Хэшээлhээ гадуур худэлмэри
опыты и эксперименты

Агууехэ дайнай дүүрэһөөр 70 жэлэй ойн баярта зорюулагдана.

“Агууехэ дайнда нютагай хүбүүдые мордуулга”

Үүрэй шаргал туяае

Үһөөрһэн үүлэн бүрхөөнэ,

Булжамуурай дуунай аялгые

Буугай нэрьеэн замхаа.

Аянай паровозууд зогсонхой,

Агаарай тревого эхилнэ,

Һажажа хэбтэһэн дайдые

Һэрюулхын дохёо татана.

Москваһаа радио таһалдангүй

Намай уряал тунхаглана.

Аба эжынэр дуугай

Армида хүбүүдээ түхеэрнэ.

    Аласай холы зориһон

    Аян замай хүниие

    Хуурай нюдөөр үдэшэхэ –

    Хуушан сагай ёһые

    Алдаагүйхэн үбгэдүүд

    Абяагүйхэн зогсоо һэн.

    Аюул ехэтэ харгыдань

    Амары хүсэн үдэшөө һэн.

    Буряад эхэнэрнүүд дуугай үдэшэнэ. Үбгэ дсэржэм үргэнэ. Үхибүүд харан, һэршэргэлдэнэ. Тайзанай саанаһаа машинын абяан дуулдана. Үбгэд һарабшалжа байжа харана. Хүгшэд һанаа алдана, наманшална, уйлан татуу юуб даа гүбэрэлдэнэ.

Аба:Хайрата хүбүүднай, арюун уялгаяа дүүргэхэтнай!

Бэлэниие бү бэдэрээрэйгты, бэрхэшээлһээ бү айгаарайгты.

Эрын зориг эдлээрэйгты!Бурэнсэ таабайн хариин газарта ябахадатнай хаража байхын тула энэ хэмхэрхэйнуудые зүүгөөд ябаарайгты!

Эжы:Мансытайһаань үргэһэн,

Үлгытэйһээнь үндэр болгоһон хүбүүднай,

Хорото муухай фашистнуудые даража,

Эхэ ороноо хамгаалжа ,

Утаатай гоё гуламтадаа

Удангүй ерэжэ,

Абынгаа хойморые баясуулжа,

Эжынгээ хойморые баярлуулхаяа бусаарайгты даа!

Хүбүүн 1:Эжым,  намдаа һанаагаа зобон,

Эльгэеэ хүмэрюулжэ бү һуугаарай.

Утын аянда эсэжэ сусажа,

Уйтай ябана гээд бү һанаарай.

Арадайнгаа жаргалай түлөө,

Агуу оронойнгоо түлөө,

Арюун зүрхөөр тэмсэхэбди!

Хүбүүн 2: Дайгаа даража бусахын тула дура зоригоо бадаруулхаяа  аялга дуугаа зэдэлүүлэе!

Тэргынгээ холисоогой хисэгээндэ

Тэгшэхэн хүлөөрөө хаялуулаарай.

Тэмдэгээр мэндыем хүргэтэрни

Тэндэхэнээл намайгаа хүлеэгөөрэй.

Хүбүүд мордоно.

Хүгшэн зон:

Байсын шулуун хүндэ юмаа

Хүндэш хадаа,

Байгал далайн долгиндо

Хүндэш бэшээр мухаряал даа.

Баабайн хүбүүн эрхэ юмаа

Эрхэш хадаа

Эхэ ороноо хамгаалха

Эрхэш бэшээр мордоол даа.

Эрэхүн: Заа, бүхы ажал ман дээрэ унаба даа, нүхэд! Хамсыгаа шамаад лэ хам ажалдаа ороё!!!

Булта:Тиие, тиие!

Эхэнэр: Зай, бидэ хүбүүдтээ эльгээхэ юумэеэ бэлдэе!

Дуун.

Үбэлэй мүльһэн харгы руу

Үбэһөө этэгээд һанайланаб.

Үелжэ ябаһан шамайгаа

Үдэрһүнигүй хүлеэнэб.

Хабарай хату һалхинда

Хасар гарни һарьтаад байн.

Хархис муухай дайсаниие

Хамха сохилсоод ерээрэй.

Эхэнэр: Зай, басагад! Үүр сайшаба даа, үхэрөө һаахаяа ябая!

Левитан. Дайн дүүрэбэ.Булта зон гарана.

Булта: Хүбүүднай ерэбэ!

Востогһоо экспрессээршэнхинүүлээд,

Буряадхан Монголдоо ерэбэл даа.

Бузархан дайсанаа даражархёод,

Бусажал намхандаа ерэбэл даа.

Москваһаа экспресээршэнхинуулээд,

Монголхон Буряадтаа ерэбэл даа.

Муухайхан дайсанаа даражархёод,

Мэндэхэн намхандаа ерэбэлдаа.

Хүбүүн 3:Илалтынгаа ёохор наадаяа эхилэе!

Булта:Эхилэе!!!!

Буряад хэлэ ба литературын декадын түсэб

Гол сэдэб: «Арбан хоёр жэлэй магтаал»

Хэмжээнэй гол зорилгонууд: хүүгэдые түрэл тоонто нютагайнгаа түүхэтэй, буряад арадайнгаа ёhо заншалтай, арадай аман зохёолтой танилсуулха, мэдэсыень үргэдхэхэ, буряад хэлэндээ энхэргэн хандаса хүмүүжүүлхэ,  хэлэлгэ баяжуулха.

Гол хэмжээ ябуулганууд

Хүндэтэ хабаадагшад!

Та бүгэдэниие эдэбхитэйгээр хабаадахыетнай уряалнабди!

Аза талааниие тандаа хүсэе!

СМС-викторина

Хүндэтэ һурагшад! СМС-викторина 3 асуудалһаа бүридэнэ. Асуудалнуудай гол сэдэб (темэ) «Сагаалган» болоно. Харюу мэдэхэ зон 89246531389 гэһэн номерто СМС-ээр эльгээхэ. Харюунуудаа тобшохоноор, запятойнуудаар илгаад бэшэхэ, жэшээнь: морин, хадаг, гал заяашан. Заатагүй нэрэ, обогоо, классаа бэшэхэ.

1 асуудал. Хэды онһоо  Сагаалганай һайндэр гүрэнэй хэмжээндэ хуулита болоод, тэмдэглэгдэжэ эхилээб?

2 асуудал. 60 сантиметрһээ 1 метр хүрэтэр утатай хадаг юун гэжэ нэрэтэйб?

3 асуудал. Сагаалганай һүни ямар бурхан эрьедэг бэ?

«Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!» гэһэн оршуулгын мүрысөөн

5-7 класс

1. Блиц-наадан

Словарь хэрэглэн үгэнүүдые оршуулха.

2. Шүлэгэй оршуулга
3. Дуунай оршуулга
4. Мультфильмын оршуулга

Нээмэл хэшээл.

8 класс

«Морин эрдэни»

Эпиграф

«Ута газарые гаталха – морин эрдэни»

1. Эмхидхэлэй үе.
2. Багша: Сайн байнат, үхибүүд! Номоо, дэбтэрээ бэлдэгты. Номоо нээгээд, 65 нюурта 143 даабариин текст уншагты. Текст уншаад, юун тухай мүнөөдэр хэшээлдээ хөөрэлдэхэбибди гэжэ таанар ойлгохот.

(Морин тухай текст).

Багша: Зүб. Энэ текст морин тухай байба. Үхибүүд, мүнөөдэрэй хэшээлдэ би иимэ эпиграф абаһан байнаб. Энэ оньһон үгэ уншаад, удхыень юун гэжэ ойлгонобта?

Багша: Зүб. Үшөө тиихэдэ энэ хэшээлнай баһа зорилготой байха ёһотой. Бидэ урда хэшээлнүүдтээ гараһан мэдэсэеэ дабтажа, бэхижүүлхэ ёһотойбди. Ямар темэ дабтаха хэрэгтэйб?

(Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд).

Багша: Зүб.

3. Дабталга.

Эгээ түрүүн гол дүримүүдээ һаная, дабтая. Дүримүүдые хүсэд дүүрэн болгоё.

1. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд хадаа … ба … болоно.
2. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр мэдүүлэлэй … … болоно.
3. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд  …, …, … болоно.
4. Нэмэлтэ … ба …. гэжэ илгардаг.
5. Элирхэйлэгшэ … гэһэн асуудалда харюусадаг.
6. Ушарлагша …, …, …, …, …, …, … гэжэ илгардаг.

1. Слайд дээрэ үгтэһэн текст уншагты. (Тубанова Лера уншана).

Текст үгтэнэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно. Буряад арад гээшэ мориие «морин эрдэни» гэжэ дэмы нэрлээгүй. Морин хадаа малша арадаймнай эгээл ехэ туһалагшань байгаа бшуу. Эгээл тиимэһээ буряад хүн морин хоёр таһаршагүй нягта холбоотой. Урда сагта буряад үхибүүд гээшэ 3-4 наһатайһаа эхилжэ, номгон мориной нюрган дээрэ ябажа һурадаг байгаа бшуу.

Даабари. Мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэри хэхэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно.

2. (Жигжитова Эльнара уншана).

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалхаһаа гадна, холо ойгуур аяншалан ябажа, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн. Морин эрдэни гээшэ сула шамбай бэетэй, харайсатай байгаа. Эгээл тиимэһээ монгол арадууд гээшэ хүлэг мориёо магтан дуу, хурдан түргэн шүлэг зохёодог, үльгэр түүхэдээ түүрээдэг байгаа.

Даабари. Мэдүүлэл соо нэмэлтэнүүдые олоод, доогуурнь зурагты.

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалдаг, холо ойгуур аяншалдаг, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн.

3. (Хандуева Аяна уншана).

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй. Жэшээнь, монгол морид дайн сэрэгэй үедэ нэгэ үдэрэй туршада хэдэн зуугаад модо гаталдаг байгаа. Тиихэдээ нэгэ сэрэгшэ хэдэн моридые һэлгүүлэн, торон тогтонгүй һэтэ гүйлгэдэг һэн.

Даабари. Мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэнүүдые олоод, доогуурнь зураха.

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй.

4. Манай арадта морин тухай олон оньһон үгэнүүд бии, тэдэниие анхарая. Юун гэжэ ойлгонобта?

Тоогой диктант

1. Агта алдабал баригдаха, ама алдабал баригдахагүй.
2. Хулэг морин – хунэй нухэр.
3. Морин дурбэн хултэйшье hаа, будэрдэг. 
4. Һайн хүн нэгэ үгэтэй, һайн морин нэгэ ябадалтай.
5. Уула мори зобоохо, уур хуниие зобоохо.

1. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо нэрлүүлэгшэ үгыб?
2. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэ тоогой нэрээр гаранхайб?
3. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо болзоогой ушарлагша бииб?
4. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо хэлэгшэ юумэнэй нэрээр гаранхайб?
5. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэ тэмдэгэй нэрээр гаранхайб?
6. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо ганса сэхэ нэмэлтэнууд бииб?

Харюу:

1. 1
2. 3
3. 1
4. 2
5. 4
6. 1, 5

5. Багша: Мүнөө нэгэ заа амараншаа, наада наадая. Морин гэһэн үгэдэ синонимуудые һаная.
6. Багша: Мори урилдаанда түрүүлжэ ерэһэн хүлэгтэ юу түүрээдэг бэ?

(мориной соло).

Энэ слайд дээрэ мориной солын багахан хэһэг үгтэнэ. Зурлаануудай орондо нэмэлтэнүүдые нэмээд үзэе.

Дурам шэнги нюдэтэй,

Дун сагаан шүдэтэй,

Хомигор бүтүү туруутай,

Хоёр һормон шэхэтэй,

Хүжэ загаһан нюргатай,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта нюдөөрөө

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор шэхээрээ

Холын абяа шагнадаг,

7. Даабари. Тус үгтэһэн шулэг соо юрын гэшүүдые нэмэгты. Танай һанамжаар юрын гэшүүд ямар үүргэ дүүргэнэб? Гэрэй даабари. Мориной соло сээжэлдэхэ.

