5-ки класстарга тыва дыл эртеминге "Чуве ады,оон грамматиктиг утказы" деп тема
учебно-методический материал (5 класс)

Хөглүг коңга кыңгырт диди,

Кичээл шагы эгеледи.

Кончуг оожум олурупкаш,

Кичээнгейлиг өөрениили.

– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бистиң клазывыста  шупту-ла угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ, кичээнгейлиг оолдар бар. Кичээливисти шупту хөглүг болгаш солун кылдыр эрттирип аалыӊар аа, уруглар.Силер мээң дузалакчыларым болур силер.

-Кым бистиң кичээливиске келбээнил?(Өөренмээн уругларны демдеглеп алыр)

-Кичээлге белен силер бе, уруглар?

(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).

– Самбырада  ай, хүннү бижип алыӊар, уруглар.

(Январьның чээрби алдызы )

– Бөгүнгү ай, хүнде кандыг чазып болгу дег сөстер бар-дыр?(Январь- чымчак демдекти(ь) каап болур хире. Орус дылдан үлегерлээн сөске мурнунда турар ажык эвес үннү чымчадыр адаарын айтып турар.)

• Чээрби (сан ады;  ажык үн узадыр дыңналып турар болза, ийи ажык үннүң үжүүн бижиир)

- Январь чылдың кайы үезинге хамааржыр айыл?(Кышкы үеге хамааржыр)

-Кыжын хостуг үевисте чүнү канчааар ийик бис, уруглар?(Чуңгулаар, хаактаар, лыжалаар, конькилээр бис)

-Силерниң араңарда январь айда төрүттүнген уруглар бар бе, уруглар? Бар болза оларга байырдан чедирип, адыштан часкап каалыңар.

Бажыңга онаалгага  хамаарыштыр бергедээшкиннер бар бе, уруглар? Онаалганы  кыдырааштарыңарны чыып алгаш, хынаптар мен . -Эрткен кичээлде чүү деп  улуг кезекти өөренген ийик бис?

-(Эрткен кичээлде лексика деп кезекти өөренген бис)

-Лексика деп термин кандыг дылдан укталган ийик, уруглар?

(Лексика деп термин грек дылдан укталган.)

- Грек дылда лексика дээрге чүү дээн ирги?

- (Грек дылда лексика дээрге сөс дээн болур )

-Шын-дыр, эр-хейлер!

- Омонимнер дээрге кандыг сөстер болур уруглар?

 (Бижиири болгаш адаары дөмей , а утказы аңгы сөстерни омонимнер дээр)

- Омонимнерни кайы хире билир эвес  силер, мен сөстер адаарымга, мурнуңарда көк биле кызыл төгериктерни көдүрер силер, уруглар.Шын, ийе омоним деп бодап турар болзуңарза , көк, а омоним эвес  деп санап турар болзуңарза , кызыл төгерикти көдүрер силер Чижээ:

тос: тос хар- тос карттаар(++++);

ыяш,   хат(------)

хар: беш хар-хар чаар; (++++);

шуурган,кыш(------)

шалың:сигенде шалың- авам шалың алыр) (++++);

шанак, бойдус(------)

— Эр-хейлер, уруглар! Ономнимнерни эки билип алган –дыр силер.  Хөй кезииңер көк төгериктерни көдүрүп олурар-дыр силер.(Хөй кезиинде кайы одуруг шын харыылаанын демдеглээр)

-Синонимнер дээрге кандыг сөстер болур, уруглар? (Синонимнер дээрге бижиири, адаары аңгы, а утказы чоок сөстер болур)

Дараазында кроссвордта сөстерге синонимнер тып бижиир бис.

-Эр хейлер! Кроссвордта синонимнерни база дыка дүрген тып алган силер. Ол теманы база эки шиңнээдип алган-дыр силер.

Удурланышкак уткалыг сөстерни чүү дээр ийик бис? (Удурланышкак уткалыг сөстерни антонимнер дээр бис)

Боттырынга  бир-бир чижектен тыптырар. Чижээ: чылыг-соок, ажыг-чигирзиг, шын –меге

Эрхейлер. Дыка эки шиңгээдип алган-дыр силер , уруглар

Кыжын тергең белетке,

Чайын шанааң белетке.

