«Номга ынакшыңар!»
план-конспект урока (6 класс)

                                        Киирилде кичээл.

Тема: «Номга ынакшыңар!»

Кичээлдиң  сорулгазы.

I.Ѳѳредиглиг сорулгазы:

1.А.М.Горькийниң  ном дугайында чугаазын ѳѳреникчилерге номчудар, ооң идейлиг утказын тайылбырладыр, билиндирер.

2.Ѳѳреникчилерниң  номчаан номнарынга хамаарышкан чугааны чорудар.

II.Кижизидиглиг сорулгазы:

1.Номнуң  кижиниң  амыдыралынга ажык-дузазының  дугайында сургаалды чорудар.

2.Эш-ѳѳрүн дыңнап билиринге чаңчыктырар.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

1.Аянныг номчулганы чорудар.

2.Аас, бижимел чугаазын сайзырадыр.

IV.Ѳѳреникчилерниң  кадыкшылын быжыглаары.

Ѳѳреникчилерниң  мага-бодун дыштандырып, сула шимчээшкиннерни чору-дар.

V.Кичээлдиң  дерилгези.

Номнар делгелгези. Ном саңындан  слайдтар, чуруктар.

Ном дугайында цитаталар, мерген чугаалар.

«Хѳй  номчуттунар кижиниң  угааны  чарт, бодалдары чурум-чыскаалдыг болур».

«Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар».

                                        Кичээлдиң  чорудуу.

I.Кичээлге беленин хынаар кезээ (1-2 мин.).

Ѳѳреникчилерниң  кичээлге беленин хынаар, кичээлдиң сорулгазын сайга-рып, тодарадыр.

- Бѳгүн кичээлге чүнүң дугайында чугаалажыр-дыр бис?

- Бѳгүнгү кичээлден чүнүң дугайында билип алыксап тур силер?

II.Чаа материалдың  тайылбыры (10-15 мин.).

1.Литературлуг чогаалдарның, номнуң  ажык-дузазының  дугайында чүнү чугаалап болур силер?

2.Литературлуг чогаалдар, номнар кандыг-кандыг болурул?

- Чечен чугаалар, тоожулар, тоолдар, шүлүктер. Ѳѳредилге номнары, номчулга номнары, чогаалдар, эртем ажылдары кирген номнар дээш о.ѳ.

3.А.М.Горькийниң «Номга ынакшыңар!» деп чүүлүнден үзүндүнү номчут-каш, утказынга хамаарышкан тайылбырны чорудар.

4. «Литература – сөстүң уран чүүлү» (ар.3) деп чүүлдү номчааш, чүнү билип алганын чугаалаар.

«Чогаалчы кижиниң кол чепсээ, даяныр күжү, аргазы – төрээн дылы» – дээн-дир. Ону канчаар билип турар силер?

- Төрээн дылының чажыттарын ажыглап тургаш, чогаалчы кижи солун, ном-чуштуг чогаалдарны номчукчуларга бараалгадыр…

III.Чугаа сайзырадылгазы (15-20 мин.).

1.Цитатаны ушта бижидер, шээжи-биле доктааттырар:

   «Номга ынакшыңар, ол силерниң амыдыралыңарны чиигедип, кижини болгаш силерниң бодуңарны хүндүлээринге ѳѳредир.

     Билиглерниң үнер дѳзү – номга ынакшыңар, чүгле билиг кижини камнап, камгалаар…»                      

                                                                                                            А.М.Горький.

Башкының түңнел сѳзү:

-А.М.Горькийниң бо сѳстери силерни ном-биле ам-даа эки ѳңнүктежиринче кыйгырган чагыг болур. Бо ѳѳредилге чылында силер чаа-чаа чогаалчылар-биле, чогаалдар-биле база  оларның  маадырлары-биле  таныжар  силер. Чогаалдарда  маадырларның тѳлептиг овур-хевиринден,  кижизиг  аажы-ча-ңындан  силер  дыка хѳй  эки чүүлдерни боттарыңарга сиңирип алыр силер. Чогаалда чуруттунган бүгү-ле чүүлдерни, болуушкуннарны бистер эки кичээнгейлиг номчааш, ооң утказын билип алыр бис. Чогаал дээрге кандыг-бир чогаалчының кылган улуг ажылының түңнели-дир. Ындыг болганда ол улуг ажылдың азы ѳскээр чугаалаарга – чогаалдың утказын билип алырда, номчукчу кижи база-ла тускай ажылдарны кылыр апаар. Ынчанмас болза дыка хѳй чүүлдер билдинмейн артып каап болур. Чогаалды үнелеп билири, чогаалчының чиге болгаш чедимчелиг ажыглаан сѳзүн үнелеп кѳѳрү, маа-дырның овур-хевирин долузу-биле сайгарып билири кончуг чугула.

       Сула шимчээшкиннерни чорудар.(1-2 мин.)

-Карактарым шийип алгаш, аай-дедир борбаңнадыр шимчедир мен.

Бирээ, ийи, үш. Бирээ, ийи ,үш…

Угаан долган борбак бажым аткаар-ишкээр шимчедир мен.

Бирээ, ийи,үш. Бирээ, ийи, үш…

Холдарымны чада туткаш, аай-дедир карбаныр мен.

Бирээ, ийи,үш. Бирээ, ийи, үш…

Буттарымны чыыра, хере, аай-дедир баскылаар мен.

Бирээ, ийи,үш. Бирээ, ийи,үш…

2.Ѳѳреникчилерниң  чайгы үеде номчаан номнарынга хамаарышкан чугааны чорудар.

Номчаан номунуң ады, автору, кол маадырлары, оларның  ажыл-амыдыралы,

чүнү кылып турары, чогаалда кол болуушкуннар.

Чогаалдан эң-не сагыжынга арткан чүүлдерни онзалап демдеглээри.

Эш-ѳѳрүнге чагыг-сүмени бээр.

IV.Онаалга.(1-2 мин.)

1.Бажыңында бар тыва номнарнынң  даңзызын бижип кээр.

2. Чогаадыг. «Номчуурун сүмеледим…»

V. Кичээлдиң түңнели.(3-4 мин.)

1. Литературлуг чогаал, ном кижиниң амыдыралынга кандыг ажык-дузалыг болур-дур?

2. Кичээлден чаа, солун чүнү билип алдыңар?

3. Силерге чүү билдинмес болду?

 3.Эки ажылдаан ѳѳреникчилерге демдектер салып болур.

Тема Сергей Пюрбю. «Чалыыларның оруу кѳвей».

Метафора дугайында билиг.

Кичээлдиң  сорулгазы.

I.Ѳѳредиглиг сорулгазы:

1.Ном дугайында чугааны түңнээр.

2.Шүлүктүң  утказын ѳѳреникчилерге таныштырар, кол бодалын .билинди-рер.

3.Метафора дугайында тайылбырны бээр.

II.Кижизидиглиг сорулгазы.

Ѳѳреникчилерни бурунгаар чүткүлдүг, демниг, быжыг тура-соруктуг болур деп сургаар.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

Ѳѳреникчилерниң  аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Аянныг номчулганы чорудар.

IV.Ѳѳреникчилерниң  кадыын быжыглаары.

Кичээл үезинде ѳѳреникчилерниң  мага-бодунга сула шимчээшкиннерни чо-рудар.

V.Кичээлдиң  дерилгези.

1.С.Пюрбюнүң  портреди.

2.Чогаал ному.

                                       Кичээлдиң  чорудуу.

I.Кичээлге белеткелин хынаар кезээ. (1-2 мин.)

Ѳѳреникчилерниң  кичээлге беленин хынааш, кичээлдиң  сорулгазын тодара-дыр.

-Бѳгүнгү  кичээлге чүнүң  дугайында  чугаалажыр-дыр  бис?

-Бѳгүн  кичээлде чүнү  билип  алыксап  тур  силер?

II.Онаалга хыналдазы. (10-15 мин.)

1.Эрткен  кичээлде чүнүң  дугайында  чугаалашкан  ийик  бис?

-Номнуң  ажык-дузазының  дугайында чугаалашкан бис.

2.Онаалгага алган ажылдарын кым ѳѳрүнге таныштырыксап тур?

Кымның бажыңында кандыг тыва номнар бар-дыр?

Ѳѳреникчилерниң  кыдырааштарында ажылдарын башкы  кѳѳр.

3-4 хире ѳѳреникчиге сѳстү бээр.

3. Номчуурун сүмеледим…» деп чогаадыгларын база кѳѳр, номчуксаар ѳѳре-никчилерге сѳстү бээр.

Ѳѳреникчилерниң  кыдырааштарын башкы чыып алгаш, хынаар.

Онаалга хыналдазының түңнелин үндүрер.

Ном бүрүзү номчукчуларга ыяап-ла бир-ле ажыктыг чүүлдү бээр.Номнарны шын  кылдыр шилип тургаш, олар-биле  база ажылдап  ѳѳренир ужурлуг си-лер.

Ном-кижиниң шынчы ѳңнүү.

III.Чаа материалдың тайылбыры. (10-15 мин.)

1.Бѳгүнгү кичээлге чүнүң  дугайында ѳѳренир-дир бис?

-С.Пюрбюнуң «Чалыыларның оруу кѳвей» деп шүлүү.

2.Шүлүктүң адында билдинмес сѳстер бар-дыр бе?

Словарь сѳстер:

Чалыылар (чалыы)-аныяктар(аныяк).

Чолу-салымы, чаяаны.                           Берт- берге, бедик чер, даг.

Чымыш- ажыл-иш, ажыл-херек.           Хаалга - эжик.

Чарлыы - чарлык, айтыышкыны.

Човаг билбес - шылаг билбес, шылавас.

Дѳш - бедик, берге чер.

Чаяаттынган - бо тыптып келген үевис.           Ара- элекке.

3.Шүлүктүң  адын чүү  деп тайылбырлап  болур-дур?

-Аныяктарның  мурнунда оруктар хѳй.

4.Шүлүктү башкы  кончуг таптыг, аянныг кылдыр чугаалап бээр.

5. Сула шимчээшкиннер.

«Тараа соктаар». « Сиген кезер».

IV. Быжыглаашкын кезээ . (15-20 мин.)

1. Шүлүктү  ѳѳреникчилер боттары номчуур.

2.Υш ѳѳреникчиге дыңналдыр номчуттурар.

3.Шүлүктү  үш кезекке чарып болур.

1-ги кезээ -         Аныяк кижилер кажан-даа, кымның-даа чедип кѳрбээн черлерин-ге чедип, бергелерге таварышса-даа, олардан ырмазыравас, бүгү бергелерни демнии-биле ажып эрте бээр, тендиш дивес.

2-ги кезээ -         Чалыыларның  кылып, бүдүрер ажылы  хѳй, улуг чаагай  тѳрээн чуртунуң чарлыын күүседип, чаа-чаа черлерге, ховуларга кадыг-берге ажыл-ишти бүдүрер. Ол ынчан база олар бир демниг болур.

3-кү кезээ – Чалыыларның  чырык, ѳндүр күзели  хѳй. Кымның-даа кѳрүп кѳрбээни үеже бир дугаарында олар кирер. Боттарының күзелин, сорулгазын чедип албаан шаанда, чоруун ара соксатпас.

Кыдырааштарга бижиттирер:

   -Аныяк кижилерниң мурнунда кандыг-даа оруктар бар, олар амыдыралдың бергелеринге торулбайн,чаа-чаа солун чүүлдерни билип аар, чүнү-даа кылып шыдаар, бурунгаар чүткүлдүг, быжыг тура-соруктуг, ѳндүр чырык  күзелдиг болур.

4.Бистиң амгы үевисте амыдыралында солун, чаа чүүлдер кылып чоруур аныяк кижилердугайында кым, чүнү чугаалап болурул?

- Амгы үеде спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге янзы-бүрү чедиишкиннерлиг бооп чоруур аныяктар кончуг хѳй. Олар база быжыг тура-соруктуг кижилер-дир – Опан Сат, Михаил Оюн, Дженни Чамыян...

Кѳдээ ажыл-агыйында мал малдап чоруур аныяктар хѳй…

Силер база келир үеде чуртуңарны сайзырадып, чаа солун ажыл-херектерни бүдүрер кижилер болур силер,ынчангаш быжыг билиглиг болур кылдыр ам-дыгааштан эгелеп кызып ѳѳренир ужурлуг силер.

Шүлүктүң  алыс  утказы  шак  ында.

5.Чогаалчы кижи бодунуң чогаалы чараш, аянныг болзун дээш, янзы-бүрү аргаларны ажыглаар. Ындыг аргаларның бирээзи метафора болур. Метафора дээрге бир чүвениң демдектерин болгаш кылдыныгларын ѳске чүвелерге ха-маарыштырганы болур.

Номда чижектерни номчудуп, ажылды чорудар.

Човаг билбес чалгынывыс – кижиде чалгын чок, куш чалгынныг.

Хаяалыг хүн мендилежип – хүн мендилешпес, кижи мендилежир.

Харап келир – хүн харавас, кижи харап болур.

Метафораның  бир хевири  диригжидилге.

Ѳлүг чүвелерге дириг чүвелерниң  кылдыныын бергени болур.

Номда чижектерни сайгарар. Ѳѳреникчилерге   чижектер тыптырар.

V.Онаалга.

1.Шүлүктү доктаадыр.

2. «Келир үеде мен кым болур мен?» -чогаадыг бижиир.

VI.Кичээлдиң  түңнели.

1.Кичээлге чүнүң  дугайында чугаалаштывыс?

Чаа чүнү билип алдыңар? Кымга чүү солун болганыл?