Һурагшын хуудаһан

1. Даабари. Мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэри хэхэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно.

2. Даабари. Мэдүүлэл соо нэмэлтэнүүдые олоод, доогуурнь зурагты.

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалдаг, холо ойгуур аяншалдаг, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн.

3. Даабари. Мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэнүүдые олоод, доогуурнь зураха.

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Буряад хэлэ ба литературын неделиин түсэб

Гол хэмжээ ябуулганууд

Амжалта, аза талааниие бултанда хүсэе!

Буряадхэлэн болон литератураарнеделиинтүсэб

Буряад хэлэнэй декадын түсэб -2015 он

Буряад хэлээр мини-олимпиада

9-10 классууд

1.  Лексикологи гэһэн һалбариин гол единицэ?

                                                   а) абяан

                                                   б) морфемэ

                                                   в) үгэ

                                                   г) холбуулал

                                                   д) мэдүүлэл           

2.  Үгын уг гарбал элирүүлдэг эрдэм?

а) морфологи

б) фонетикэ

в) лексикологи

г) синтаксис

3. Буряад хэлэндэ хэды бүдэхи хашалганууд бэ?

                                                            а) 10

                                                            б) 11

                                                            в) 12

4. Буряад хэлэндэ хэды эрэ аялганууд бэ?

а) 2

б) 4

в) 6

5. Шииганана, хиидхэнэ, бүлеэн. Эдэ үгэнүүд ямар ёһо баримталан бэшэгдэнэб?

а) аялганай тааралдал

б) аялганай нугарал

в) аялганай hубарил

6. Үгтэhэн үгэнүүд соо алиниинь үлүүб?

                                                   а) алаг

                                                   б) оймһон

                                                   в) хөөрэлдүүлээ

7. Yгын илган хэблэгдэhэн хуби нэрлэгты.

1. хашалганай           а. үндэhэн

5. хүйтэрбэ              б. суффикс

6. үйлэдэхэ               в. залгалта

7. ябуулха                   г.гараhан hуури

8. Үгтэhэн үгэнүүд ямар хэлэлгын хубинууд болоноб?

                                  1. мянган                   а. юумэнэй нэрэ

                                  2.өөдэ                    б.тоогой нэрэ                                                                   

                                  3. шанга                    в. дахуул үгэ

                                  4. жалга                     г. тэмдэгэй нэрэ

9. Буряад хэлэндэ хэды туһалагша хэлэлгын хубинууд бииб?

                                                  1. 1

                                                  2. 3

                                                  3. 6

10. Нэгэдэхи ганса нюурта хамаадалай залгалта ологты.

                                                   1. –мни

                                                   2. –шни

                                                   3. –тнай

11. Үгын үндэһэндэ залгагдажа, шэнэ үгэ бии болгодог хубиие юун гэдэг бэ?

                                                  1. Суффикс

                                                  2. Залгалта

                                                  3. Частица

 12. Точконуудай орондо таараха дүрим баримталжа, удаадахи үгэнүүдые хүсэлдүүлжэ бэшэгты.

                                                  1. Үдэр ер…                                а) –өө

                                                  2. Нүхэдт… туһалаа                   б) –эй

                                                  3. Гэрт… болоо                           в) –ээ

13. Ямар холбуулал бэ?

                                               1. Сэлмэг үдэр                                  а) сүлөө

                                               2. Машинаар гүйлгэхэ                     б) тогтомол

                                               3. Ухаагаа гүйлгэхэ         

14. Ямар холбуулал бэ?

                                                   1. Сэбэр шарай                           а) нэрэ

                                                   2. Алирһа түүхэ                          б) глагол

                                                   3. Амтатай эдеэн

                                                   4. Сай шанаха    

15.  Тогтомол холбуулалнуудые нэгэ үгөөр hэлгэгты.

