының БƟА) Уруглар боттары дилээр, тыварынга чаңчыгар.  Кижи карак кызыл күш-ажылы-биле шупту чүвени чедип алыр, бодунуң тып, кылып алганы ажыдыышкынынга уруг амырап, улам сеткил ханып ажылдаар арганы бээри.  

IV. Кадыкшыл минутазы (2 мин)

 Койгун ышкаш шурагылааш,

сарбашкын дег, херли каапкаш,

Чылан ышкаш ээй соккаш,

оожум аяар оруп

кичээливис уламчылаал.

Уруглар башкызы-биле кады самнаар. 

V.  Быжыглаашкын (10 мин)  

1. Оюн «Кым мурнаарыл?»

Номчаан чогаалывысты болгаш беседадан кайы-хире билиглерни шиңгээдип алган эвес бис, бичии оюндан ойнай каапталынар.

1.Оюн «Кым мурнай тыварыл?» 
1.Эн эвээш ужуктуг чылды ада? 
2.Кадыг демдек кирген чылды ада?
4.Чыланны ойзу аданар?

5.Бо чылды долузу-биле адаар?

6.Эн-не хѳй слогтуг чыл чуу-дүр?

2.Таблица-биле ажыл

Дараазында таблицаны кончуг дурген долдурар

Иелээн дугуржуп сумелешкеш долдурупкаш, холун кодурер.

Чылдарны орус дылче очулдурар.
Чылда кирген дириг амытаннарга  хамаарышкан улегер домактар чугаалаар.
1.Куске дугайында улегер домактан чугааланар.
(Далашкан куске сутке дужер.)
2.Кырган аът орук часпас.
3.Тоолайдан таалай чугурук.
4.Ыяткан кижи ыдын кагар.
5.Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг.
6.Кижинин шокары иштинде,чыланнын шокары даштында.

(Бот-хуузунуң БƟА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

(Чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап билири (Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр янзы-бүрү хевирлерге чуруп, даарап,   бижимел-биле илередип билири.

VI. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары, дедир харылзаа.

Ам кичээливис адакталды, алган билиивисти хынап, тест-биле ажылды кылыптаалынар.

Тест-биле ажыл.

1. Бадый, Аңгыр-оол, Узун-кыстын чылдарын бижиир

2. «».Болчаглыг чаагай болгаш шынчы чыл» деп кайы чылды адып турарыл?

1. Хаван  2) Аът   3) Дагаа

3. 1. Үнүш дүжүт чаагай чыл

2. Алдаг чокка медээлеп алгырар, бай чыл

3.Ырактан кортпас, кижиниң сүр-күжү кѳдүрлүр чыл

4. Азарганчыг-даа болза, кажар угаанныг чыл

4. Улустуң аас чогаалының кандыг

хевирлери бо эгеде кирген-дир?

1. Тѳѳгү чугаа   2) тоолчургу чугаа  3) мифтер  4) улегер домактар

Ук ажылга  бижимел-биле харыылаар, бодун боду хынаар.

Харыызы:  

(Билип алырының БѲА) Бодунуң билир чүүлүн харыылап, тест-биле ажылдап билири.

VII.  Кичээлдиң түңнели. (2 мин)

1. Айтырыглар.

2. Түңнел демдектер

Айтырыглар:

- Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

- Чогаалчыны эки хандыр билип алдывыс бе?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чаа чүнү билип алдывыс?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

( Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

VIII. Бажыңга онаалга (2 мин)

Уругларга онаалганы бээр, тайылбырлаар.

Чогаадыг «Мээн чылым» азы «Ѳг булемниң чылдары» деп тѳлевилел кылыр

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.  

(Билип алырының БѲА) Шын шиитпир үндүрүп,  ону  чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири.(Башкарлырының БƟА)  

IX. Рефлексия (3 мин)

Кичээл сагыш-сеткилиңерге таарышты бе?  

Чогаалчы боду кандыг кижи-дир?

Кандыг бергедээшкиннерге таварыштыңар, чүге, бергелерни ажып эртип шыдадыңар бе?

Дараазында бодалдарны уламчылаңар:

- Меңээ солун болган чүүл…

- Мен моон сонгаар...

Кичээл тɵнген. Четтирдим, байырлыг, уруглар!

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.

 ( Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири.