Багшын дуршэлhоо
методическая разработка

                     Номинаци 3

СЭДЭБ:   “Инаг дуран - мунхэ…”

Классhаа гадуур уншалгын хэшээл

                                           Захааминай аймагай Мэлын дунда hургуули

                                                            Жапова Оюна Гомбоевна

           Классhаа гадуур уншалгын хэшээлэй түсэб-схемэ

Хэшээлэй зорилго: Залуу ирагуу найруулагшын творчествотой танилсажа, шүлэгүүд соохи инаг дуранай мүнхэ темэ элирүүлгэ.

Хэшээлэй ябаса.

1.Шүлэгшэ тухай юрэнхы мэдээн (творчество) – Шагжиева Ю.

+ Нэмэлтэ: сүлөөгүйб, тухагүйб, забгүйб, шадахагүйб, хожомдохо, hаатаха, hүүлдэ, саг соонь, ондоо хүндэ үгыт даа … .

2. “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – шүлэгүүд, сонедүүдэй гүрлөө  (2004).

а) Номой аннотаци соо юун гэжэ хэлэгдэнэб?

б) Шүлэгүүд тухайнь (“Саhан болоходом тодоорой…” – 2002): багша хөөрэнэ, үхибүүд урид бэлдэhэн шүлэгүүдhээ бадагуудые уншажа, иллюстраци хэнэ – түрэhэн нютаг орон, эхэ, нүхэд г..м.

в) “Дуран тухай далита үгэнүүд” – шабинар хабсаргалта сооhоо сээжэлдэhэн дуран тухай далита үгэнүүдые сээжээр хэлэнэ.

г) Даримын шүлэгүүд соо инаг дуранай темэ (багша).

“Мүнхэ инаг дуранда, нүхэсэлдэ олон шүлэгүүдынь зорюулагданхай. Жэшээлхэдэ,  “Дуран тухай сонедүүдыень” абажа харая.

                               Баглаа үнгэнүүдые

                                            бэрхээр холижо,  

                               Дурые магтаагүй

                                             зураашан байхагүй!

                                Гуниг дүүрэн

                                              аялга мүндэлүүлжэ,

                                Дурые мүнхэрүүлээгүй

                                                              дуушан байхагүй! – гэжэ батална. Һанаадшье үзыт, “Хурса гуурhаараа үгэнүүдэй шэдеэр Дурые шэмэглээгүй шүлэгшэн  байхагүй” гэхэдээ, үшөө 19-дэхи зуун жэлэй гушаад онуудай үеэр инаг дурые магтан түүрээhэн агуу Пушкиниие ухаан бодолдоо оруулаа бэзэ:

                  Урмашан дурлаа hэм танда: магад, дурамни

                Унтаршоогүй ёhотой сэдьхэл зүрхэндэм…

                …Аниргүй, ямаршье найдалгүй дурлааб,

                Али түбэгшөөн, мүн жүтөөрхэн үшөө.

                                                        (Ц.-Д. Дондогойн оршуулга)

14-дэхи зуун жэлдэ ажаhууhан персидскэ поэт Хафиз гэгшын хэлэhэн “Дуран – эрьегүй далай” гэhэн уран найруулга дуран тухай далита үгэнүүд болоод ябадаг. Бидэ юугээрээ дутабабибди? Буряад арадаймнай дунда эртэ урдадаашье, мүнөөшье сэсэн ухаатай басагад, эхэнэрнүүд байгаал бэшэ аал? Бидэ эрэшүүл дуран тухай эхэнэрнүүдтэ хүрэжэ бэшэхэгүйбди гэжэ үбгэн Хоцашье хэлэhэн юм гэлсэгшэл. “Дуран тухай сонедүүд” сооhоо

Уйтан сэдьхэлые                             Хооhорhон зүрхые

             уужам болгохо,                                       баяжуулха,

Ухаан бодолые                                 Хорото hанаае

             тэнэглүүлхэ                                              сагааруулха

 Дээдэ замбиhаа                                Замби тvбиин

                                үршөөлтэй мэдэрэл!                    мүнхэ абарал! – гэhэн мүрнүүд  дуран тухай ёhотойл далита үгэнүүд гэжэ баталая.

Харюугүй дуран гэжэ баhал бии гээшэ аабза. Энээниие нэгэ шүлэгэйнь мүрнүүд яаха аргагүй эли болгоно:

                          Дурлахаб шамдаа, хамаагүй,

                       Зүрхэндэш хүрэхэ заяашьегүй hаа,

                      Дуранайш охиндо хүртөөшьегүй hаа,

                      Зүүдэнэй худал манан соош hаа…        

Хэрбээ А.С. Пушкинай “Инаг дуранда наhанай тоо илгаагүй”  гэжэ хэлэhэн hаань, француз зохёолшо Ж. Лабрюйер “Дурлашаhан үбгэн хүн – байгаалиин эгээл ехэ эрэмдэг юумэн”  гээ ха юм. Яахаб теэд?! Ухаатад мэдээ юм бэзэ.

“Басаганай сэдьхэл – далай” гэжэ тон гүнзэгы удхатай зэргэсүүлгэ хэгдэнэ.  Өөрөө дурагүй hааш, шамда хэншье дурлахагүй гэжэ мэдээжэ. Гэбэшье али олон ушарта дурлаhан зүрхэн харюу олонгүй үлэшэдэг гэжэ нюуса бэшэ. Мүн хэмhээ үлүү хитүү хүнүүд байдаг ааб даа. Магад, тиимэшүүлые шүүмжэлжэ гү, али ойлгожо ядажа, иимэ асуудал гаража болоо:

                              Эрэлхэг зориг баатарнууд юундэ

                           Энэ далайн эрьедэ тогтоод,

                           Оньhыень оложо шадангүй,

                           Огсом гэдэргээ сухаридаг юм? 

Гэхэ зуура уран зохёолшо Д.-Д. Дугаров “Хара булган” (1969) туужа соогоо “бэдэрхэ, олохо, байгуулха табисууртай хүнэй үринэр” гэжэ бэшээ hэн лэ.Эдэ үгэнүүдэй ёhоор hаа, дураяа аршалха, гамнаха хүнүүд байдаггүй гү?

                           Хоорондохи мүльhэн хана

                            Хайлуулан, дураяа абараял!

                            Байлтагүй, айнгүй урагшаа

                                             Бэе бэедээ алхалаял! – гэжэ авторнай уряа үгэнэл.

Дуран гүн сэдьхэлэй амин болодог.Дуранай үгы газарта hайхан сэдьхэлэйшье байдаггүйнь эли. Худал мэхэ хоёроор дура буляахагүйш, мэхэ инаг дурые hалгаадаг.  “Ёhотой дуран хүниие эрид хубилгана” гэжэ А. Дюма-хүбүүншье хэлээ. Харыт даа, ямар хүсэтэй, эршэтэй, ёhотойл ДУРАН гээшые мүнхэлhэн мүрнүүд лэ:

        Халуун галай дүлэн руу орохоб        Хадын үндэрые дабан гарахаб

        Гансал шинии түлөө.                       Гансал шинии түлөө.  

        Халин урдаа уhан соо шэнгэхэб       Хүйтэн hалхи шуурга гаталхаб

        Гансал шинии түлөө.                       Гансал шинии түлөө.

                                    Гэрэл номин наранhаа арсахаб

                                    Гансал шинии түлөө.

                                    Гансахан энэ наhаяа үгэхэб

                                    Гансал шинии түлөө…

Даримын эгүүридэ мүнхэ дуран тухай шүлэгүүдые “Бидэ хоёр мүнхэбди” гэжэ номойнь hүүлшын шүлэгэй бадагаар дүүргэе:

                         Нюдэнүүдэйнгээ оёор руу шэртэжэ,

                      Нэгэшье үгэ хэлэнгүй        

                      Дуран         тухайгаа         шэбэнэхэдээ,                                                      

                      Дуулана гүш, бидэ мүнхэбди!

Инаг дуран хабартаа ерэдэг юм гэлсэгшэ. Эгээл тиимэ хаhада, түрэhэн нютаг нугадаа шубуудай бусаха, набшаhата мододой нойрhоо hэрихэ, шааюурхан горходой шолшогонон урдаха үедэ Дарима Дулмаевагай боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн дуун мэтэ ирагуу уянгата шүлэгүүдые уншажа, hанаа сэдьхэлни уударба, хүхибэшьеб, урмашабашьеб”.

3.Творческо хүдэлмэри (2–4 мүртэй шүлэгүүд) – hурагшад 5 минута соо зохёоно.

Жэшээ: Жаргалайш эхин болохолби,

            Дуранайш үлгы байхалби.  (Б.-Х. Цыренжапова).

а) Мини-шүлэг зохёолго.

б) Шабинар зохёоhон мүрнүүдээ уншана.

4. Шүлэгшэ басагандаа захяа

                        Булад хурса гуурhаншни      Шэнхинүүрхэн хонхо шэнги

                        Буряад ороноо магтан,         Шүлэг-хүлэгүүдые урилдуулаг.

                                                                                                (Б. Гомбоев)

5. Даабари.

а) Нэрлэгдэhэн сборник сооhоо түрэhэн үдэhэн Мэлэ hайхан тоонто нютаг, эрьехэгүйгөөр ябаhан балшар наhан, нангин дуранай хүсэн тухай шүлэгүүдые уншаха.

б) Нютаг, инаг дуран тухай шүлэгүүдые зохёожо туршаха.

в) Ном сооhоо hайшагдаhан шүлэгөө сээжэлдэхэ.

г) “Саhан болоходом тодоорой…” – сээжэлдэхэ.

6. Түгэсхэл. 9-дэхи классаархин дуран тухай нэгэ дуу дуулаха.

Һара ʏдэр: ноябриин 27

Хэшээлэй сэдэб: Мэдʏʏлэлэй юрын гэшүүд

Зорилго:

hургалгын: юрын гэшʏʏдэй мэдүүлэл соохи ʏʏргэ элирʏʏлхэ.

Хʏгжөөлгын: аман ба бэшэмэл хэлэлгэ, үхибʏʏдэй ухаан бодолго хүгжөөлгэ

Хүмʏʏжʏʏлгын:Эжын hайндэртэ дурлал тʏрʏʏлэн, эжыдээ хʏндэтэйгѳѳр, гамтайгаар хандаса хʏмʏʏжʏʏлхэ.

Хэшээлэй тʏхэл: бэхижүүлгын хэшээл

Хэрэгсэлнʏʏд: интерактивна самбар, ажалай дэбтэрнʏʏд.

Хэшээлэй ябаса

Нээмэл хэшээл.

8 класс

«Морин эрдэни»

Эпиграф

«Ута газарые гаталха – морин эрдэни»

1. Эмхидхэлэй үе.
2. Багша: Сайн байнат, үхибүүд! Номоо, дэбтэрээ бэлдэгты. Номоо нээгээд, 65 нюурта 143 даабариин текст уншагты. Текст уншаад, юун тухай мүнөөдэр хэшээлдээ хөөрэлдэхэбибди гэжэ таанар ойлгохот.

(Морин тухай текст).

Багша: Зүб. Энэ текст морин тухай байба. Үхибүүд, мүнөөдэрэй хэшээлдэ би иимэ эпиграф абаһан байнаб. Энэ оньһон үгэ уншаад, удхыень юун гэжэ ойлгонобта?

Багша: Зүб. Үшөө тиихэдэ энэ хэшээлнай баһа зорилготой байха ёһотой. Бидэ урда хэшээлнүүдтээ гараһан мэдэсэеэ дабтажа, бэхижүүлхэ ёһотойбди. Ямар темэ дабтаха хэрэгтэйб?

(Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд).

Багша: Зүб.

3. Дабталга.

Эгээ түрүүн гол дүримүүдээ һаная, дабтая. Дүримүүдые хүсэд дүүрэн болгоё.

1. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд хадаа … ба … болоно.
2. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр мэдүүлэлэй … … болоно.
3. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд  …, …, … болоно.
4. Нэмэлтэ … ба …. гэжэ илгардаг.
5. Элирхэйлэгшэ … гэһэн асуудалда харюусадаг.
6. Ушарлагша …, …, …, …, …, …, … гэжэ илгардаг.

1. Слайд дээрэ үгтэһэн текст уншагты. (Тубанова Лера уншана).

Текст үгтэнэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно. Буряад арад гээшэ мориие «морин эрдэни» гэжэ дэмы нэрлээгүй. Морин хадаа малша арадаймнай эгээл ехэ туһалагшань байгаа бшуу. Эгээл тиимэһээ буряад хүн морин хоёр таһаршагүй нягта холбоотой. Урда сагта буряад үхибүүд гээшэ 3-4 наһатайһаа эхилжэ, номгон мориной нюрган дээрэ ябажа һурадаг байгаа бшуу.

Даабари. Мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэри хэхэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно.

2. (Жигжитова Эльнара уншана).

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалхаһаа гадна, холо ойгуур аяншалан ябажа, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн. Морин эрдэни гээшэ сула шамбай бэетэй, харайсатай байгаа. Эгээл тиимэһээ монгол арадууд гээшэ хүлэг мориёо магтан дуу, хурдан түргэн шүлэг зохёодог, үльгэр түүхэдээ түүрээдэг байгаа.

Даабари. Мэдүүлэл соо нэмэлтэнүүдые олоод, доогуурнь зурагты.

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалдаг, холо ойгуур аяншалдаг, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн.

3. (Хандуева Аяна уншана).

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй. Жэшээнь, монгол морид дайн сэрэгэй үедэ нэгэ үдэрэй туршада хэдэн зуугаад модо гаталдаг байгаа. Тиихэдээ нэгэ сэрэгшэ хэдэн моридые һэлгүүлэн, торон тогтонгүй һэтэ гүйлгэдэг һэн.

Даабари. Мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэнүүдые олоод, доогуурнь зураха.

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй.

4. Манай арадта морин тухай олон оньһон үгэнүүд бии, тэдэниие анхарая. Юун гэжэ ойлгонобта?

Тоогой диктант

1. Агта алдабал баригдаха, ама алдабал баригдахагүй.
2. Хулэг морин – хунэй нухэр.
3. Морин дурбэн хултэйшье hаа, будэрдэг. 
4. Һайн хүн нэгэ үгэтэй, һайн морин нэгэ ябадалтай.
5. Уула мори зобоохо, уур хуниие зобоохо.

1. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо нэрлүүлэгшэ үгыб?
2. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэтоогой нэрээр гаранхайб?
3. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо болзоогой ушарлагша бииб?
4. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо хэлэгшэ юумэнэй нэрээр гаранхайб?
5. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэ тэмдэгэй нэрээр гаранхайб?
6. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо ганса сэхэ нэмэлтэнууд бииб?

Харюу:

1. 1
2. 3
3. 1
4. 2
5. 4
6. 1, 5

5. Багша: Мүнөө нэгэ заа амараншаа, наада наадая. Морин гэһэн үгэдэ синонимуудые һаная.
6. Багша: Мори урилдаанда түрүүлжэ ерэһэн хүлэгтэ юу түүрээдэг бэ?

(мориной соло).

Энэ слайд дээрэ мориной солын багахан хэһэг үгтэнэ. Зурлаануудай орондо нэмэлтэнүүдые нэмээд үзэе.

Дурам шэнги нюдэтэй,

Дун сагаан шүдэтэй,

Хомигор бүтүү туруутай,

Хоёр һормон шэхэтэй,

Хүжэ загаһан нюргатай,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта нюдөөрөө

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор шэхээрээ

Холын абяа шагнадаг,

7. Даабари. Тус үгтэһэн шулэг соо юрын гэшүүдые нэмэгты. Танай һанамжаар юрын гэшүүд ямар үүргэ дүүргэнэб?Гэрэй даабари. Мориной соло сээжэлдэхэ.

Хэшээлэй сэдэб: «Дахуулал»

Класс: 8

Хэшээлэй зорилгонууд:

hургалгын: hурагшадые дахуулал гэhэн шэнэ ойлгосотой танилсуулха, шэнэ мэдэсэеэ ажабайдалда хэрэглэжэ hургалга.

Хүгжөөлгын: hурагшадай аман хэлэлгэ хугжөөхэ, хэлэлгыень баян болгохо, хэлэнэйнь нөөсэ баялиг баяжуулха;анхарал, ухаан бодолыень хүдэлгэхэ, һайжаруулха,.

Хумуужуулгын: hурагшадые өөhэд хоорондоо эбтэй хүдэлхые, бэе бэеэ шагнажа hурахые, үнэн сэхээр бэеэ сэгнэхэ дадал хүмүүжүүлгэ.

Развивающая (хүгжөөлгын): Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: ном «Буряад хэлэн» 8 класс,  компьютер, мультимедийнэ проектор, слайднуудай презентаци, опорно схемэ, карточканууд, ажалай дэбтэр.

Хэшээлэй ябаса:

Сагаан талынгаа дундахана,

Саашанхи бодолтой буряадууд

Саашаа наашаа нүүхэеэ

Сагайнгаа байдалаар буудалаа

hэлгэжэ, зөөжэ ябадагууд

Сагаан hэеы гэрэйнгээ

Нээлгээтэй үүдээрээ холохонhоо

Харан маанадые даллана.

Хамта барандаа хамтаран

Ханилхаяа харилсахамнай гү?(Гоё буряад hайхан дуун зэдэлнэ, энэ үедэ багша уряал шүлэгөө уншана)

Нээмэл хэшээлэйнгээ шуумжэлэл.

  Табигдаhан зорилгоео бэелуулээб гэжэ hананаб. Ухибууд эдэбхитэй худэлоо. Муноодэрэй сэдэбээр hайн ойлгожо абаа, шэнэ мэдэсэ бухоор хадуужа абаа гэжэ hананаб.

Тема: “САҺАН БОЛОХОДОМ ТОДООРОЙ…”

Проект чтения и анализа начальных песен

Даримы Дулмаевой на уроках внеклассного чтения

по бурятской литературе в 9 классе средней школы

 Проектын зорилго

Захааминай аймагай Мэлын дунда hургуулиин 9-дэхи классай шабинарые залуу поэтессэ Дарима Дулмаевагай инаг дуран тухай шүлэгүүдтэй танилсуулга. Хүүгэдтэ уран hайхан үгын нюусануудые ойлгуулжа, поэзидэ дурлал түрүүлхэ, уран гоёор уншуулжа hургаха.

Проектын байгуулга

Уншаха, шэнжэлхэ зүйл

Хэн уншаха, шэнжэлхэб: 9-дэхи классай hурагшад.

Уншаха,шэнжэлхэ зохёолнууд: Манай hургуулиин шаби байhан Д. Дулмаевагай инаг дуранай лирикэ.

Д. Дулмаевагай зохёолнуудтай танилсаха проектын заршам (программа)

1-дэхи шата: Д. Дулмаевагай шудалха шүлэгүүдые тодоруулга.

2-дохи шата: Залуу поэтессын шүлэгүүдтэй танилсаха проектын заршам табилга.

3-дахи шата: Д. Дулмаевагай инаг дуран тухай шүлэгүүдые уншалга, шүүлбэри.

Проектын ёhоор поэтессын зохёолнуудые шудалалгын дүнгүүд

- Шүлэгүүдые сээжээр хэлэлгын, шүүлбэри хэлгын шадабари хүгжөөлгэ.

- Уран hайхан үгэдэ дуратайшуулай (чтецов) конкурс.

- Конкурс Хүүгэдэй литературна творчествын конкурс.

Инновационно потенциал (арга боломжо)

Туд проектын ёhоор Д. Дулмаевагай шүлэгүүдые уншажа шүүлбэрилээд байхадаа, 9-дэхи классай hурагшад янза бүриин жанрай зохёолнуудта hайшаал, шүүмжэлэлгэ ба шэнжэлэлгэ бэшэлгын эхин  дадалтай, литературна краеведениин ойлгосотой болохо (“Поэдүүд нютагтамнай ажаhууна”).

Проектын научно-методическа хангалта

- Уншаhан (сээжэлдэhэн) зохёолоор шүүмжэлэл хэлгэ.

- Шудалhан зохёолнууд сооhоо этнографида, этнопедагогикодо хабаатай зүйлнүүдые оложо, ажабайдалдаа хэрэглэлгэ ба нарин нягтаар сахижа ябалга.

Ямар үрэ дүнгүүд гарахаб?

- Д. Дулмаевагай творчествотой танилсалга (шүлэгүүдые уншалга ба анализ) хүүгэдэй литературна творчествын хүгжэлтэдэ түлхисэ болохо.

- Уран уншагшадые, зохёогшодые, рецензентнүүдые хүмүүжүүлэн бэлдэлгэ.

- Буряад хэлэнэй болон литературын кабинет соо  Д. Дулмаевагай, мүн эдир зохёогшодой творчестводо зорюулагдаhан тусхай стенд хэлгэ.

“САҺАН БОЛОХОДОМ ТОДООРОЙ…”

(Дарима Дулмаевагай эхин дуунууд)

                                                                                                                     “ Шааюурхан горхотой нютагтаа

                                                                                                                         Шэхэндэш аалиханаар шэбэнэхэ,

                                                                                                                 Һэмээхэн хасарыеш таалаха

                                                                                                                        Һэрюухэн hэбшээн болохом гү?”

Захааминай аймагай Мэлэ нютагта 1986 ондо түрөө.

Таанарай тоо бодолгын багша Дарима Цырендоржиевна 1–11 классуудта  Мэлын дунда hургуулида hурахадаа, номдоо тон бэрхэ, hүбэлгэн хурса ухаатай, шударгы, эрмэлзэл хүсэлөөр түгэс дүүрэн шаби байгаа юм гэжэ  буряад хэлэнэй-мнай багша жэшээ болгон хэлэдэг. Хамтын ажалда, уран hайханай бүлгэмдэ хам оролсодог. Бүри 5-дахи класста hурахаhаа эхилээд, “Мэлэ” гэжэ литературно-творческо кружогой эдэбхитэй гэшүүн, шүлэг, онтохон гэхэ мэтые зохёожо туршадаг байгаа.

2001 ондо Ехэ-Сахир нютагта үнгэргэгдэhэн “Минии тоонто – Захаамин ” гэжэ эхилэн бэшэгшэ hурагшадай конкурсдо хабаадажа, 1-дэхи hуурида гараад, “Уран Дүшын ургыхан” гэhэн аймагай хүүгэдэй литературна нэгэдэлэй гэшүүн болоо hэн. Энэ конкурсдо “Мэлэ – минии тоонто” гэжэ шүлэгөө олоной hонорто дурадхаhан байгаа. Шүлэг соогоо “уужам Мэлэ” тоонтоороо, үндэр хада уулануу-даараа, үрэжэлтэ тала дайдаараа, хонгёо хоолойтой дуушадаараа бахархана:

Элдин уужам Мэлэ нютаг          Захаамин соогоо суурхаhан

Эжым түрэhэн тоонто юм.     Зохид наартай нютаг юм, –

гэжэ гүн сэдьхэлэй оёорhоо магтана. Харана гүт “зохид наартай нютаг” гэхыень? Энэ шүлэгынь тэрэл жэлдэ хэблэгдэhэн хүүгэдэй шүлэгүүдэй согсолбори соо оруулагданхай.

2002 ондо мэхээрээр баян Мэлэ нютагтамнай иимэл конкурс болоходоо, манай аймагай “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн, Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, Мэлын дунда hургуулиин үбгэн түрүү В.Н. Данжаловай түрэhөөр 65 жэлэй ойдо зорюулагдаhан байна. Һургуулиимнай эрхим шүлэгшэдэй нэгэн Д. Дулмаева эндэ “Саhан болоходом тодоорой”, “Захааминай замбаа амтатай” гэжэ шүлэгүүдээ ульhатай уран гоёор уншаашье hаа, Дабаатын hургуулиин баhал бэрхэхэн шүлэгшэ басаган Майя Шагдуровагай урда арайл орожо шадаагүйнь hанаа сэдьхэлдэ дутуушаг шэнги. Айлшан басаганай зохёоhон шүлэгөө уянгатай hайхан дуун болгон дуулажархихада, урдань оробогүйбди, хойшоо түрюулшэбэбди гэжэ ойлгоо hэм гэжэ  багшамнай hанаа алдан хэлээ hэн.

2003 ондо Аюша Жапович Доноев багшын 70 жэлэй ойдо зорюулагдаhан конкурсдо “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” гэжэ сонедүүдэй гүрлөө дурадхаа, теэд юундэшьеб даа баhал 2-дохи hуурида гараа.

Дарима Цырендоржиевна багшамнай хэдэ дахин буряад хэлээр болон литера-тураар аймагай олимпиадануудта хабаадажа, шагналай hууринуудые эзэлдэг лэ байгаа.

2003 он. Һургууляа мүнгэн медальтайгаар дүүргээ. МОиН, НГИ БГУ,  “Бу-ряад үнэн” Хэблэлэй Байшангай соносхоhон литературно-творческо конкурсдо үнөөхил сонедүүдээрээ илажа, 1-дэхи hуури эзэлээ, БГУ-гай НГИ-н оюутан боло-хо эрхэтэй болоо.

 Н. Дамдиновай, М. Самбуевай нэрэмжэтэ литературна шангуудай лауреат.

Дарима Дулмаева – манай hургуулиин омогорхол. Шүлэгүүдэй болон соне-дүүдэй гүрлөөгэй хоёр ном хэблүүлэнхэй  (“Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – 2004, “Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн” – 2007). Шүлэгүүдынь, зохёоhон онтохо-нуудынь, рассказуудынь, дурсалгануудынь “Гуурhаяа туршанабди” (2003), “Жэгүүртэ хүлэг” (2005) суглуулбаринуудта,  “Ажалай туг”, “Буряад үнэн” (“Дүхэриг”) сонинуудта хэблээтэй юм.

2008 он. Дарима Дулмаева Буряадай гүрэнэй университедтэ hуралсалаа улаан дипломтойгоор дүүргээ. Мүнөө түрэл hургуулидаа математикын багшаар хүдэлнэ.

Гол зорилгомни хадаа Дарима Цырендоржиевнагай   hургуулида hурахадаа зохёоhон  шүлэгүүд-эхин дуунуудые 9-дэхи класста хэшээлhээ гадуур “Саhан болоходом тодоорой” гэжэ темэдэ тааралдуулан, уншалга ба шэнжэлгын проект болоно.

“Саhан болоходом тодоорой” гэжэ шүлэг соонь гүлмэрхэн залуу басаганай нюуса инаг дуран яаха аргагүй мэдэрэгдэнэ. “Шааюурхан горхотой нютагтаа Һэмээхэн хасарыеш таалаха Һэрюухэн hэбшээн болохом гү?”, “Аалихан сонхоорш шагааха Арбан табанай hара болохом гү?”, “Хоёр жэгүүр далинуудтай Хөөрхэн булжамуур болохом гү?”, али “Доошоо ниидэхэдээ тогтохо Саhан болохом гү?” гэжэ аалиханаар даа гуниглан асууна. Гэрэлтэ үдэрэй мандан ерэhэндэл найдан, зүрхөө түшэгэнүүлэн захина:

                             Һэбшээн болоходом шэбшээрэй,

                             Һара болоходом хараарай,

                             Булжамуур болоходом шагнаарай,

                             Саhан болоходом тодоорой!

“Захааминай замбаа амтатай” гэжэ шүлэг соогоо хүгшэн буурал төөдэйнгөө яажа замбаа хэhые, олон ашанар ба зээнэрэй туhалhан тухай зураглана:

                             Yглөөгүүр замбаа эдеэ hаа,

                             Yдэшэ болотор үлэдхэгүйш даа, – гэнэ.

Нээрээшье, халуун сай соо тоhо хайлгаад гү, али шэнэхэн зөөхэй-сүсэгэйдэ замбаа худхажа эдеэ hаа, үбhэнэй үедэ үнихэн лэ ажалдаа ябахаш, даб гэhээр үлэдхэшьегүйш.

                              Аагаhа замбаамнай суутай,

                              Алишье сагта үлэтэй.

                              Зон бүгэдөөрөө магтагша:

                              – Захааминай замбаа амтатай!

Яаха аргагүй зүб! Замбаа гээшэмнай хургаа таhа хазахаар амтатайшье, үлэтэйшье хоол гэжэ хаа-яагүй мэдээжэ.

Дарима шүлэгүүд соогоо түрэhэн үдэhэн Мэлэ тоонто нютагаа, эгээн сэнтэй эжыгээ магтана. Заха хизааргүй  “Огторгой Долоон үбгэдтэ” (“Захяа”) “Гансахан минии инагта Гунигтай захяаем дуулгыт” гэжэ хандана, “hэмээхэн шэхэндэнь шэбэныт” гэжэ захина.

Yшөө hургуулиин шаби ябаhан эдир шүлэгшэнэй бэшэhээр hаа, буряад басаган хадаа “алтан нарахан”, “одо мүшэхэн”, “булжуухай шубуухан”, “хүбүүнэй дуран” боложо, “халуун галай дүлэнтэй” сасуулагдана.

“Танил мүшэн” гэжэ шүлэг соонь:

                             Олон мүшэд соо илгаран,

                             Одохон гоёор ялалзана.

                             Yндэр тэнгэриин сээжэдэ

                                        Yүрэй солбон эмнинэ, – гэжэ уншанабди, манхан үндэр тэнгэриин оройдо ялалзаhан Yүрэй солбониие харанабди, урда урдаhаань эмнилсэhэндэл болонобди. Залгуулан ошотоhон туяагаарнь “Танижа баярлааб угаа Танил мүшэн нүхэрөө” гэжэ хүхинэ.

Түрүүшынгээ багшада үреэлэй hайхан үгэнүүдые бэлэглэнэ:

                               Yнгэрhэн дүрбэн жэл

                               Yглөөнэй нараар эрьег лэ!

                               Ухаа зааhан багшамнай

                               Ургы сэсэгтэл hалбараг лэ!

“Ямар сагта дуратайбши?” гэжэ шүлэг соогоо “яаран түргэн” харюусана:

                                 Хабар сагта айхабтар дуратайб,

                                 Хайрата хүлеэгдэдэг хабар нүхэртэйб.

Юундэб гэхэдэ, “саhан мэнэ иигээд түргөөр хайлаха”, “ганганалдан шубууд тоонтоёо эрьехэ”, “газар эхэмнай hуняан hэргэхэ”, “hалбаран гоёор байгаали ногоорхо”, “шубуудай аялга дуунууд шэхыем хүхеэн, баясуулан байха” гэнэ.

“Жаргал гэжэ юун бэ?” Хүн бүхэн энэ асуудалда ондо ондоогоор харюусаха гэжэ хэндэшье нюуса бэшэ:

                                 Төөбиим уриханаар миhэржэ,

                                 Таалан намаяа харюусаба:

                                 – Жаргал гээшэ, хүүхэмни,

                                 Жэгтэй юумэн гээшэл даа.

                                     Yглөөгүүр эртэ бодожо,

                                     Yзэсхэлэн огторгойе hэреэдэг

                                     Ирагуу нарые угтаха гээшэ

                                     Энэ наhанайш жаргал юм.

                                 Алтан хүрьhэтэ дэлхэй дээрэ

                                 Альган дээрээ тэнжээhэн

                                 Аба, эжытэй байгаа hаа,

                                 Ахабтар ехэ жаргалтай хүнши.

                                     Хүхюун балшар наhандаа

                                     Хабатай олон нүхэдтэй hаа,

                                     Баhал бүхэли наhанайшни

                                     Барагдашагүй жаргал гээшэ.

                                 Тиимын тула энэ наhандаа

                                 Түхэреэн нараа хаража байхадаа,

                                 Эжы, аба, нүхэдтэй хадаа

                                 Эгээл жаргалтай хүн гээшэш.

Дарима гансал шүлэгүүдые зохёодог бэшэ, мүн онтохонуудые зохёожо туршадаг байгаа. Жэшээлхэдэ, “Һоно”, “Зумбараа” гэжэ онтохонуудынь угаа зохидхонууд, hонин. Аймагай “Ажалай туг” газетын “Уран Дүшэ” гэжэ литера-турна хуудаhанда толилогдоод, бэрхэ шабиин урма зориг нилээн дээшэнь үргөө, одо hодыень далижуулаа.

2002 оной хабар Дурна зүгтэхи хүүгэдэй “Океан” лагерьта ошохо золтой байгаа. Тэндэ хорёод хоногой туршада амарhан, hураhан тухайгаа “Мартагдаша-гүй үдэрнүүд” гэжэ тэмдэглэл “Дүхэриг” сониндо хэблүүлээ.

Һургуулида hурахадаа, Дарима гансал номоо дэрлээд, шүлэгүүдые зохёогоод hуугаагүй. Дүрбэн жэл соо hургуулиингаа президент байжа, hурагшадай ажал хүдэлмэри, hуралсал хаба шадал соогоо ударидаа, гоё hайханаар дууладаг, столой теннис болон волейбол наадаха дуратай, компьютер дээрэ хүдэлхэдөө бэрхэ hэн. Нэгэтэшье шадахагүйб, үрдихэгүйб гэжэ дуугардаггүй, урагшаа hанаатай хүн байгаа юм.

11-дэхи класста hуража байхадаа, түхэреэн жэлэй дүрбэн саг тухай сонедүү-дэй баглаа зохёожо шадаа. Эдирхэн шүлэгшэн иимэ ехэ захатые бүтээхэдээ, сонет зохёолгын уран аргануудые болон хэмжүүр дууhан бэелүүлээ. Хэлэhэнээ батадха-жа арбан табадахи шүлэг-магистрал харуулхамни:

Түрэhэн үдэhэн тоонто нютагтам

Тойроод байhан байгаали баян.

Yнэтэй сэнтэй Мүнхэ аршаамни

Yзэсхэлэн hайхан, аятай зохидхон.

Мээхэйхэн зүрхэмни баясабал даа:

Мэлымни талада зун айлшалба.

Зулгы hүнинүүд ямар гоёб даа,

Захяаем инагтам дуулгыш, Һара.

Эрбээхэй-сэсэгхэн, хөөрэжэ үгыш –

Элдинхэн талаяа яаран магтыш.

Эрьежэ ерээрэй, хайрата нүхэрни.

Намарай ерэхэдэ, Мэлэм сэгээрнэ,

Хүйтэн үбэлдөө hуняан унтана,

Хабар-хүүхэн зүүдэндэнь ерэнэ.

Инаг дуран хабартаа ерэдэг. Эгээл тиимэ хаhада, түрэhэн нютаг нугадаа шубуудай бусаха, набшаhата мододой нойрhоо hэрихэ, шааюурхан горходой шолшогонон урдаха үедэ эдир залуухан Дарима Дулмаевагай боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн дуун мэтэ ирагуу уянгата шүлэгүүдые уншахада, hанаа сэдьхэл уударна, хүхинэ, урмашана.

Зохёолнуудые шудалалгын проект

9-дэхи класс

Дуран тухай шүлэгүүд (Любовная лирика) – 3 час

Даабаринууд: 1. Дуран тухай шүлэгүүдые уянгата гоёор уншагты.

                         2. Шүлэгүүдэй байгуулга, уран аргануудые тодоруулагты.                  

                         3. Шүлэгүүдые сээжэлдэгты.

Шүлэгүүдые сээжэлдэгты.

1-дэхи хэшээл: “Саhан болоходом тодоорой…”

                        Шааюурхан горхотой нютагтаа        Хүгжэмтэ аялга дуунуудаа

                        Шэхэндэш аалихан шэбэнэхэ,           Хэтэдээ шамдаа дуулаха

                        Һэмээхэн хасарыеш таалаха               Хоёр жэгүүр далинуудтай

                        Һэрюухэн hэбшээн болохом гү?        Хөөрхэн булжамуур болохом гү?

                        Yүр сайхын урдахана                         Сэнтэй хайрата инагайнгаа  

                        Yншэн хүүхэндэл гансаараа              Дулаахан альган дээрэ

                        Аалин сонхоорш шагааха                   Доошоо ниидэхэдээ тогтохо

                        Алтан hара болохом гү?                      Саhан болохом гү?

Һэбшээн болоходом шэбшээрэй,

                                                   Һара болоходом хараарай,

                                                   Булжамуур болоходом шагнаарай,

                                                   Саhан болоходом тодоорой.

Даабари: шүлэг уран гоёор хэлэхэеэ бэлдэхэ,сээжэлдэхэ.

Өөhэдөө уншаха: “Гансал шинии түлөө”.

                         Халуун галай дүлэн уруу орохоб         Хүйтэн hалхи шуурга гаталхаб          

                         Гансал шинии түлөө.                             Гансал шинии түлөө.

                         Хадын үндэрые дабан гарахаб              Халин урдаа уhан соо шэнгэхэб          

                         Гансал шинии түлөө.                              Гансал шинии түлөө.  

Гэрэл номин наранhаа арсахаб

                                                    Гансал шинии түлөө.

                                                    Гансахан энэ наhаяа үгэхэб

                                                     Гансал шинии түлөө.

2-дохи хэшээл: “Баяртай”

       Нангин дуранаймнай hүүлшын дүлэн   Зүрхэнhөө адхарhан дуранай үгэнүүдые

       Носожо дууhаа, дахин аhахагүй!           Зүүдэн соогоо шагнаhан шэнги

       Хэзээ нэгэтэ бултайhан наран                Мүнгэн дуhалдал шинии нюдэдые

       Хиртээ гээшэ гү, дахин эрьехэгүй!        Мартаха аргагүйб, зула шэнги.

                                        Аалихан “баяртай” гэжэ шэбэнээд,

                                        Аян холые шимни зорёолши,

                                        Дуранаймнай далай хоёр hалаад,

                                        Далайн хоёр эрьедэ үлөөбди.

Даабари: шүлэг уран гоёор хэлэхэеэ бэлдэхэ, сээжэлдэхэ.

Өөhэдөө уншаха: “Гар соошни минии хуби заяан…”

                    Гар соошни минии хуби заяан,           Гар соошни минии hанаа бодол,

                    Галдама халуун дурамни.                    Гуниг дүүрэн уян зүрхэмни.

                    Сэнтэй үдэрнүүдэймнай сууряан,       Yшөө ерээдүйн манай жаргал,

                    Сэдьхэлыем эзэлhэн найдални.           Yргэлжэ хүлеэдэг сэдьхэлни.

3-дахи хэшээл: зохёолгын хэшээл (“Минии дуран”) – гуурhа туршалга.

Нэмэлтэ даабари: хабсаргалтада үгтэhэн “Дуран тухай далита үгэнүүдые” уншаха, hайшааhанаа сээжэлдэхэ.

Хабсаргалта 1.

Хэшээлэй темэ: Саhан болоходом тодоорой…

                            (”Подставь мне ладони”)

                                 Классhаа гадуур уншалгын хэшээлэй түсэб-схемэ

Хэшээлэй зорилго: Залуу ирагуу найруулагшын творчествотой танилсажа, шүлэгүүд соохи инаг дуранай мүнхэ темэ элирүүлгэ.

Хэшээлэй ябаса.

1.Шүлэгшэ тухай юрэнхы мэдээн (творчество) – Шагжиева Ю.

+ Нэмэлтэ: сүлөөгүйб, тухагүйб, забгүйб, шадахагүйб, хожомдохо, hаатаха, hүүлдэ, саг соонь, ондоо хүндэ үгыт даа … .

2. “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – шүлэгүүд, сонедүүдэй гүрлөө  (2004).

а) Номой аннотаци соо юун гэжэ хэлэгдэнэб?

б) Шүлэгүүд тухайнь (“Саhан болоходом тодоорой…” – 2002): багша хөөрэнэ, үхибүүд урид бэлдэhэн шүлэгүүдhээ бадагуудые уншажа, иллюстраци хэнэ – түрэhэн нютаг орон, эхэ, нүхэд г..м.

в) “Дуран тухай далита үгэнүүд” – шабинар хабсаргалта сооhоо сээжэлдэhэн дуран тухай далита үгэнүүдые сээжээр хэлэнэ.

г) Даримын шүлэгүүд соо инаг дуранай темэ (багша).

“Мүнхэ инаг дуранда, нүхэсэлдэ олон шүлэгүүдынь зорюулагданхай. Жэшээлхэдэ,  “Дуран тухай сонедүүдыень” абажа харая.

                               Баглаа үнгэнүүдые

                                            бэрхээр холижо,  

                               Дурые магтаагүй

                                             зураашан байхагүй!

                                Гуниг дүүрэн

                                              аялга мүндэлүүлжэ,

                                Дурые мүнхэрүүлээгүй

                                                              дуушан байхагүй! – гэжэ батална. Һанаадшье үзыт, “Хурса гуурhаараа үгэнүүдэй шэдеэр Дурые шэмэглээгүй шүлэгшэн  байхагүй” гэхэдээ, үшөө 19-дэхи зуун жэлэй гушаад онуудай үеэр инаг дурые магтан түүрээhэн агуу Пушкиниие ухаан бодолдоо оруулаа бэзэ:

                  Урмашан дурлаа hэм танда: магад, дурамни

                Унтаршоогүй ёhотой сэдьхэл зүрхэндэм…

                …Аниргүй, ямаршье найдалгүй дурлааб,

                Али түбэгшөөн, мүн жүтөөрхэн үшөө.

                                                        (Ц.-Д. Дондогойн оршуулга)

14-дэхи зуун жэлдэ ажаhууhан персидскэ поэт Хафиз гэгшын хэлэhэн “Дуран – эрьегүй далай” гэhэн уран найруулга дуран тухай далита үгэнүүд болоод ябадаг. Бидэ юугээрээ дутабабибди? Буряад арадаймнай дунда эртэ урдадаашье, мүнөөшье сэсэн ухаатай басагад, эхэнэрнүүд байгаал бэшэ аал? Бидэ эрэшүүл дуран тухай эхэнэрнүүдтэ хүрэжэ бэшэхэгүйбди гэжэ үбгэн Хоцашье хэлэhэн юм гэлсэгшэл. “Дуран тухай сонедүүд” сооhоо

Уйтан сэдьхэлые                             Хооhорhон зүрхые

             уужам болгохо,                                       баяжуулха,

Ухаан бодолые                                 Хорото hанаае

             тэнэглүүлхэ                                              сагааруулха

 Дээдэ замбиhаа                                Замби тvбиин

                                үршөөлтэй мэдэрэл!                    мүнхэ абарал! – гэhэн мүрнүүд  дуран тухай ёhотойл далита үгэнүүд гэжэ баталая.

Харюугүй дуран гэжэ баhал бии гээшэ аабза. Энээниие нэгэ шүлэгэйнь мүрнүүд яаха аргагүй эли болгоно:

                          Дурлахаб шамдаа, хамаагүй,

                       Зүрхэндэш хүрэхэ заяашьегүй hаа,

                      Дуранайш охиндо хүртөөшьегүй hаа,

                      Зүүдэнэй худал манан соош hаа…        

Хэрбээ А.С. Пушкинай “Инаг дуранда наhанай тоо илгаагүй”  гэжэ хэлэhэн hаань, француз зохёолшо Ж. Лабрюйер “Дурлашаhан үбгэн хүн – байгаалиин эгээл ехэ эрэмдэг юумэн”  гээ ха юм. Яахаб теэд?! Ухаатад мэдээ юм бэзэ.

“Басаганай сэдьхэл – далай” гэжэ тон гүнзэгы удхатай зэргэсүүлгэ хэгдэнэ.  Өөрөө дурагүй hааш, шамда хэншье дурлахагүй гэжэ мэдээжэ. Гэбэшье али олон ушарта дурлаhан зүрхэн харюу олонгүй үлэшэдэг гэжэ нюуса бэшэ. Мүн хэмhээ үлүү хитүү хүнүүд байдаг ааб даа. Магад, тиимэшүүлые шүүмжэлжэ гү, али ойлгожо ядажа, иимэ асуудал гаража болоо:

                              Эрэлхэг зориг баатарнууд юундэ

                           Энэ далайн эрьедэ тогтоод,

                           Оньhыень оложо шадангүй,

                           Огсом гэдэргээ сухаридаг юм? 

Гэхэ зуура уран зохёолшо Д.-Д. Дугаров “Хара булган” (1969) туужа соогоо “бэдэрхэ, олохо, байгуулха табисууртай хүнэй үринэр” гэжэ бэшээ hэн лэ.Эдэ үгэнүүдэй ёhоор hаа, дураяа аршалха, гамнаха хүнүүд байдаггүй гү?

                           Хоорондохи мүльhэн хана

                            Хайлуулан, дураяа абараял!

                            Байлтагүй, айнгүй урагшаа

                                             Бэе бэедээ алхалаял! – гэжэ авторнай уряа үгэнэл.

Дуран гүн сэдьхэлэй амин болодог.Дуранай үгы газарта hайхан сэдьхэлэйшье байдаггүйнь эли. Худал мэхэ хоёроор дура буляахагүйш, мэхэ инаг дурые hалгаадаг.  “Ёhотой дуран хүниие эрид хубилгана” гэжэ А. Дюма-хүбүүншье хэлээ. Харыт даа, ямар хүсэтэй, эршэтэй, ёhотойл ДУРАН гээшые мүнхэлhэн мүрнүүд лэ:

        Халуун галай дүлэн руу орохоб        Хадын үндэрые дабан гарахаб

        Гансал шинии түлөө.                       Гансал шинии түлөө.  

        Халин урдаа уhан соо шэнгэхэб       Хүйтэн hалхи шуурга гаталхаб

        Гансал шинии түлөө.                       Гансал шинии түлөө.

                                    Гэрэл номин наранhаа арсахаб

                                    Гансал шинии түлөө.

                                    Гансахан энэ наhаяа үгэхэб

                                    Гансал шинии түлөө…

Даримын эгүүридэ мүнхэ дуран тухай шүлэгүүдые “Бидэ хоёр мүнхэбди” гэжэ номойнь hүүлшын шүлэгэй бадагаар дүүргэе:

                         Нюдэнүүдэйнгээ оёор руу шэртэжэ,

                      Нэгэшье үгэ хэлэнгүй        

                      Дуран         тухайгаа         шэбэнэхэдээ,                                                      

                      Дуулана гүш, бидэ мүнхэбди!

Инаг дуран хабартаа ерэдэг юм гэлсэгшэ. Эгээл тиимэ хаhада, түрэhэн нютаг нугадаа шубуудай бусаха, набшаhата мододой нойрhоо hэрихэ, шааюурхан горходой шолшогонон урдаха үедэ Дарима Дулмаевагай боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн дуун мэтэ ирагуу уянгата шүлэгүүдые уншажа, hанаа сэдьхэлни уударба, хүхибэшьеб, урмашабашьеб”.

3.Творческо хүдэлмэри (2–4 мүртэй шүлэгүүд) – hурагшад 5 минута соо зохёоно.

Жэшээ: Жаргалайш эхин болохолби,

            Дуранайш үлгы байхалби.  (Б.-Х. Цыренжапова).

а) Мини-шүлэг зохёолго.

б) Шабинар зохёоhон мүрнүүдээ уншана.

4. Шүлэгшэ басагандаа захяа

                        Булад хурса гуурhаншни      Шэнхинүүрхэн хонхо шэнги

                        Буряад ороноо магтан,         Шүлэг-хүлэгүүдые урилдуулаг.

                                                                                                (Б. Гомбоев)

5. Даабари.

а) Нэрлэгдэhэн сборник сооhоо түрэhэн үдэhэн Мэлэ hайхан тоонто нютаг, эрьехэгүйгөөр ябаhан балшар наhан, нангин дуранай хүсэн тухай шүлэгүүдые уншаха.

б) Нютаг, инаг дуран тухай шүлэгүүдые зохёожо туршаха.

в) Ном сооhоо hайшагдаhан шүлэгөө сээжэлдэхэ.

г) “Саhан болоходом тодоорой…” – сээжэлдэхэ.

6. Түгэсхэл. 9-дэхи классаархин дуран тухай нэгэ дуу дуулаха.

Хабсаргалта 2.

Дуран тухай далита үгэнүүд

= Белинский Виссарион Григорьевич, литературна критик, публицист:

Инаг дуран – ами наhанай наран, шүлэг.

= Лео Андре, француз уран зохёолшо:

Дуран хадаа гүн сэдьхэлэй амин.

= Виктор Гюго, француз уран зохёолшо:

Ажабайдал – зула сэсэг, дуран – тэрээнэй шэмэ шүүhэн.

= Мустай Карим, башкир поэт:

Сэбэр шарай hайхан бэшэ – Дурлаhан шарай hайхан.

= Жан-Жак Руссо, француз уран зохёолшо, философ:

Бусадай дура буляаха гээ hаа, өөрынгөө дура сэдьхэл бэлэглэ.

= Ростан Эдмон, француз поэт, драматург:

Дуран – амтан нойр, гэрэл, булаг.

= Дорошевич Влас Михайлович, журналист, театральна критик:

Инаг дуранай үгы hаа, бидэшье үгы байха hэмди.

= Софокл, эртэ урдын греческэ поэт-драматург:

Дуранhаа дуран мүндэлдэг.

= Паустовский Константин Георгиевич, ород уран зохёолшо:

Дураяа эрдэни шулуун шэнги гамнагты. Нэгэтэ гомодхоогоо hаатнай, хэмхэрхэй сахаригhаа ондоо юумэн олдохогүй.