                                            1. Улхархайгаа бусалгаха              а) мэхэлхэ

                                            2. Саарһан малгай үмдэхүүлхэ      б) сохихо

                                            3. Тооһыень гүбихэ                         в) унтаха 

16. Ямар хабсарал бэ?

                                             1. Дулаан болобо                              а) холбуулал

                                             2.  Үдэшын боро хараан                 б) мэдүүлэл

                                             3. Утаан, манан…

                                             4. Жабартай үдэр

17. Ямар мэдүүлэл бэ?

                                            1. Бороо орожо байна.                  а) нэгэ бүридэлтэ

                                         2. Энэ һарада бороожобо.          б) хоёр бүридэлтэ

                                         3. Айлһаа бэдэрэнхаар, абдараа уудала.     

                                         4. Нүхэрни шамһаа набтаршаг.

18. Үгтэhэн мэдүүлэл соо илгагдаhан үгэнүүд ямар синтаксическа үүргэ дүүргэнэб?

                  Морин хадаа(1) буряад(2) зоной(3) эгээл(4) дуратай амитанай нэгэниинь(5).

                                                                                               а) нэрлүүлэгшэ

                                                                                               б) хэлэгшэ

                                                                                               в) нэмэлтэ

                                                                                               г) ушарлагша

                                                                                               д) элирхэйлэгшэ    

Номинаци 1

Тема: “САҺАН БОЛОХОДОМ ТОДООРОЙ…”

Проект чтения и анализа начальных песен

Даримы Дулмаевой на уроках внеклассного чтения

по бурятской литературе в 9 классе средней школы

                                           Захааминай аймагай Мэлын дунда hургуули

                                                            Жапова Оюна Гомбоевна

 Проектын зорилго

Захааминай аймагай Мэлын дунда hургуулиин 9-дэхи классай шабинарые залуу поэтессэ Дарима Дулмаевагай инаг дуран тухай шүлэгүүдтэй танилсуулга. Хүүгэдтэ уран hайхан үгын нюусануудые ойлгуулжа, поэзидэ дурлал түрүүлхэ, уран гоёор уншуулжа hургаха.

Проектын байгуулга

Уншаха, шэнжэлхэ зүйл

Хэн уншаха, шэнжэлхэб: 9-дэхи классай hурагшад.

Уншаха,шэнжэлхэ зохёолнууд: Манай hургуулиин шаби байhан Д. Дулмаевагай инаг дуранай лирикэ.

Д. Дулмаевагай зохёолнуудтай танилсаха проектын заршам (программа)

1-дэхи шата: Д. Дулмаевагай шудалха шүлэгүүдые тодоруулга.

2-дохи шата: Залуу поэтессын шүлэгүүдтэй танилсаха проектын заршам табилга.

3-дахи шата: Д. Дулмаевагай инаг дуран тухай шүлэгүүдые уншалга, шүүлбэри.

Проектын ёhоор поэтессын зохёолнуудые шудалалгын дүнгүүд

- Шүлэгүүдые сээжээр хэлэлгын, шүүлбэри хэлгын шадабари хүгжөөлгэ.

- Уран hайхан үгэдэ дуратайшуулай (чтецов) конкурс.

- Конкурс Хүүгэдэй литературна творчествын конкурс.

Инновационно потенциал (арга боломжо)

Туд проектын ёhоор Д. Дулмаевагай шүлэгүүдые уншажа шүүлбэрилээд байхадаа, 9-дэхи классай hурагшад янза бүриин жанрай зохёолнуудта hайшаал, шүүмжэлэлгэ ба шэнжэлэлгэ бэшэлгын эхин  дадалтай, литературна краеведениин ойлгосотой болохо (“Поэдүүд нютагтамнай ажаhууна”).

Проектын научно-методическа хангалта

- Уншаhан (сээжэлдэhэн) зохёолоор шүүмжэлэл хэлгэ.

- Шудалhан зохёолнууд сооhоо этнографида, этнопедагогикодо хабаатай зүйлнүүдые оложо, ажабайдалдаа хэрэглэлгэ ба нарин нягтаар сахижа ябалга.

Ямар үрэ дүнгүүд гарахаб?