(СЛАЙД )

Бо үлегер домакта антонимнер кайда-дыр, уруглар?(Кыжын-чайын )

Чүге ынча деп турар ирги?

Утказын чугаалап көрүнерем, уруглар(Утказы: кышкы үеде бичиилеп тургаш, чайга белеткенир, а чайгы үеде чоорту кышка белеткенир. Кышкы идик-хевин чайын чуп аар дээн чижектиг . Херек чүүлдерин  үезинде тыварга , тывылбастай бээр. Черле баш бурунгаар  каяа-даа белен турар  дээн уткалыг)

– Эр-хейлер! Эрткен темаларывысты дыка эки шиңгээдип алган -дыр силер .

- Силерге бойдус болуушкуннарының дугайында

Тывызыктар тыптырар мен . А бир өөреникчи самбырага хзарыыларын биче сектеп тургаш, бижиир.

(СЛАЙД)

Холу чокта, буду чокта,

Кончуг чараш чурук чураан (Соок, хыраа)

Ак ширтек хову шыпты (Хар)

Даг кырындан чаттылды,

Дазыл-дамыр чылытты (Хүн)

Дөрт алышкы

Дөрт чүзүн (кыш, час, чай, күс)

Черден үнгеш, дээрге четти (туман, ыш)

Словарь-биле ажыл:

Ширтек- чадып каан чадыг, дөрт-булуңчук хевис ышкаш эдилел, (орус дылда ковёр ,палас дээн уткалыг)

• Соок, хыраа, хар, хүн, кыш, час, чай, күс, туман, ыш
• Бо сөстер чүү деп айтырыгларга харыылаттынар –дыр, уруглар?

Бо сөстер чүнү илередир-дир, уруглар?(Үстүнде сөстер чүү? деп айтырыгга

• харыылаттынар. Олар чүвелерни илередир.)
• Шын, эр хейлер!

• Бо сөстер чүнү илередип турар-дыр, оолдар? (Бо сөстер чүвелерни илередип турар)
• Шын-дыр!
• Чүвелерни илередир чугаа кезээн чүү дээр бис , уруглар?
• (Чүве ады.)
• Шын-дыр, эр хейлер! Бөгүн бистер кончуг солун чугаа кезээниң дугайында өөренир бис,  өөренир темавыстың адын боттарыңар тывар силер.
• -Класста кымнар бар-дыр, уруглар? (Өөреникчилер, оолдар, уруглар, башкылар)

Чүвени илередир болгаш кым? чүү?, кымнар? чүлер? чүзү? чүлери деп айтырыгларга харыылаттынар тускай чугаа кезээн чүве ады дээр.

Чижээ: кым? оол, ава, өөреникчи, Орлан, Долаана

Кымнар? эмчилер, уруглар

Чүү?суг, дииң, байырлал

Чүлер?ыттар, даглар

Чүзү? тергези, ному

Чүлери? ивилери, чуруктары

 - Арын 124-те дүрүмнү номчуур бис, сактып алыр.

Оюн “Кичээнгейлиг бодан” 

-Сөстер адаарымга , кым? деп айтырыгга харыылаттынар болза, кызыл төгерикти көдүрер. Чүү? деп айтырыгга харыылаттынар болза, көк төгериктерни көдүрер силер:

Хар, башкы, оолдар, терек, чолаачы,дош, шугум, номнар, Сергек, Чойганмаа,ажыл, малчын, кыш,эмчи.

-Кижилерни көргүзүп турар сөстер кандыг айтырыгга харыылаттынар-дыр? –

(Кым?Кымнар?)

Кижиден өскечүвелерни көргүзер сөстер кандыг кайтырыгга харыылаттынар-дыр?

(Чүү? Чулер? )

Тыва дылда каш падеж барыл?Орус дылда каш падеж барыл? (7 падеж бар, а орус дылда алды )

Чүве аттары утказының аайы-биле аңгы-аңгы темалыг бөлүктерге чарлыр.Олар дараазында темалыг бөлүктерге хамааржыр:

1)кижилерниң хуу болгаш ниити аттары(Айдыс, Чойгана, угбай, малчын)

2) черлик болгаш азырал дириг амытаннар,куштар аттары,балык, курт-кымыскаяк аттары (инек, үгү, ховаган, кадыргы)

3) эдилелдер аттары (аптара, тавак, эжик, ча)

4) бүдүмел чүвелер аттары(мөңгүн, чугай, демир)

5) бойдустуң болуушкуннарының

аттары (хар, хат, чаъс, шуурган)......