= Лермонтов Михаил Юрьевич, ород поэт:

Дуран носооhон гал шэнги залирха.

= Фенимор Купер, американ уран зохёолшо:

Дуран үнжэгэн зөөлэхэн ургамал шэнги. Хододоо нюдэнэй нулимсаар уhалжа байгаа hаа, удахашьегүй мүхэхэ.

= Сартаков Сергей Венедиктович, ород уран зохёолшо:

Мэхэ инаг дура hалгаадаг.

= Демокрит, эртэ урдын греческэ философ-материалист:

Өөрөө дурагүй hааш, шамда хэншье дурлахагүй.

= Стендаль, француз уран зохёолшо:

Баалалтаар дурлахагүйш.

= Бернард Шоу, английска уран зохёолшо:

Дүшэ хүрэтэрөө дурлажа үзөөгүй hаа, саашадаа дурлажа зобоогүй hаа дээрэ.

= Джон Голсуорси, английска уран зохёолшо:

Хүшэр хүндэhөө айха hаа, дуран ёhотой инаг дуран бэшэ.

= Тургенев Иван Сергеевич, ород уран зохёолшо:

Дурлажа үзөөгүй зүрхэн – гашуудалтай зүрхэн.

= Ширванзаде Александр Минасович, армян уран зохёолшо:

Худал мэхэ хоёроор дура буляахагүйш.

Проект зохёоходо хэрэглэгдэhэн литература

1.Базаржапова Г. Уран үгэтэй ханилан ябаарай (“Буряад үнэн”).

2. Баторова Э. Булжамуур болоходом шагнаарай (“Буряад үнэн”).

3. Гомбоев Б.Б. Боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн мүрнүүд. – “Буряад үнэн”, 7.06.2007.

4. Гомбоев Б.Б. “Саhан болоходом тодоорой…” – “Буряад үнэн”, 5.04.2003.

5. Гомбоев Б.Б. Шэнэ нэрэ. Дарима Дулмаева (“Буряад үнэн”).

 6. “Гуурhаяа туршанабди”. – 10-22, 36-39 н.–  изд-во БГУ, 2003.

7. Дулмаева Д. Мартагдашагүй үдэрнүүд (“Буряад үнэн”).

8.  Дулмаева Д.Ц. Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб. – У.-Y.: “Буряад Yнэн”, 2004.

9. Дулмаева Д.Ц. Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн. – У.-Y.: “Бэлиг”, 2007.

10. Дулмаева Д. Чихний чимиг болсон аялгу сайхан монгол хэл… (“Буряад үнэн”).

11. Жанчипова В. Уран зохёолдо ульhаяа туршан… (“Буряад үнэн”).

12. ”Жэгүүртэ хүлэг”. – 36-40 н. – изд-во БГУ, 2005.

13. “Минии тоонто – Захаамин” (суглуулбари). – Д. Дулмаева: 30-31 н., 2001.

14. “Уран Дүшын” дуушад (Д. Дулмаева. Саhан болоходом тодоорой: 143-154 н.) –              

                                                                                                             гар бэшэг (рукопись).

15. “Шүлэг – минии хүлэг” ( “Мэлэ” кружогой гэшүүдэй гар бэшэмэл журнал).

+  “Ажалай туг”, “Дүхэриг” сонинуудта толилогдоhон зохёолнууд.

Уран үгын үдэшын сценари

Тархайн хүбүүн Зархай орожо ерэнэ.

- У-у-е, хана ерэшэбэ гээшэ бииб? Үй! Сайн байнат, ү-ү-ү ямар олон юмта? Энэ хана ерэшэнэбиб? А-а, Мэлын школа гү? Заа-заа. Үхибүүдэндэтнай амтайханаар эдеэлжэрхихэ столово бии гү? Үгэ, а «Абсолют» магазин? Тай даа…

Будамшуугай дуун:

Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйб даа,

Буряадхан орондоо нютагтайб даа.

Барандаа намайе танихал даа,

Буруухан адуулдаг ажалтайб даа.

Байдуулай, байдуулай,

Байдуулай даа,

Байдуулхан набуулхан

Минюулэй даа!

Арбанхан долоо-найматайб даа.

Агадаш, Хоридош нютагтайб даа,

Алайрташ, Хёлгодош мэдэхэл даа,

Адуушан Будамшуу гэлсэхэл даа.

Аюулай, аюулай, аюулай даа,

Аюулай набуулай минюулэй даа!

Зархай: Энэмнай хэн гээшэб?

Будамшуу. Аха, Закаменаар АляаШараб; Борьёо, Сэлэнгээр Будамшуухүбүүн; Ага, Хорёор

Аригуун Бүүбэй; Түгнэ, Яруунаар Түбжөөн хүбүүн; Бэсүүр, Хёлгоор Буруушан Бургалдай гэлсэдэг юм. Хори, Ага, Баргажан, Сэлэнгэ, Эхирэд, Алайрай эжы баабайнарһаа бултанһаань гараһан хүнби. Тиимэ хадаа аба эжынэрни бүхы дүрбэн зүгтэ, бүхы аймагуудта һуудаг юм. Ши хэн гээшэбши?

Зархай:

Зарпагархан амандам,

Зантагархан тархитай

Тархайнхүбүүн

Зархай гээшэб!

Будамшуу:Эндэ хүбүүд басагад юундэ суглараад байнаб?

Зархай: Мэдэнэгүй, столовошье үгы, «Абсолютшье» байхагүй.

Будамшуу: Үхибүүд, таанад юундэ суглараад байнабта?

(Һурагшад харюусана).

Будамшуу, Зархай хоёр: А-а, уран үгын үдэшэ гү?

Зархай:Үхибүүд, эдэмнай хэд гээшэб? Танай багшанар гү? (Үгэ). Алим байза, толи соогоо хараһуу. А–һаа, эдэмнай хэд гэбэл, Мэлэ нютагаймнай эгээ хүндэтэй хүнүүд гээшэ, уран үгэдэ дуратайшуул бии. Танилсая.

Будамшуу: Зай, үхибүүд, үдэшэеэ эхилхэмнай гү? Зархай толи соогоо харал даа. Хэн эхилхэнь бэ?

Зархай: Эгээлтүрүүн 8-дахи классай сэбэрхэн, сэгсэгэрхэн, зантагархан, пампагархан…

Будамшуу: Зай, хүрөөл даа!

Зархай: Заа,заа… 8-дахи классай басагад уран үгын дээжэ дурадхахань.

8-дахи классай басагад. Д. Улзытуев «Буряад хэлэн».

Зархай: Яма ргоёор шүлэг хэлэнэ гээшэб?!

Будамшуу: Заа, саашань хэн бэ?

Зархай:Алим байза, 6-дахи классаймнайдүрбэн тэгшэ хүбүүд басагад.

6 класс. Сценкэ.

Будамшуу: Зай, иигээд, хүндэтэ үхибүүд, уран уншагшадайнгаа мүрысөө эхилэе. Жюриингээ гэшүүдтэ һайн ажалаа ябуулхыень, хабаадагшадта аза талааниие хүсэе. Эгээ жаахануудһаань 5-дахи классһааз ахалая.

5-11 класс.

Дуун. 8 класс.