Открытый урок С.А.Сарыг-оол « Ынакшыл»
план-конспект занятия (10 класс)

                                                   Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

С.А.Сарыг-оол

« Ынакшыл»

                                                                                                             Тыва дыл, чогаал башкызы

                                                                                               Ховалыг Э.М тургускан

                                                                                   Иштии-Хем

10 класс

                                             Темазы: Степан Агбанович Сарыг-оол « Ынакшыл» деп шулуу

Сорулгазы:

1.  Ынакшыл состун утказы-биле уругларны таныштырар;

2.  Уругларнын аас-домаан сайзырадыр;

3.  Ынакшыл дамчыштыр уругларны кижизидери.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ

      II. Онаалга хыналдазы

               Кижи-бурузу бодунун кузели-биле тоол, шулук, аялга, танцы, чогаадыг, чуруун чугаалап, коргузуп болур.

  III. Катаптаашкын 

        IV. Чаа теманын тайылбыры

         Оореникчилернин ишти-хоннун шулуктун делегейинче киреринге белеткеп алыры коруп ооренири. Кижинин коружу база каш янзы болур.

1. Даштыкы коруш.

- Хып турар лаже корунер, чуну эскердинер? ( кижи-бурузу эскериглерин чугаалаар: лаанын ону, оон озээ, оттун оннери, дамдылары, чырыы, оттун угланыы, лаанын холегези…)

2. Иштики коруш:

- Лаже коорунерге, силерге чуну сагындырар-дыр? ( маяк, сылдыс, даг кырында от, вулкан, чечек…)

3. Эмпатия.

- Мен лаа кылдыр хуула берген дижик мен…

Мен лаа-кижи мен. Мээн сагыш-сеткилимге чуу кирерил? Карам шийип алгаш, лаже Кире берейн. Мен от карам-биле долгандыр олурар улустун дыка чараш арыннарын коруп тур мен.

Дамдылап бадарымга дыка солун-дыр», « Менээ чылыг-дыр..», « Менээ чырык-тыр…», Мен бар шаам-биле чылыг берип тур мен—маяк мен, аза Берген корабльдер мени эскерип кагзыннар», « Мен идегелдин парузу мен», « Мен от-чечек мен»

4. Уткалыг коруш

- М.Горькийнин « Данко дугайында тоолчургу чугаазын» корээлинер. Данко чалбыыштыг чурээнин чырыы-биле думбей карангыдан чонун чыргалдыг черже ундуруп кээрге, улус алгырып, байырлап, хоглеп эгелээн. Ол уеде Данконун олуп калганын кым-даа эскербээн. Данконун чурээ черже кээп душкеш, хып турар бузундулар кылдыр тарай берген. Бир оваарымчалыг кижи айыыл-халап болу бербезин дээш, ол бузундуларны ожуре баскылап каапкан.

- Бо тоолчургу чугаанын дугайында боттарынарнын бодалдарынарны чугаалап корунерем?

Богда бурганнын ооредиинден:

Думбей карангы дег багай амыдырал чурттап эрткен улус частырыглар кылып чораан кижи, чангыс буянныг чорук кылыр болза, карангы орээлди бичии лаанын чырыы чырыдыптары дег, оон амыдыралы чырый бээр. ынчангаш, « Тайып ужар, даянып турар» деп чиге-ле соглээни ол. Шынап-ла кижи частырыгны кылып-даа чораан болза, ону эдип алыр эки уези база келир болгай.

Кичээлдин ийиги кезээ.

  С.А.Сарыг-оол « Ынакшыл» 1961 чыл.

1. Уран-чечен номчулга. ( шулукту башкы боду аянныг чугаалап бээр)

2. Шулуктун утказын сайгарар

   Изиг, ышкам, соок-даа дуне оожургал чок,

Ийи караан шимдинместеп, уйгун каапса

- кижинин организиминге удуп, дыштанып алыры эргежок чугула. Бир эвес дуне уйгу келбес болза, бир-ле барымдаа бар: чок болза сагыш-сеткили дувуреп турар « оожургал чок». Бо дуга-

йында А.Даржайнын « Сонгада чырык» деп шулуунден коруптээлинер. «Сонгада чырык» ар 64

Кижинин бир дугаар аас-кежии—быжыг кадыкшыл.

Чанынга кээп, опей ыры болуп алгаш,

Чайгап, суйбап, эргеледип ырлай бээр мен.

