"Ат орнунун утказы болгаш грамматиктиг демдектери" -Тыва дыл 6-гы класс.
план-конспект урока (6 класс) на тему

6-гы класс. Тыва дыл

Кичээлдин темазы:  «Ат орнунуң ниити утказы, грамматиктиг демдектери.Ат орнунуң бѳлүктери».

Кичээлдин хевири: чаа билиглерни шиңгээдири.

Сорулгазы:

        1. Ѳѳредиглиг:  Ат орнунуң  дугайында билиглерин быжыглап, ниити утказы болгаш грамматиктиг демдектери-биле таныжары;

        2. Сайзырадылга: Ѳѳренген билиглерин шын ажыглап, дурумнерни сайгарып билирин, дыл-домаан, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыры, сѳс курлавырын байыдары, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры;

        3. Кижизидилгелиг: демниг, найыралдыг болурунга болгаш тыва чоннуң чаагай чаңчылдарын утпайн, хундулеп  чоруурун кижизидер.

Предметтиг туңнелдер: эртемниң  тускайлаң ын медереп билип алырынче, чаа билиглерни чедип алырының  янзы-бүрү аргаларын ажыглап шиңгээдиринче, теориялыг билиглерни амыдырал-биле холбап ѳѳрениринче, эстетиктиг кѳрүштү хевирлээринче угланган.

Бот-тускайлан туңнелдер: ѳѳреникчилер ат оруннарының арыннарын болгаш санын билген турар ужурлуг.

Билиглер шиңгээдир ѳѳредилге ажыл-чорудулгазы: арынның ат орнунуң чуве аттарынын орнунга хереглээр деп медереп билип ооң арынын болгаш санын айтып билири; салдынган сорулганы шиитпирлээринин ангы-ангы аргалары турар деп чувеге ѳѳренип алыры; ѳѳренип турар чүүлү-биле бодунуң арга-дуржулгазын деңнеп билири; башкыны салган айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири.

Кижизиг мѳзу-шынарның ооредилге ажыл-чорудулгазы: школазынга болгаш ѳѳредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг,сонуургалдыг болурун; тѳрээн черинге ынак болурун угаадып, мозулуг будушту, быжыг турушту, патриотчу чорукту хевирлээр.

Харылзажылганын ооредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш хундуткелдин дурумнерин ажыглап, харылзажып турар кижиге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкынын болгаш эштеринин айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.

Дерилгези: карточкалар, таблицалар,сюжеттиг чурук, предметтиг чуруктар, мультипроектор, самбыра.

Ажыглаар арга-методтары: кѳргүзүг, беседа, тайылбыр, айтырыг-харыы, практиктиг ажыл, дилеп-тывары.

    Кичээлдиң технологтуг картазы

Кичээлдин кезектери

Башкының  ажыл-чорудулгазы

Ѳѳреникчиниң  ажыл-чорудулгазы

УУД  (эртем ѳѳредириниң түңнелдери)

I.Организастыг кезээ.

Шулукту номчудар

Амыр-амыр, башкыларым!

Амыр-амыр, эш-өөрүм!

Алдын хунум унуп келди,

Аалчылар моорлап келди!

Ажык кичээливис  – тыва дылды

Шалып-дурген эрттирээлиӊер!

- Ынчангаш, кичээлде ажылдаарынга белен силер бе?

-Кичээливисте аалчылар база келген. Шупту демниг, идепкейлиг ажылдаар силер, уруглар!

Шулукту хор-биле номчааш, айтырыгларга харыылаар.

Кичээлге ажылдаарынче беленин коргузер.

Бот-тускайлан: Оореникчинин бодунун узел-бодалын бот-тодарадып, бот сайзырадып, бот-углап билиринче; оорениринин чугулазын, чаа билиглер шингээдип алырын медерелдии-биле угаап билиринче угландырар.

II. Катаптаашкын.

Самбырага ажыл.

 -Эрткен кичээлдеривисте ооренген чуулдеривисти катаптап алыылынар, урглар. Ынчангаш, самбырада «Чугаа кезээ» деп оглерлиг хоорайже аян-чорук кылыр бис.