-Чүве адының грамматиктиг демдектериниң дугайында өоренген силер бе?

-ЧОК.

-Бо теманы өөренгеш, чүнү билип алыр силер?

-Чүве адының грамматиктиг демдектерин билип алыр бис.

-Эр хейлер! Бисти долгандыр турар чүвелер болгаш кижилер, дириг амытаннар шупту аттыг болур.Чырык чер кырында ат чок чүве турбас.

Мергежилге 346. Бердингенин ууткыр тода номчуур. Сөзүглелди ыыткыр номчуур.

1). Кижилер аттары:уруглар, аңчы(дети, охотник)

2). Эдилелдер аттары: сыгыртаалыр, хууңнар, корзинкалар(ведёерочки, ведра,корзинки)

3). Дириг амытаннар аттары: кушкаштар, курттар, шергилер, торга, дииң, койгун(птицы, черви, кузнечики, дятел, белка,заяц)

4). Болуушкуннар аттары: чаъс(дождь)

Сула шимчээшкин :

Анайжыгаш  удуп чыткан

Анайжыгаш оттуп келген

Херлип-көстүп, холун силгээн.

Бутчугажын олуй-солуй

Шурагылап , тепсенгилээн.

– Бистиӊ бөгүнгү кичээливиске азып чораан аалчы моорлап келген-дир, уруглар. Кымыл бо? (Койгунчугаш ). (СЛАЙД азы койгунак чуруу )

–Койгунак тыва дыл билбес, ынчангаш силерниӊ кандыг тема өөренип турарыӊарны сонуургап, айтырып турар-дыр. Орус дыл кырынга харыылап бээр бис бе?

• Чүве адын – имя существительное;
• Айтырыглары: кым?чүү?-кто? что?

Чүве адының орус дылда дүрүмүн билир ирги бе деп база айтырып турар!

Имя сушествительное-  это самостаятельная часть речи, обозначающая  предмет, лицо или явление и отвечает на вопросы кто? что?

–Койгунак бистиӊ айтып бергенивис билигни шиӊгээдип алгаш, силерниӊ билииӊерни кайгал арга-биле хынап көөр дээн-дир, уруглар.

Мергежилге 346-да  самбырада бижээн сөстерни орус дылче очулдуруп көрүңерем, уруглар деп дилеп турар шээй.

-Эр-хейлер, уруглар. Койгунак силерни дыка шыырак уруглар –дыр деп мактап турар.Эр-хейлер!

(СЛАЙД)

Дараазында чүве аттарын номчуңар.Оларның аразында утка-талазы-биле ылгадып турар артык чүве аттарын айтыңар.

Чүве аттарын ажыглап тургаш,  кыска хемчээлдиг чогаадыг бижиир.

Темазы: «Чуңгулаашкын үези»

-2 -3 өөреникчилерниң чогаадыгларын сонуургап, дыңнаар. Чогаадыгда чүве аттарын чугаалаар

- Бөгүн кичээлде чүнү өөрендивис, уруглар?

- Чүве ады деп чүл?

- Бо класста чүве аттарындан адап көрүнерем , уруглар (шак, кыдырааштар, өөреникчилер, башкылар, самбыра, номнар, парта, сандай, эжик, чечек....)

-Эр хейлер!

-Чүве ады кандыг айтырыгларга харыылаттынары Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгаржыры.

–Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдыӊар, уруглар?

 – Бо хүн шупту кичээлге эки кириштиӊер. Эр-хейлер! Эки харыылаан, хөй хол көдүрүп ажылдаан  уругларга  демдектерин  салыр мен.

Демдек салыр , аттарын адаар.

- Бажыӊга кылыр онаалгаӊарны бижип алыӊар:

Онаалга.

Мергежилге 345(онаалганы канчаар кылырын уругларга тайылбырлап бээр)

Дыштанып болур силер, уруглар.

Байырлажыр.