2.Кичээлге чүү  билдинмес  болганыл?

3.Ѳѳреникчилерге  демдектер  салыр.

Тема: Степан Сарыг-оол. «Ол-ла Маскажык». (1-ги кичээл).

Кичээлдиң сорулгазы.

I.Ѳѳредиглиг сорулгазы.

1.Шүлүктүң  шээжи-биле аянныг номчулгазын хынаар.

Метафора дугайында билиин быжыглаар.

2. «Ол-ла Маскажык» деп чечен чугааның  1-ги кезээ-биле таныжылга,ооң сайгарылгазы.

II.Кижизидиглиг сорулгазы.

1.Ѳѳреникчилерни күш-ажылчы чаңчылдарга кижизидер, тыва улустуң шаан-дагы күш-ажылчы мергежилдериниң  дугайында тайылбырны бээр.

2.Ѳг-бүлеге кижилерниң  аразында хамаарылгазы.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

1.Ѳѳреникчилерниң  аянныг  номчулгазын  сайзырадыр.

2.Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

IV.Ѳѳреникчилерниң  кадыкшылын  быжыглаары.

Сула шимчээшкиннерни чорудар.

V.Кичээлдиң  дерилгези.

1.Чогаалчының  портреди.

2.Чогаал ному.

                                       Кичээлдиң  чорудуу.

I.Ѳѳреникчилерниң  кичээлге беленин хынаар кезээ.(1-2 мин.)

Ѳѳреникчилерниң  кичээлге беленин хынааш, кичээлдиң  сорулгазын тодара-дып чугаалажыр.

-Бѳгүнгү кичээлге чүнүң  дугайында чугаалажыр-дыр бис?

-Бѳгүнгү  кичээлден чүнү  билип алыксап тур силер?

II.Чаа  материалдың  тайылбыры. (10-15 мин.)

1.Словарь сѳстер:

Маска- чүве согар, соктаар херексел, бо чогаалда оолдуң ады, -жык  деп ко-жумак чүнү илередир ийик?

-чүвениң  бичелеткен, чассыткан хевири.

Маскажык –оолдуң  ады.                

Соргак - бичии-даа чүве чок.

Бопук – бичии уругларның  хѳмден, кештен даараан идии.

Хаварык- суглаңгы, кежи кылыннааш, кадып калган чери.

Кырыыжаңга-ла –кырыгыже.

Хоочу – эмнеттинмес аарыг, шагда-ла аараан дээн уткалыг.

Кара-доңдак- доңган кара чер.

Күзүрүм – дыт бүрүлериниң саргаргаш дүшкени, (ине бүрүлүг ыяштарның)

Эдирээ – алгы чымчадыр диштиг кылдыр кылган эдилел(чуруу),

Божа – хойтпактың  кургаан хоюу.

Кыртыш – кештиң  кургаан черлери, карттап кааптар.

Ширтек – ѳгнүң  шалазының  кидис шывыы.

Ууштаар – чүве ууштаар кижи (алгы-кеш).

Улдуң – идиктиң  дүвү, адаа.      Хѳм – бода мал кежи (инек, аът,сарлык)

Шириленген – кадып калган.     Алгы – шээр мал кежи(ѳшкү,хой),эттеп каан.

Мый-ыт – диис, моортай.

Далгыг – кеш эттээр эдилел (чуруу).

Уургайлыг-Алаак – тараа шыгжаар оңгарларлыг дээн.

2.Бѳдей ѳг – бичии ѳг.

Ѳг дугайында кыска тайылбыр:

4-6 хана ѳг – бѳдүүн  улустуң  ѳглери.

12 хана ѳг – бай улустуң  шыырак улуг ѳглери.

Тоолдарда 90 аът долганып четпес докулчак ак ѳргээ дээр ѳглер бар.

3. Башкы чечен чугааның 1-ги кезээниң  кыска утказын чугаалап бээр.

«Ол-ла Маскажык» деп чогаалын С.А.Сарыг-оол 1943 чылда бижээн.

Чечен чугаа биле очеркти холуп каан чогаал.Чогаал 2 кезектен тургустунган.

Тоожукчу маадыр – чогаалчы. «Ол-ла Маскажык» -  чогаалчының  ѳмүнээ-зинден чугаа чоруп турар чогаал.

1-ги кезээнде шаанда, революция (хувискаал) мурнунда, тыва ядыы араттар-ның амыдыралын, Ууштаар ашактың ѳг-бүлезиниң амыдыралын таварыш-тыр кѳргүскен. Тывага ядыы чон колдуунда-ла түреңги, чединмес байдалга чурттап чораан. Олар байларның ажылын, айбызын кылып, хѳлечиктеп чорааннар.

    Ууштаар ашактың бѳдей ѳѳ Уургайлыг-Алаактың  селбер-селбер сарыг дыттарының баарынга турган. Ооң оглу Маскажык чаа-ла 13 харлыг, ынчал-за-даа ол ада-иезиниң улуг дузалакчызы. Күзүн дииңчилер эдерип аңнаар дээрге, идии ойбак болган. Ооң идиин улдуруп бээр хѳм дилээрге, кожайның кадайы кадып калган шары кежи эттедип каар. Ачазы биле Маскажык ону ийи хүн иштинде эттеп келгеш, чедирип бээрге, харам кадай бичии ынай улдуң кезип бээр.

     Ууштаар ашак оглунуң идиин хондур улдургаш, эртенинде дииңчилерге барып, оглун кожуп берген.

 III. Быжыглаашкын кезээ. (10-15 мин)

1.Ѳѳреникчилерге эгени номчудар, тайылбырын чорудар.

2. Сула шимчээшкиннер. «Алгы ууштаары».(2-3 мин)

IV.Онаалга хыналдазы. (15-17 мин)

1. «Чалыыларның оруу кѳвей» деп шүлүктүң шээжи-биле аянныг номчул-газын хынаар.
2. Ѳѳреникчилерниң  бижип алган чогаадыгларын кѳѳр, хынаар.

V. Кичээлдиң түңнели. (5-6 мин)

1. Маскажык кандыг үеде чурттап турган-дыр?

2. Ооң ѳг-бүлезиниң  ажыл-амыдыралының дугайында чүнү билип алдыңар?

3.Ѳѳреникчилерниң  демдектерин салыр.

VI.Онаалга. (2-3мин)

1. 1-ги эгени номчуур, планын тургузар.
2. Чурук чуруп алыр.

Тема: С.Сарыг-оол. «Ол-ла Маскажык».(2-ги кичээл)

                                 Кичээлдиң  сорулгазы.

I.Ѳѳредиглиг  сорулгазы.

1. «Ол-ла Маскажык» деп чечен чугааның 1-ги кезээниң утказын билип алганын хынаар.

2.1-ги эгениң  планын тургузуп алганын хынаар.

3.Чечен чугааның 2-ги кезээн сайгарып чугаалажыр, идейлиг утказын би-линдирер.