- Опей ыры. Опей ырынын чаш уруглуг ог-буле бурузунге дынналыр ужуру—аас-кежиктин ыдык демдээ, амыдыралдын бурун чаяалгазы. Узун, хоюг, оожум аялга бичи чашты оожуктуруп, удударынын бир аргазы болур. Тыва эр кижи опей ырын хоомей-биле кууседир чораан.хоомейни медитациянын бир хевири деп турар. Сагыш-сеткилге оожургалды, дышты чедип алыр арга.

Даглыг черге кадыр ору унупсунзе,

Талдан кылган даянгыыжын мени деп бил.

- Тыва ог-булеге эр кижи камгалакчы, чемгерикчи, кол ажылчын, кол кижизидикчи, ог-буленин езулуг даянгыыжы чораан. Амдырал—калама орук эвес, кадыр-берттиг-даа болуп болур. Херээжен кижинин чанынга идегелдиг « даянгыыш» бооп эр кижи чоруур болза, амыдыралдын аагы берге эвес.

Кижинин 2 дугаар аас-кежии—идегелдиг, быжыг ог-буле тудуа алыры, ынакшылын тып алыры.

 Танывазын хары черге барзынза-даа,

Даады-ла кады чоруур холеген мен.

- Кодээ черге назы-хары улгады берген ог-буле улустун кудумчуга кылаштап чоруурун чугаалап корунерем.

- Олар соннуг-мурнуг кылаштажыр. Турк чоннун этикединде холеге дириг кижинин сунезини-биле тудуш, ынчангаш холегени базар болза, кижинин сунезининге багай салдар чедирип болур деп бузурел чораан. « Холеген мен» дээнинин утказы ындыг.

Дал дуъш турда, изиг хун бооп, хаара берзе,

Дамырактын сериин суу бооп агып ойнаайн,

                Онмас ногаан шиви, поштуг чайлагларда

Олбук ышкаш чечектер бооп чаттыла бээйн.

- Европа диптин кижизи изиг дуъште душ, ванна, бассейн сактыр, а чоон чуктун кижизи бойдус-биле тудуш. Бо одуруглар « сээк хонмас сериин чайлагларывыс» сагышка кирип келир. Санаторийлерни безин шиви, поштуг черлерге тудар.

Чуу-даа бугу хуреш-ишке кады тулчур

Чуректернин чангызынга бузурээр мен

Чугле чангыс садар аай чок улуг дилээм-

Чурээнде одун—ынакшылын черле салба

Бо шулук шагда-ла ыры арапган. Ырыда « Чуу-даа бугу ажыл-ишке кады чорза» деп ырлап каан. Ылгал бар бе? « Хуреш», « Тулчур» деп состерни чуге оскерткенил?

Эн солгу одуруг база оскерли берген « чурээм оду—ынакшылым черле салба»

- Одуругларнын утказында ылгал бар бе?

5. Быжыглаашкын.

 - Шулукту чуге « Ынакшыл» дээнил? С.А.Сарыг-оолдун-биле ынакшыл дээрге чул ол?

Ынакшыл—чуректе от ( С.А.Сарыг-оолдуу-биле)

А.С.Пушкиннии-биле:

Силерге мен ынак чордум,

Ынакшылым сеткилимде ам-даа ошпээн чадапчок боор

Ынчалза-даа силерни ол холзетпезин,

Сеткилинер хомудадыр сагыжым чок.

                                                                                      ( очулгазын С.А.Сарыг-оол )

 .

VI. Демдек салыры

      VII. Туннээри

          Ынакшыл база-ла сеткилде, чуректе от деп туннелге келдивис.

          Ынакшылдын хевирлери: ынак кижизинге, ада-иезинге, ажы-толунге, чонунга, дагдынган ажылынга, бир-ле сонуургаан, бердинген чуулунге. Кижинин аас-кежии—бодунун салым-чаяанын, сонуургалын боттандырары, бердинген ажыл-ижинге аас-кежиктиг болуру.                

          Чырык сеткилдиг, чурээнде оттуг кижилер амыдыралды чырыдып чоруур.

Силернин оруунарга ындыг кижилер ковей болзун! Амыдыралынар ынакшыл-биле ыдыктаан болзун!

VIII. Онаалга бээри

« Ынакшыл дугайында бодалым» деп кыска чогаадыг бижип эккээр