-Кымнар чоруу-дур бис? Силернин аттарынар кайы чугаа кезээнге хамааржырыл?  Чуве адынын дугайында чуну билир силер, чугааланар.

-Каш кижи чоруур-дур силер? Ол кайы чугаа кезээнге хамааржырыл? Сан адынын дугайында чуну сактып алдынар?

-Силер кандыг силер, уруглар? (хоглуг,найыралдыг) Ол состер кайы чугаа кезээнге хамааржырыл? Демдек аттарынын дугайында чугаалап корунерем, уруглар.

Айтырыг демдээ бижип каан база бир ог бар. Бо кичээливисте бо огге доктаар бис. Бо огнун дугайында билип алырда, улаштыр кичээлдээлинер, уруглар.

Оглерде чугаа кезектеринин дугайында айтырыгларга харыылаар.

Ооренип турган чуулу-биле бодунун арга-дуржулгазын деннеп билири; башкынын салган айтырыгларынга харыылап билири.

III. Кичээлдин сорулгазын дамчыдары

Созуглел-биле ажыл

-Бердинген ийи созуглелди номчунар, уруглар. Чуну эскерип кагдынар? Бир дугаар домактарда кымнарнын дугайында-дыр? Ийи дугаар домакта аттар бар-дыр бе? Оларнын орнунда кандыг состер бар-дыр? Силер ол состерни ажыглап турар силер бе? Чуге оларны хереглээр-дир бис? Кижилернин аттарынын орнунга ажыглап турар бис. Ынчангаш оларны ат оруннары дээр. Ол сос каттыжыышкынчн кичээнгейни салынар! Ат орну- аттар орнунга салыр состер ышкажыл.

Белек ыяш чарган, Мерген суг ускан, а Оля дунмазын  ойнаткан.

 Мен ыяш чарайн, сен суг ус, а ол дунмазын ойнатсын.      

 Бис оон ойнаар бис. Силер база ойнанар.  (Слайд 4)

Кичээливистин сорулгазын салып алыылынар, уруглар?

Чуну билип алыр бис?

Чуну ооренип алыр бис?

Созуглелдерни номчааш, деннээр, айтырыгларга харыылаар.

Туннел:  Кичээлде чунун дугайында билип алыр бис. Айтырыгдан тургузуп , кичээлдин сорулгазын салып алыылынар, уруглар.

-Кичээлде мен, сен, ол,бис, силер, олар деп состер  азы ат оруннарынын дугайында билип алыр бис. Оларнын дугайында чажыттарны ажыдар бис.

Кичээлде мен, сен, ол,бис, силер, олар деп сөстер азы ат оруннарыныӊ дугайында билип алыр бис.

Ат оруннарын:

–созуглелде домактардан ылгап;

-оларны чугаавыска ажыглап;

- арыннарга болгаш саннарга өскертип;

-домакка  ат орну кандыг кежигун болурун тып өөренир бис.

III. Чаа теманы шингээдип алыры.

IV.Дыштанылга минутазы

V. Чаа теманы шингээдип алырын уламчылаар.

1.Ат орнун билип алырынга план-биле таныштырары.

Сорулгавысты салып алдывыс, уруглар. Баштай ону кууседиринин мурнунда кыдырааштарынарга самбырада ай,хунун, теманы бижип алынар:

Февральдын он дорду.

Мен,сен,ол,бис,силер,олар – ат оруннары.

Оон дугайында билип алырда, дараазында план ёзугаар ажылдаар бис.

План: (самбырада)

1.Мен, сен, ол, бис, силер, олар деп состер кайы чугаа кезээ болурул?

2.Ат орнунун канчаар хереглеттинери?

3.Ат орунарынын айтырыглары.

4. Ат оруннарынын арыннары болгаш саны.

5.Ат оруннарын тывары.

6.Домакка кол ролю.

 2. Диалог тургузары.

- План  ёзугаар 1 дугаар айтырагга харыыдан берээлинер. Кым чуу деп бодап турарыл? Чуге ынчаар бодап турар силер? Ат оруннарын киирип тургаш, «Онаалга» деп диалогтан тургузаалынар. Уш эжишки кудумчуга ужуражып келгеш, чугаалажы берген:

-Чугаалажып тургаш, чугаавыстын кезээнге ажыглаар-дыр бис бе?