II.Кижизидиглиг сорулгазы.

1.Ѳѳреникчилерни куш-ажылчы чаңчылдарга кижизидер.

2. «Кежээниң мурнунда – хүндү» - ажылчын, кежээ болурунга хамаарышкан сургаалды чорудар.

3.Ѳг-бүле кижилерниң  аразында хамаарылгазы.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

Ѳѳреникчилерниң  аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

IV.Ѳѳреникчилерниң  кадыын  быжыглаары.

Сула шимчээшкиннерни чорудар.

 V. Кичээлдиң  дерилгези.

1.Чогаалчының  портреди.

2.Дайын чылдарының  чуруктары.

                            Кичээлдиң  чорудуу.

I.Ѳѳреникчилерниң  кичээлге  беленин  хынаар кезээ. (1-2мин.)

1.Ѳѳреникчилерниң  кичээлге беленин хынаар.

2.Кичээлдиң  сорулгазын  сайгарып, тодарадыр.

II.Онаалга хыналдазы.(15 мин.)

  1. «Ол-ла Маскажык» деп чогаалдың 1-ги кезээнде кѳргүскен болуушкун ка-

жан, каяа, чылдың  кандыг  үезинде  бооп  турар-дыр?

-Ынчаарда күскү кара-доңдак кидин-не шаккыңайнып келген.Сыннар башта-рының чоткан хары ийни куду дунениң-не соястаза-соястаза, эзимнер эдекте-ринден бакылап келгилээн.Хемнер эриктери азыгларын шаарарты ырлангы-лап эгелегилээн.

2.Күскү  бойдустуң  чурумалын  канчаар кѳргүскен-дир?

- Күскү бойдусту автор шириин, кадыг кылдыр чуруп кѳргүскен. Дошкун кыш чоокшулап орар деп чүве билдингир. Ол бойдустуң болуушкуннарын кандыг-ла бир, тоолдарда  бодунуң чижин кедээн каржы араатан дайзыннарга дѳмейлеп болур.Оон аңгыда мооң-биле автор чогаалда болуп турар болууш-куннар база кадыг-берге деп чүвени кѳргүзүксеп турар.

3.Ууштаар ашактың ѳг-бүлезиниң амыдырал байдалын чогаалда канчаар кѳр-гүскен-дир?

    Кымыскаяк ѳѳнге дѳмей багай ѳглүг, ол ѳгнү кажан-даа кѳжүрбээни ил-дең.

Ѳгнүң иштинде авазы, ачазы, оглу алгы эттеп олурарлар.Оларның ядыы тү-реңги чурттап орары чугаазындан-на болгаш ѳгнүң иштинде байдалдан ил-дең.

- Ууштаар ашактың бѳдей ѳѳ Уургайлыг-Алаактың селбер-селбер сарыг дыт-тар баарынга чүве. Черле оон кѳжер эвес, кырында дыт күзүрүмү саргарты дүжүпкен,кымыскаяк ѳглеринден ылгал чок апарган турган.

Самдар ширтек, шай,таакпы чок, ойбак идик,хѳм чок, эртенги кара шай, бир-бир аяк тараа.

4. Маскажык ачазындан кандыг дилег кылганыл?

- Дииңчилер эдерип, аңнаар деп дилээн.

5. Ол чүү чүвеге ѳѳрээнил? Ооң ѳѳрүшкүзү үр уламчылаан бе?

-Ада-иези ону чорудар болган, ынчалза-даа…

6. Семис-Кожай деп чүү кижил? Ооң кадайының аажы-чаңы кандыгыл?

-Семис-Кожай кожазында бай кижи, ооң кадайы (номдан номчуур)

7. Адашкыларның ажыл-ишчи, шыдамыын чүден кѳрүп болурул?

 Адашкыларның ажыл-ишчизин, шыдамыын, кылган ижин кедизинге чеди-рерин дыка чедимчелиг кѳргүскен ( чогаалдан үзүндүнү номчуур).

-Бирээзи аңдарып бээрге, бирээзи соктап, элчип-селчип, аар, чиик ийи док-пак-биле хѳмнү соп-ла эгелээн.

   Күжүр Маскажык,бирээде,дүрген аңнап чоруксаазы келгеш,ийиде, ѳске-даа эңме-хаяажок алгы эттеп турар ачазынга мындыг божа, хѳѳдүг чок кѳк шири сѳѳртүп эккеп берген буруузун билингеш, ѳѳ тынгыже соп тура хүнзээн.Сок-таар-даа, далгыыр-даа – чымчавазы берге болган.

   Он үш харлыг оглунуң карак кызып турарын кѳрүп, ону кээргээш, Ууштаар пар дыттан кылган үш кончуг докпак салбарааже соккан.Далгыгның ийи сүр-гүзү сынгыже баскан.

   Адашкылар ийи хүн шак ынчаалдыр ыйгылдашкаш,демги хѳмүн чымчады эттеп алган. Кайызының-даа адыжында кеш чок: кѳк-кѳк суглаңгылар.

2.Ѳѳреникчилерниң  планны канчаар тургусканын хынаар, үнелелди бээр.

3.Чогаалдың  эгезинге хамаарышкан чуруктарын тайылбырладыр.

Түңнел сѳс:

Бо эгеден бис чүнү  билип, тодарадып алган бис?

-Ууштаар ашак- ууштаар дээрге ол кижиниң кылып турар ажылы. Ооң адын киирбээн, ол ооң шолазы. Бир шагда ооң ады ѳске, чараш-даа турган чадавас,

ам ол ажылының аайы-биле шолазын эдилеп чоруур. Кѳшкүн амыдыралдың

улузу хѳй мергежилдерни билир чораан. Бир  аалдың улузунга янзы-бүрү ажылды кылып билир кижилер турган.Ууштаарның ѳг-бүлези күш-ажылдың ачызында  амыдыраар арганы тып ап чораан.

Маска - күш-ажылчы  кижиниң  символу.

III.Чаа материалдың тайылбыры.(10-15 мин.)

   Башкының  кыска тайылбыры:

   Чечен чогаалдың 2-ги кезээнде болуушкун Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында, Кызылдың алгы заводунда болуп турар. Тыва арат чон Совет Армияның дайзынны чылча шаварынга бодунуң үлүг-хуузун күш-ажылы-биле, акша-хѳреңгизи-биле шыдаар шаа-биле киирип турган. Оларның са-нынга Кызылдың алгы заводунуң ажылдакчылары база кирип турар. Завод-туң мурнакчы ажылчыннарының бирээзи – Маскажык.Чажындан тура чедин-мес амыдыралды кѳргеш, байларга дарладып чораан Маскажык Улуг Октябрь тиилээн сѳѳлүнде хостуг Тываның хамаатызы бооп, чаа амыдыралды тургусчуп, кызымаккай ажыл-ижи-биле чонунга бараан бооп чоруур. Маскажыктың алгы заводунга ажылдай бергени таварылга эвес. Ол мергежилди бичиизинден эки шиңгээдип алганы Кызыл Шеригге дузалаар үеде кончуг ажыктыг болган. Ол заводтуң мурнакчы ажылчыннарының бирээзи. Дайын чылдарында ол бодунуң даанган ажылын чугула деп билгеш, хүн нормазын 400% ажыр күүседип турар (хүнде чээрби ийи хѳмнү эттеп турар).