- Д. Дулмаевагай творчествотой танилсалга (шүлэгүүдые уншалга ба анализ) хүүгэдэй литературна творчествын хүгжэлтэдэ түлхисэ болохо.

- Уран уншагшадые, зохёогшодые, рецензентнүүдые хүмүүжүүлэн бэлдэлгэ.

- Буряад хэлэнэй болон литературын кабинет соо  Д. Дулмаевагай, мүн эдир зохёогшодой творчестводо зорюулагдаhан тусхай стенд хэлгэ.

“САҺАН БОЛОХОДОМ ТОДООРОЙ…”

(Дарима Дулмаевагай эхин дуунууд)

                                                                                                                     “ Шааюурхан горхотой нютагтаа

Шэхэндэш аалиханаар шэбэнэхэ,

 Һэмээхэн хасарыеш таалаха

Һэрюухэн hэбшээн болохом гү?”                                                                                                                        

Захааминай аймагай Мэлэ нютагта 1986 ондо түрөө.

Манай нютагай басаган Дарима Цырендоржиевна 1–11 классуудта  Мэлын дунда hургуулида hурахадаа, номдоо тон бэрхэ, hүбэлгэн хурса ухаатай, шударгы, эрмэлзэл хүсэлөөр түгэс дүүрэн шаби байгаа юм. Хамтын ажалда, уран hайханай бүлгэмдэ хам оролсодог. Бүри 5-дахи класста hурахаhаа эхилээд, “Мэлэ” гэжэ литературно-творческо кружогой эдэбхитэй гэшүүн, шүлэг, онтохон гэхэ мэтые зохёожо туршадаг байгаа.

2001 ондо Ехэ-Сахир нютагта үнгэргэгдэhэн “Минии тоонто – Захаамин ” гэжэ эхилэн бэшэгшэ hурагшадай конкурсдо хабаадажа, 1-дэхи hуурида гараад, “Уран Дүшын ургыхан” гэhэн аймагай хүүгэдэй литературна нэгэдэлэй гэшүүн болоо hэн. Энэ конкурсдо “Мэлэ – минии тоонто” гэжэ шүлэгөө олоной hонорто дурадхаhан байгаа. Шүлэг соогоо “уужам Мэлэ” тоонтоороо, үндэр хада уулануу-даараа, үрэжэлтэ тала дайдаараа, хонгёо хоолойтой дуушадаараа бахархана:

Элдин уужам Мэлэ нютаг          Захаамин соогоо суурхаhан

Эжым түрэhэн тоонто юм.     Зохид наартай нютаг юм, –

гэжэ гүн сэдьхэлэй оёорhоо магтана. Харана гүт “зохид наартай нютаг” гэхыень? Энэ шүлэгынь тэрэл жэлдэ хэблэгдэhэн хүүгэдэй шүлэгүүдэй согсолбори соо оруулагданхай.

2002 ондо мэхээрээр баян Мэлэ нютагтамнай иимэл конкурс болоходоо, манай аймагай “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн, Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, Мэлын дунда hургуулиин үбгэн түрүү В.Н. Данжаловай түрэhөөр 65 жэлэй ойдо зорюулагдаhан байна. Һургуулиимнай эрхим шүлэгшэдэй нэгэн Д. Дулмаева эндэ “Саhан болоходом тодоорой”, “Захааминай замбаа амтатай” гэжэ шүлэгүүдээ ульhатай уран гоёор уншаашье hаа, Дабаатын hургуулиин баhал бэрхэхэн шүлэгшэ басаган Майя Шагдуровагай урда арайл орожо шадаагүйнь hанаа сэдьхэлдэ дутуушаг шэнги. Айлшан басаганай зохёоhон шүлэгөө уянгатай hайхан дуун болгон дуулажархихада, урдань оробогүйбди, хойшоо түрюулшэбэбди гэжэ ойлгоо hэм гэжэ  багшамнай hанаа алдан хэлээ hэн.