Туннелден  ундурунер: Ат оруннарын чугаавыста ажыглап турар бис. Ынчангаш, ат орну – чугаа кезээ болур.

Шын туннел ундурген бис бе, ном-биле хынаалынар.

Номунарнын 119 дугаар арнында ат орнунун дугайында дурумну номчунар.

3.Созуглел-биле ажыл.

 Планывыстын ийи дугаар айтырыынга харыылаарда, созуглелди номчудар.

Чайын Катя-билехөлге  чораан бис. Мен эштип эгеледим, а ол хунге догеленип чытты. Оолдар чедип кээрге, бис чаныптывыс. Олар кежээге чедир холге ойнааннар.

- Созуглелде кымнарнын дугайында чугаалап турарыл? Уругларнын аттарынын орнунда чуу деп состерни ажыглап турар-дыр? Ол ат оруннарынга айтырыглардан салынар.  Ат оруннарын канчаар хереглээр-дир? Аттарын адаар-дыр бе?

Номдан шынзыдып номчуулунар, ар. 120.

Чуве аттары кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл?

-Ынчангаш, ат оруннарынга кандыг айтырыглар салыр бис?

Бо болза, планывыстын 3 дугаар айтырыынга харыылап турарывыс бо.

-Ат оруннарын орус дылче очулдуруӊар: Мен –…,сен –…,ол –…,бис –…,силер-…,

олар –….

Я,ты, он,она- вместе дружная семья.

Мы, вы, они – вместе целая страна.

4. Таблица-биле ажыл (самбырага ажыл)

Планывыстын 4-ку айтырыын корээлинер.

-Ам силерге карточкалар улеп бээримге, оларны таблицаже салыр силер, уруглар.

Карточкалар: мен, сен, ол, бис, силер, олар.

-Эр хейлер!  Бо ат оруннарынга кандыг айтырыг салып болур бис? Ам ажылывысты туннээлинер.

Туннел: - Кандыг арыннарлыг болурул? Чангыстын санында ат оруннарын аданар. Хойнун санында ат оруннарын аданар. Ат  орну адын адаар-дыр бе? Мен, сен, ол, бис, силер, олар – арыннын ат оруннары деп адап болур бе? Чуге?

5) Созуглелдин бижилгези. Диктант.

Планывыстын 5-ки айтырыынга харыылаарда, диктантыдан бижиптээлинер,уруглар.

-Созуглелди адап бээримге, кичээнгейлиг дыннап оргаш, бижинер. Экрандан хыналдазын кылынар. Ат оруннарынын адаан шыяр.

Сен шыдыраалап билир сен бе? Мен дунмамны шыдыраалап ооредип алган мен. Бис хостуг шакта ойнап турар бис. Оон шыдыраалаары шыырак апарган. Шыдыраа – солун боолгаш ажыктыг оюн. Ол кижинин угаанын сайзырадыр, шыдамык болгаш кичээнгейлиг болдурар. (Слайд 6)

Бот-боттарын хынажыр, кымнын билип алганынга туннелден ундурер. Чанында эжинге унелелди бээр: шупту шын болза, светофорнун ногаан ону, чангыс чазыг болза, кызыл-сарыг ону, частырыглар хой болза, кызыл онну коргузер силер.

Уш дугаар домакта чугула кежигуннерни шыйдырар.

Туннел: Ат орну домакка чугула кежигун – кол сос бооп чоруур. Оон соонда соглекчини эдеринчилеп чоруур, ат орну болбас.

Кыдырааштарга ай, хунун бижээш, темазын бижиир.

План-биле таныжар.

Планнын 1-ги айтырыын номчааш, харыылаарын оралдажыр.

Самбырага 3 уруг туруп келгеш, чугаа тургузарлар.

- Сен онаалган кылып алдын бе?

-Мен онаалгам кылып алдым. Силер канчалдынар?

-Бис база кылып кааптывыс.

Туннелди ундургеш, номда дурумну номчуур.