IV. Быжыглаашкын кезээ.( 10-13 мин.)

Ном-биле ажыл:

  Алгы заводунуң иштики байдалы, дериг-херекселдериниң дугайында бо эге-де чүнү бижип турар-дыр?

Ханазы кызыл-хүрең чаа, бедик ак ыяш бажың, кырында узун-узун, кара хоорзалар.

   Заводтуң иштинде аңгы-аңгы цехтер, машина-багажазы шиңгирээн,бир черде алгызын идээлээн, хѳѳткен, эттээн, кургаткан, ыштаан, дүгүн дыттырган, салдырган, ѳйген, соктаан.

    Шаандагы биле амгы алгы эттээр байдалды деңнээрге кандыгыл?

-Шаанда хол-биле эттээр, бир алгыны 2-3 хонук үзүк соксаал чок эттеп тур-гаш тѳндүрер. Холдан кижи алыр чүве чок болур. Ам белен машина-техника, цехтерде ажыл кылырынга шору таарымчалыг байдалдар тургустунган. Бир хүнде 10-20 алгыны эттеп кааптар.

V. Онаалга.

1.«Дайын чылдарында тыва чоннуң ажыл-амыдыралы» деп дыңнадыг белеткээр.

2.Чогаалда маадырларны тодарадып чоруур домактарны ушта бижиир, тайылбырлаар.

VI. Кичээлдиң түңнели.

1.Бѳгүн кичээлде чаа, солун чүнү билип алдыңар?

2.Силерге бѳгүн кичээлде чүү билдинмес болду?

3. Ѳѳреникчилерге демдектерни салыр.

Тема: Байкара Хѳвеңмей. «Марска чедер частым».

                      (фантастиктиг чечен чугаа)

Кичээлдиң сорулгазы..

I.Ѳѳредиглиг   сорулгазы .

1. «Ол-ла Маскажык» деп чогаалдың идейлиг утказын шиңгээдип  алганын хынаар,быжыглаар.

2. «Марска чедер частым» деп чечен чугааның идейлиг утказын билиндирер.

II. Кижизидиглиг сорулгазы.

1.Маадырларның үлегери-биле кижизиг мѳзү-шынарлыг болурунга хамаа-рышкан сургаалды чорудар.

2.Уругларны эртем-техникага сонуургалдыг, сундулуг болур кылдыр  сур-гаар.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

Ѳѳреникчилерниң аас, бижимел чугаазын сайзырадыр ажылдарны чорудар.

IV.Ѳѳреникчилерниң  кадыкшылын  быжыглаары.

Сула шимчээшкиннерни чорудар.

V.Кичээлдиң  дерилгези.

1.Чогаалчының  портреди.

2.Космонавтыларга, космоска хамаарышкан чуруктар.

                                      Кичээлдиң  чорудуу.

I.Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынаар кезээ. (1-2 мин.)

1.Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынаар.

2.Кичээлдиң сорулгазын сайгарып, тодарадыр.

II.Онаалга хыналдазы. (10-15 мин.)

 1.«Ол-ла Маскажык» деп чогаалдың маадыры Маскажыктың Ада-чурттуң Улуг дайынының  чылдарында патриоттуг күш-ажылын  чогаалда канчаар кѳргүскенил, чугаалаңар.

- Хѳм эттээр салбырга кире бергеш, хѳй-ле ажылчыннар аразында бир күдер кара, хоочун ажылчын-биле каш сѳс шывадашкан бис:

-Бир ажыл хүнүнде каш хѳм эттээр нормалыг чүвел аңар?

-Бешти эттээр ийин! – деп кончуг улуг шары кежин шыгырткайндыр дизээле-вишаан, харыылады…

-Амдыызында он бирни эттеп кагдым.Ажыл шагы ам-даа элек-тир.Ам бир ол хирени  чайлыг болгай аан мону аңар.

  Демги самбырада ажыл нормазын дѳрт чүс хуу азы хүнде чээрби ийи хѳмнү эттеп  турар кижилерниң бирээзи, биеэги кожай куруяаның хѳмүн ийи хүн соктаан ол-ла Маскажык ол болду.

2.«Дайын чылдарында тыва чоннуң ажыл-амыдыралы» деп дыңнадыг белет- кеп алган ѳѳреникчилерни дыңнаар.

3. «Ол-ла Маскажык» деп чогаалдың маадырларын тодарадып турар домактарны  кым ушта бижип алган, эштеринге тайылбырлаар.

Маскажык:

-Ой,авай, дораан,ачай ,дораан – деп, берзенип алган ийи чеңин чандыр-соора чо-руй кеттинип, үне халаан…Маскажык ѳѳрүшкүлүг үнүп кээрге,..

Күжүр  Маскажык Чүрекпенинден  чавыс  чыгыы, арган куу болза-даа, кожа аалдар аразынга даады маң-биле чоруур;күжүр угбам, хайырлап  кѳрүңер,

Маскажык кезек када ыыт чок,аңгадай берген тургаш,кожай кадайының ар-нынче ылавылап кѳрген… чүнү-даа харыылаар аайын тыппайн,хѳмнү кѳдүрүп алгаш үнүпкен…буруузун билингеш,ѳѳ тынгыже соп тура хүнзээн…

Маскажык чер базып чоруур ачазын кээргээш,баарының чанында соок кара даштар хойлап алган чүве дег кылаштап чанып келген.

Маскажыктың кандыг талалары кѳстүп турар-дыр?

- Маскажык 13 харлыг. Ада-иезиниң чаңгыс оглу-даа болза, ол эрес-кежээ, дыңнангыр, биче сеткилдиг,сагыш човаачал, сонуургак, ..

Ууштаар ашак :

Ууштаар ашак оглун-даа, кадайын-даа муңгаратпас дээш хүлээп алган,..

-Ча,ыыттава,кадай. Оглуң муңгарай бээр.Оларның чазыйын ам чаа кѳрүп каан эвес бис.Бистиң күжүвүстү чеже сыырбажыктар.Ажырбас – аяа долар хүнү келир оң… Он үш харлыг оглунуң карак кызып турарын кѳрүп,ону кээргээш,Ууштаар пар дыттан кылган үш кончуг докпак салбарааже соккан.

Ууштаар ашак шак ындыг үелерде ыыттавас чаңы-биле оглунуң идиктерин даңны атсы улдургаш, эртенинде оглун таныжары, чадаг аңчыларынга аппа-рып кожуп берген.