2003 ондо Аюша Жапович Доноев багшын 70 жэлэй ойдо зорюулагдаhан конкурсдо “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” гэжэ сонедүүдэй гүрлөө дурадхаа, теэд юундэшьеб даа баhал 2-дохи hуурида гараа.

Дарима Цырендоржиевна багшамнай хэдэ дахин буряад хэлээр болон литера-тураар аймагай олимпиадануудта хабаадажа, шагналай hууринуудые эзэлдэг лэ байгаа.

2003 он. Һургууляа мүнгэн медальтайгаар дүүргээ. МОиН, НГИ БГУ,  “Бу-ряад үнэн” Хэблэлэй Байшангай соносхоhон литературно-творческо конкурсдо үнөөхил сонедүүдээрээ илажа, 1-дэхи hуури эзэлээ, БГУ-гай НГИ-н оюутан боло-хо эрхэтэй болоо.

 Н. Дамдиновай, М. Самбуевай нэрэмжэтэ литературна шангуудай лауреат.

Дарима Дулмаева – манай hургуулиин омогорхол. Шүлэгүүдэй болон соне-дүүдэй гүрлөөгэй хоёр ном хэблүүлэнхэй  (“Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – 2004, “Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн” – 2007). Шүлэгүүдынь, зохёоhон онтохо-нуудынь, рассказуудынь, дурсалгануудынь “Гуурhаяа туршанабди” (2003), “Жэгүүртэ хүлэг” (2005) суглуулбаринуудта,  “Ажалай туг”, “Буряад үнэн” (“Дүхэриг”) сонинуудта хэблээтэй юм.

2008 он. Дарима Дулмаева Буряадай гүрэнэй университедтэ hуралсалаа улаан дипломтойгоор дүүргээ. Мүнөө түрэл hургуулидаа математикын багшаар хүдэлнэ.

Гол зорилгомни хадаа Дарима Цырендоржиевнагай   hургуулида hурахадаа зохёоhон  шүлэгүүд-эхин дуунуудые 9-дэхи класста хэшээлhээ гадуур “Саhан болоходом тодоорой” гэжэ темэдэ тааралдуулан, уншалга ба шэнжэлгын проект болоно.

“Саhан болоходом тодоорой” гэжэ шүлэг соонь гүлмэрхэн залуу басаганай нюуса инаг дуран яаха аргагүй мэдэрэгдэнэ. “Шааюурхан горхотой нютагтаа Һэмээхэн хасарыеш таалаха Һэрюухэн hэбшээн болохом гү?”, “Аалихан сонхоорш шагааха Арбан табанай hара болохом гү?”, “Хоёр жэгүүр далинуудтай Хөөрхэн булжамуур болохом гү?”, али “Доошоо ниидэхэдээ тогтохо Саhан болохом гү?” гэжэ аалиханаар даа гуниглан асууна. Гэрэлтэ үдэрэй мандан ерэhэндэл найдан, зүрхөө түшэгэнүүлэн захина:

                             Һэбшээн болоходом шэбшээрэй,

                             Һара болоходом хараарай,

                             Булжамуур болоходом шагнаарай,

                             Саhан болоходом тодоорой!

“Захааминай замбаа амтатай” гэжэ шүлэг соогоо хүгшэн буурал төөдэйнгөө яажа замбаа хэhые, олон ашанар ба зээнэрэй туhалhан тухай зураглана:

                             Yглөөгүүр замбаа эдеэ hаа,

                             Yдэшэ болотор үлэдхэгүйш даа, – гэнэ.

Нээрээшье, халуун сай соо тоhо хайлгаад гү, али шэнэхэн зөөхэй-сүсэгэйдэ замбаа худхажа эдеэ hаа, үбhэнэй үедэ үнихэн лэ ажалдаа ябахаш, даб гэhээр үлэдхэшьегүйш.

                              Аагаhа замбаамнай суутай,

                              Алишье сагта үлэтэй.

                              Зон бүгэдөөрөө магтагша:

                              – Захааминай замбаа амтатай!

Яаха аргагүй зүб! Замбаа гээшэмнай хургаа таhа хазахаар амтатайшье, үлэтэйшье хоол гэжэ хаа-яагүй мэдээжэ.