Созуглелди номчааш, айтырыгларга харыы бээр.

Туннел: Ат оруннарын чуве аттарынын орнунга хереглээр, а оларнын адын адавас.

-Чуве аттары кым? Чуу? Кымнар? Чулер? деп айтырыгларга харыылаттынар.

Туннел: Арыннын ат оруннары чуве аттарынын айтырыгларынга харыылаар.

номда дурумну номчуур, ар. 120.

Ат оруннарын орус дылче очулдургаш, башкынын соондан катаптап кууседир.

Я,мы-он холун кодурер ты,вы – солагай холун кодурер, он,они- чангыс часкаар, она-ийи часкаар. Вместе дружная семья, вместе целая страна-шураар.

. Ат оруннарынын арыннары болгаш саны.

Карточкаларны таблицаже таарыштыр салыр.

Айтырыгларга харыылаар.

Туннел: Ат оруннары 1-ги, 2-ги, 3-ку арыннын болур.Чангыстын болгаш хойнун санынга турар.

Номда ар. 121, дурумну номчуур.

Арыннын ат оруннары деп чугаалаар.

Созуглелди дыннап оргаш, шын, частырыг чокка бижиир.

Экрандан чазыгларын хынаар. Ат оруннарын тыпкаш, адаан шыйынар.

Бот-боттарын хынажыр, унелелдерни бээр.

Ат оруннарын шуптузун шын тыпкан болза, светофорнун ногаан онун кодурер.

1-2-зин тыппайн барган болза, сарыг онну кодурер.

3-тен хойну шыйбаан болза, кызыл он-биле унелелди бээр.

3-ку домакта чугула кежигуннерни тыпкаш, адаан шыяр.

VI. Чаа теманын быжыглаашкыны.

VII . Рефлексия. Кичээлдин туннели.

VIII. Демдектер салыры.

IX. Онаалга бээри, онаалганын тайылбыры.

1.Ат оруннарын  тыварынга мергежилге.

Оюн «Состу тып».

Хой сектер орнунга ат оруннарындан киирип номчунар.

... тейден чунгулаайн. … конькиле. … хаактазын. …тейден чунгулаалы. … конькиленер. … хаактазыннар.

  Ат оруннарынын арынын болгаш санын айтынар.

Ат оруннарын дыка-ла эки салыптынар, уруглар.

2) Словарь ажылы.

Чурук-биле ажыл.

Оон-даа эки кылдыр хамык чуулдернин чажыттарын билип алырда, чуу херек деп бодаар силер, уруглар? Ол кайда барыл?

Библиотекадеп чул, уруглар?

Толковый словарьда чуу деп бижээнин номчуулунар.

-Бо состун шын бижилгезинче корунер: библиотека. Бижип алынар. Ол состен укталган ында ажылдап турар мергежилдиг кижини  кым дээрил?

-Библиотекарь.

Библиотекага чуну канчаарыл?

( номчуттунар, номнар коор, номнар шилиир, чуруктар коор…)

Чурукка хамаарыштыр чугаадан тургузаалынар.

-Библиотекада кымнар барыл?

-Чуну канчап турарлар-дыр?

-Силер библиотека барып турар силер бе? Кандыг номнар номчуп турар силер?

- Ажылывысты туннептээлинер уруглар?

Кижи бурузунде таблица бердинген, ону долдурар силер.

Таблицаны экрандан хынаар.

-Чуну билип алдывыс?

-Чуну сонуургадынар?

 -Боттарынарга унелелден беринер.

-Бажынга ат оруннары кирип турар 3 домак бижип эккээр.

Аас-биле ат оруннарын салгаш, арынын болгаш санын тодарадып чугаалаар.

Башкынын айтырыынга харыылаар.

Библиотека деп состун утказын толковый словарьдан номчуур.

Библиотека деп состун шын бижилгезинче кичээнгейни салыр, адааш, бижиир.

Оон торел созун тывар. База бижиир.

«Библиотекада» деп чурук-биле ажылдаар.

Библиотекадан кандыг номнар бижидип, номчуп турарын чугаалаар.

Таблицаны долдуруп бижиптер.

Хыналдазын база бодун  унелээр.