Ууштаар ашактың  кандыг талалары кѳстүп турар-дыр?

-Ууштаар ашак ядыы-даа болза,ажылчын-кежээ,кылган ажылын эчизинге че-дирер,кызымак, шыдамык,бодун туттунуп билир…

Семис-Кожайның  куруяа:

Кожайның кадайы оолче-даа кѳрүнмейн, ындыг-мындыг харыы-даа чок, таакпылап олуруп-олуруп,адак сѳѳлүнде,белинде бир барба тараа баглап каан чүве дег,арай боорда тургаш,ынаар чүък хозундан хадың тозу дег дүрүп каан, шириленген инек кежи уштуп келгеш, от адаанче октапкан.

-Ма,мону эттеп эккеп бериңер.Ийи чаагының кежин алыр сен.Сээң тайгада дииңиң кежи та болур,та болбас.Мый-ыттың сагыжы тайга кырында болгай аан.

   Кожай кадайы былгаар дег кылдыр арыландыр эттеп каан шары кежин чада тудуп кѳргүлээн.Ылаңгыя ооң чаагының кештерин ийи-даа удаа тудуп суйбагылааш:

-Ам-даа эди ханмаан хѳм-не-дир,оол.Ийи чаагының кежин бээр мен деп турда-ла, кончууңарны але.

Кадай ыыттавайн-даа, ийи чаактың баштарындан чаңгыс оолдуң идиин улду-рарынга арай боорда-ла чедер хирени үзе кескилээш,октагылапкан:

-Ма, харын-даа бердим кѳрдүң бе.Чедир эттевээн-дир силер. Дииңнээш кээ-риңге, амдыы кижи база чугаалажыр ыйнаан - дээш, ийи талазынче доора чаяңнап, идиктериниң улдуңнарын тѳлүрткейндир сѳѳртпүшаан, үне кылаш-тай берген.

Семис-Кожайның кадайының  кандыг талалары кѳстүп турар-дыр?

- Даштыкы хевирин безин кѳѳрге, кижи хѳңнү чок, харам багы кѳстүп турар,

бай кадай боду чүнү-даа кылбас хирезинде, янзыыргап, ядыы араттарны бастып, оларны дора кѳрүп турар, ол хоптак-чазый, харам, алыксак-чиксек.

Башкының  түңнел сѳзү:

-…

III.Чаа материалдың  тайылбыры.(10-15 мин)

1.Бѳгүн кичээлге ѳѳренир чогаалывыстың ады чүнү чугаалап турар-дыр?

Марс деп планетага чедер деп турганының дугайында.

Марс деп планета дугайында кым, чүнү билирил?

Планеталар дугайында черле чүнү  билир силер?

Космос, октаргай, космонавтылар  дугайында чүнү  билир силер?

2.Башкының  киирилде сѳзү:

Кижилер шаг-тѳѳгүден бээр, куш ышкаш хостуг, дээрге ужуксаар турганын билир бис.Тоолдарда безин үстүү оранче челээш тырткаш, солаңгылааш  үне бээр.Ында база бир делегей бар, кижилер чурттап турар деп билир.

Чээрбиги чүс чылда октаргайның делгеминче ужудуушкун эгелээн, эртем-техника аажок сайзырап эгелээн…  

Кижилерниң ол октаргайның  делгемнеринче ужудуксаар күзел-бодалдарын тыва чогаалчылар база боттарының чогаалдарынга илереткилээн.Оларның санынга Б.Хѳвеңмейниң «Марска чедер частым» деп фантастиктиг чечен чу-гаазы хамааржыр.Бо чогаал тыва литературага эртем-фантастиктиг жанрның баштайгы чогаалы болур. «Марска чедер  частым» деп чечен чугаазында Б.Хѳвеңмей тѳрээн Тывазының келир үеде хѳгжээш,кандыг янзылыг апаарын бодунуң бодап турарының аайы-биле чуруп кѳргүскен.Амгы үеде бистиң космонавтыларывыс черни долгандыр үр үениң иштинде ужудуп, янзы-бүрү шинчилел ажылдарын кылып турарлар. А ол дээрге кижиниң ѳске планета-ларже база ужуптар үези чоокшулап орарының херечизи-дир. Ынчангаш бо чогаалында автор келир үениң кижилериниң кандыг болурун, эртем-техниканың хѳгжүлдезин бодунуң билип турарының аайы-биле баш удур даап бодап кѳргүзерин оралдашкан.

Чогаалда келир үениң хоорайын сайзыраңгай, чараш, хѳй-хѳй каът, бүгү боду

шилден болгаш пластмасстан бүткен, тургузу салып каан ном дег бажыңнарлыг кылдыр кѳргүскен. Келир үениң кижилери база-ла онзагай чуруттунган.Оларның  аажы-чаңы  эвилең-ээлдек, кижизиг.

3.Словарь сѳстер:

Ракетодром – ракеталар турар чер.

Начальник – улуг даргазы.

Гостиница – аалчылар хонар бажың.

Пластмасс -  чук .

Диспетчер – дежурный хевирлиг, чурум тудуп,харыылап олурар ажылчын.

Чазадак – шевергин, дорт.

Азийжи - азия, тыва шинчилиг.

Европейжи – европа, орус шинчилиг.

Кѳрүнчүр телефон – чугаалажып олурар кижизи кѳстүп олурар.

Автомат-столовая – колдуунда кнопка базып  ажылдаар.

Атом – каңналга заводу.

Радиофон аппарады –оттуг-ыяш хааржаа дег бичии чугаалажыр аппарат.

Сула шимчээшкиннер.(2-3 мин.)

 4.Чогаалды номчудар, билдинмес чүүлдерни тайылбырлаар.

IV.Быжыглаашкын кезээ. (10-12 мин.)

   1.Бо чогаалда болуушкуннар кажан бооп турарыл?

2.Чечен чугааның  маадырының дугайында чүнү  чугаалап болурул?

3.Эртем-техниканың чедиишкиннерин херечилеп турар чүүлдерни чугаа-лаңар.

4.Чогаалда кѳргүстүнген болуушкуннар херек кырында бѳгүнгү амыдыралда боттанган бе, тайылбырлап чугаалаңар.

V.Онаалга.

1.Чогаалды катап кичээнгейлиг номчуур.

2.Космос, космонавтика дугайында солун чугаадан белеткээр.

VI.Кичээлдиң түңнели.

Тема: Монгуш Эргеп. «Оглаа-Доруг».

Кичээлдиң  сорулгазы.

I.Ооредиглиг сорулгазы.

1. «Марска чедер частым» деп чечен чугаанын идейлиг утказын шингээдип алганын хынаар.

2.Космос, космонавтика дугайында билир чуулдерин хынаар.  

3. «Оглаа-Доруг» деп чечен чугааны сайгарып чугаалажыр, идейлиг утказын билиндирер.

II.Кижизидиглиг сорулгазы.

1.Ѳѳреникчилерниң эртем-техникага сонуургалын күштелдирер.

2.Ѳѳреникчилерниң аът чарыжынга сонуургалын оттурар, кол маадырның чижээнге эрес-дидим, быжыг тура-соруктуг болурунга хамаарышкан сургаал-ды чорудар.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

Ѳѳреникчилерниң  аас, бижимел чугаазын сайзырадыр.

IV.Ѳѳреникчилерниң кадыкшылын быжыглаары.

Сула шимчээшкиннерни чорудар.

V.Кичээлдиң  дерилгези.

1.Чогаалчының  портреди.

2.Аът чарыжынга хамаарышкан чуруктар.

                                       Кичээлдиң  чорудуу.

I.Ѳѳреникчилерниң  кичээлге беленин хынаар кезээ.(1-2 мин.)

1.Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынаар.

2.Кичээлдиң сорулгазын сайгарып, тодарадыр.

Бѳгүн кичээлге чүнүң дугайында чугаалажыр-дыр бис?

Бѳгүн кичээлде чүнү билип алыксап тур силер?

-Бѳгүн кичээлде космос, космонавтика дугайында чугаавысты түңнээр бис.

Оглаа-Доруг деп аътты чарышка киириштирип турганының  дугайында со-нуургап билип алыр бис.

II.Онаалга хыналдазы. (10 мин.)

1.Космос, космонавтика дугайында солун чүнү белеткеп алгаш келдиңер, эш-териңерге чугаалап бериңер.

-…

2.Бо чечен чугаада болуушкуннар бистиң бѳгүнгү амыдыралывыста канчаар боттанып турарыл?

- Бѳгүнгү бистиң амыдыралывыста пластмасс (чук)деп материал дыка хѳйү-биле ажыглаттынып турар апарган.

Соталыг телефон-биле чугаалажыр. Интернет харылзаазы аажок дүрген хѳгжүп турар.Чугаалажып,бот-боттарын кѳржүп болур.

III.Чаа материалдың тайылбыры. (10-15 мин.)

1.Словарь сѳстер:

Оглаа-Доруг –аъттың шолазы.

Оглаа- кедергей шимченгир, эрес.

Доруг – кара-хүрең ѳңнүг аът.

Күчүтен – улуг шыырак мага-боттуг.

Дээр хиндии – дээрниң адаккы каъды.

Хаадам –эстеңнээр.

Херии чер – узун чер.

Бора-Булак – Чѳѳн-Хемчикте чер ады.

Кыр аът – ак, куу, хүрең, кара-бора дүктерлиг ижин дүвүнүң дүктери бүлүрерип кѳстүр.

Секпилдерлиг – арнында хѳй меңнерлиг,шокарлыг.

Аскымнаар – шааптарга ,аксын тырттырбайн баар, хѳѳремик аъттар.

Ээгилеп кылаштаар – бир талазынче ийленип алгаш, кылаштаар.

 2.Аът мал дугайында кыска чугаа:

                 Тыва кижи аътка ынак –

                 Тынын берген чүвези ол.

                 Байгы муңгаа, ѳѳрүшкүзү –

                  Бар-ла боду ында тудуш:

                           Курай, аъдым, шу!

                           Курай-курай, шу!

   Аът – тыва кижинин чалгын-чакпазы, чарылбас ѳңнүү чораан. Эки аът – эр кижиниң эжи. Ынчангаш тывалар аътты шаг шаандан бээр үнелеп, хүндүлеп, алгап-йѳрээп, ырлап, шүлүктеп, боттары-биле чугаалажып турар кылдыр тоолдарынга диригжидип келгеннер.

   Тыва аътка эң баштайгы тураскаал 1993 чылдың июль 9-та Тес-Хемниң Ак-Эрик суурга ажыттынган. Ол – 1936-38 чылдарда Республика наадымнарынга үш чыл улаштыр эрткеш, 1939 чылдың Наадымында «контр» аът дирткеш, чаржыр эргезин казыткан Эзир-Карага тураскаал-дыр.

3.«Оглаа-Доруг» - ам ѳѳренир чогаалывыс база чүгүрүк аът дугайында, ол аъттың мунукчузу, силер ышкаш бичии оол, Сундуй-оолдуң дугайында чо-гаал.

  Оглаа-Доруг – Тенек-Доруг. Аъттың ээзи – Карнай. Ол чүгүрүк аъдынга му-нукчу дилеп, Арбындайның оглу Сундуй-оолга келгени-биле чогаалда бо-луушкуннар эгелээр.

  Оглаа-Доруг – күчүтен бедик дурт-сынныг, хартыга дег казыргаланчак дүрген маңныг, Саян сынының сыыны дег, хачыланып турар узун кулак-тарлыг, чазадак-шилгедеги шыдыраа аъды ышкаш чүгүрүк аът. Чарышка орта маңнавас, уш-баш чок аскымнааш чоруп бээр. Мунуп чорда, Тенек-Доруг, шынап-ла, тенек: үргүлчү доңгайты соп, бажы-биле ойнап, киргиннээн буура дег, аксындан ак кѳвүк шуурап, чүген суглуун кыйырадыр дайнап, эзеңги алдындан  былдай дүжүп, хоя каггылап, ана шыданмайн чораан чүве ышкаш, даңды ээгилеп кылаштаар аът-ла болгай.  

Сула шимчээшкиннер.(2-3 мин.)

IV.Быжыглаашкын кезээ.(15-20 мин.)

1.Чогаалды ѳѳреникчилерге номчудар, билдинмес чүүлдерни сайгарып, та-йылбырлаар.

2.Аътты чарышка салыр чурумун, дүрүмүн чугаалажыр:

2.1.Чарышка салыр аътты канчаар белеткээрил?

Чарышка салыр аътты соодар, үргүлчү эки ажаар, чарыш мурнунда 15-30 хонук соодар.  

Аъдының аш быктынче кымчыланып болбас, аът сакпаа каъттажы бээр,

саарынче  дыка эвес, «чырс» кылдыр кошка-ак кымчыланыр,  

электен-не аксын сула салып болбас, аъттың маңын камнаар, аъттың аксын тыртып каап чоруур, ынчалза-даа хѳлүн эрттир аъттар соонга чыдып каап болбас – адак узай берген аъттар олчаан четтирбейн баар.

Аъттың хѳрээнче харлыктыр тепсенмес, хѳректи бут-биле кызып база болбас. Аъттың маңы шуудай бээрге, бутту шала соңгаар хостуг ап чоруур.

Аът тыртар чер чоокшулап кээрге-ле, аъдын ам-на албадаптар.

Маңнаан аътты дораан доктаадып болбас, чоруун чоорту оожумнадып, чү-рээн оожургадыр, дерин соодур чедип алгаш, кылаштадыр, доңуруп болбас.

V.Кичээлдиң түңнели.

1.Номчаан чүүлүвүстен чүнү билип алдыңар?

2.Силерге чүү солун болду?

3.Чүү билдинмес болду, чүнү билип алыксап тур силер?

4.Ѳѳреникчилерге демдектерни салыр.

VI.Онаалга.

1.Чогаалды кончуг кичээнгейлиг катап номчуур.

2.ар.18, айтырыгларга харыылаар.

 Тема: Степан Сарыг-оол. «Күс».

Кичээлдиң  сорулгазы.

I.Ѳѳредиглиг сорулгазы.

1.  «Оглаа-Доруг» деп чогаалдың утказын шиңгээдип алганын хынаар,

ооң  идейлиг утказын билиндирер.

2.«Күс» деп шүлүктү ѳѳредип, сайгартыр, идейлиг утказын билиндирер.

II.Кижизидиглиг сорулгазы.

1.«Оглаа-Доруг» деп чогаалдың утказынга даянып, оолдарны эрес, быжыг ту-ра-соруктуг  болур деп сургаар.

 2. «Күс» деп шүлүктүң утказынга даянып, тѳрээн чер-чуртунуң каас-чараш бойдузунга ынакшылды күштелдирер.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

1.Ѳѳреникчилерниң  аас,бижимел чугаазын сайзырадыр.

2.Аянныг номчулганы чорудар.

IV.Ѳѳреникчилерниң кадыкшылын быжыглаары.

Сула шимчээшкиннерни чорудар.

V.Кичээлдиң дерилгези.

1.Чогаалчының портреди.

2. Күскү бойдустуң  чурумалын кѳргүскен чуруктар,слайдтар.

                        Кичээлдиң  чорудуу.

I.Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынаар кезээ.(1-2 мин.)

1.Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынаар.

2.Кичээлдиң сорулгазын сайгарып, тодарадыр.

- Бѳгүн кичээлде чүнүң дугайында чугаалаксап тур силер?

- Бѳгүн  кичээлге чүнүң  дугайында чугаалажыр-дыр бис?

- Бѳгүн кичээлде чүнү билип алыксап тур силер?

II.Онаалга хыналдазы.(10-15 мин.)

1.Оглаа-Доруг дээрге кандыг аът-тыр?

2.Сундуй-оол деп кымыл? Тенек-Доругну оол канчап мунар апарганыл?

3.Чарыш аъдын канчаар мунары таарымчалыгыл?

4.Мунукчу кижиге кандыг шынарлар херегил? Сундуй-оолдуң ёзулуг мунук-чу болганын бадыткап чугаалаңар.

5.Бистиң суурувуста чүгүрүк аъттар болгаш оларның ээлериниң дугайында чүнү билир силер, чугаалаңар.

6.Аът чарыжының дугайында чүнү сонуургаар, чүнү билир силер?

Башкының түңнел сѳзү:

                    Тыва кижи аътка ынак –

                    Дывыржыдып  халдып орар.

          Дыңгылдайлаан ооң үнү

         Дыка ырак чаңгыланыр:

                    Курай, аъдым, шу!

                    Курай-курай, шу!

   Эштигде – эки, аъттыгда – амыр.Аът – тыва кижиниң чалгын-чакпазы, ча-рылбас ѳңнүү чораан. Тывага улуг байырлалдар болурга, аът чарыжы ыяап эртер. Улуг маргылдааларга, байырлалдарга, мѳѳрейлерге кол шаңнал кыл-дыр аът бээр. Аът –чараш мал, ону камнап, кадагалап, эки эдилээринге база ѳѳренир.

III.Чаа материалдың тайылбыры.( 10-13 мин.)

1. Бисте ам чылдың кайы үези дүжүп келген-дир?
2. Күс дүжүп келген деп кайыын билип кааптар бис?
3. Боттарыңарның күс дугайында кѳрген, билген чүүлдериңерни чугаалап кѳрүңерем.
4. Чуруктар.Күскү бойдусту кѳргүскен чуруктарда чурукчу болгаш чурук тырттырар кижиниң күстү кѳргүскени кандыг-дыр?
5. Ам тыва чогаалчывыс С.Сарыг-оолдуң күскү бойдустуң каас-чаражын уран-чечен сѳстер-биле кѳргүскенин кѳрээлиңер.

6.Башкы шээжи-биле аянныг номчуп бээр.

7.Ѳѳреникчилер иштинде номчуп алыр.

Словарь сѳстер:

Шырай – арын,          шаң – тараа  шыгжаар чер,

 Түмен –дыка хѳй, эңме санчок,              олбук – черге чадар чадыг,

Долбаннанган – кыза берген.

 IV.Быжыглаашкын кезээ. (15 мин.)

1.1-2 хире ѳѳреникчиге дыңналдыр аянныг кылдыр номчудар.

2Шүлүктүң строфалар аайы-биле сайгарылгазын кылыр.

1-ги строфа – күзүн бүгү-ле чүвениң оңа бергенин кѳргүскен.

2-ги строфа – алдын ѳңнүг арбай-тараа ховуларны каастап чыдар база ол та-рааны ажаап ап турарын кѳргүскен.

3-кү строфа – тараалыг шаңнар чоогунда одарларда хѳй мал-маган семис чаагай апарган чылар-чылбас оъттап чоруур.

4-кү строфа-  күзүн куштар изиг чурттарже ужуп чоруур дээш, чыглып, хѳлзеп турарын кѳргүскен.

5-ки строфа – автор бодунуң күскү бойдуска ынаан илереткен.

6-гы строфа – лириктиг маадыр номчукчуларны күскү бойдустуң каас-чара-жын эскерип, магадап кѳѳрүнче  кыйгырган.

3.Кыдыраашка кыска демдеглелдерни кылыр.

V.Онаалга.

1.Шүлүктү доктаадыр.

2. «Алдын күс» деп чогаадыгга  белеткенир.

VI.Кичээлдиң түңнели.

Тема:  Проза болгаш шүлүк чогаалы.  Чогаадыг .«Алдын күс».

Кичээлдиң сорулгазы.

I.Ѳѳредиглиг сорулгазы.

1.Ѳѳреникчилерниң «Күс» деп шүлүктү доктаадып алганын хынаар.

2.Проза болгаш шүлүк чогаалының дугайында тайылбырны бээр.

3.Чогаалдарда дылдың уран-чечен аргаларын ажыглаанын сайгарар.

II.Кижизидиглиг сорулгазы.

1.Ѳѳреникчилерни хайгаараачал, сонуургак болурунга чаңчыктырар.

2.Чараш чүүлдү кѳрүп, чарашсынып, үнелеп билиринге ѳѳредир.

III.Чугаа сайзырадылгазы.

Ѳѳреникчилерниң аас, бижимел чугаазын сайзырадыр.

IV.Ѳѳреникчилерниң кадыкшылын быжыглаары.

Сула шимчээшкиннерни чорудар.