Дарима шүлэгүүд соогоо түрэhэн үдэhэн Мэлэ тоонто нютагаа, эгээн сэнтэй эжыгээ магтана. Заха хизааргүй  “Огторгой Долоон үбгэдтэ” (“Захяа”) “Гансахан минии инагта Гунигтай захяаем дуулгыт” гэжэ хандана, “hэмээхэн шэхэндэнь шэбэныт” гэжэ захина.

Yшөө hургуулиин шаби ябаhан эдир шүлэгшэнэй бэшэhээр hаа, буряад басаган хадаа “алтан нарахан”, “одо мүшэхэн”, “булжуухай шубуухан”, “хүбүүнэй дуран” боложо, “халуун галай дүлэнтэй” сасуулагдана.

“Танил мүшэн” гэжэ шүлэг соонь:

                             Олон мүшэд соо илгаран,

                             Одохон гоёор ялалзана.

                             Yндэр тэнгэриин сээжэдэ

                                        Yүрэй солбон эмнинэ, – гэжэ уншанабди, манхан үндэр тэнгэриин оройдо ялалзаhан Yүрэй солбониие харанабди, урда урдаhаань эмнилсэhэндэл болонобди. Залгуулан ошотоhон туяагаарнь “Танижа баярлааб угаа Танил мүшэн нүхэрөө” гэжэ хүхинэ.

Түрүүшынгээ багшада үреэлэй hайхан үгэнүүдые бэлэглэнэ:

                               Yнгэрhэн дүрбэн жэл

                               Yглөөнэй нараар эрьег лэ!

                               Ухаа зааhан багшамнай

                               Ургы сэсэгтэл hалбараг лэ!

“Ямар сагта дуратайбши?” гэжэ шүлэг соогоо “яаран түргэн” харюусана:

                                 Хабар сагта айхабтар дуратайб,

                                 Хайрата хүлеэгдэдэг хабар нүхэртэйб.

Юундэб гэхэдэ, “саhан мэнэ иигээд түргөөр хайлаха”, “ганганалдан шубууд тоонтоёо эрьехэ”, “газар эхэмнай hуняан hэргэхэ”, “hалбаран гоёор байгаали ногоорхо”, “шубуудай аялга дуунууд шэхыем хүхеэн, баясуулан байха” гэнэ.

“Жаргал гэжэ юун бэ?” Хүн бүхэн энэ асуудалда ондо ондоогоор харюусаха гэжэ хэндэшье нюуса бэшэ:

                                 Төөбиим уриханаар миhэржэ,

                                 Таалан намаяа харюусаба:

                                 – Жаргал гээшэ, хүүхэмни,

                                 Жэгтэй юумэн гээшэл даа.

                                     Yглөөгүүр эртэ бодожо,

                                     Yзэсхэлэн огторгойе hэреэдэг

                                     Ирагуу нарые угтаха гээшэ

                                     Энэ наhанайш жаргал юм.

                                 Алтан хүрьhэтэ дэлхэй дээрэ

                                 Альган дээрээ тэнжээhэн

                                 Аба, эжытэй байгаа hаа,

                                 Ахабтар ехэ жаргалтай хүнши.

                                     Хүхюун балшар наhандаа

                                     Хабатай олон нүхэдтэй hаа,

                                     Баhал бүхэли наhанайшни

                                     Барагдашагүй жаргал гээшэ.

                                 Тиимын тула энэ наhандаа

                                 Түхэреэн нараа хаража байхадаа,

                                 Эжы, аба, нүхэдтэй хадаа

                                 Эгээл жаргалтай хүн гээшэш.

Дарима гансал шүлэгүүдые зохёодог бэшэ, мүн онтохонуудые зохёожо туршадаг байгаа. Жэшээлхэдэ, “Һоно”, “Зумбараа” гэжэ онтохонуудынь угаа зохидхонууд, hонин. Аймагай “Ажалай туг” газетын “Уран Дүшэ” гэжэ литера-турна хуудаhанда толилогдоод, бэрхэ шабиин урма зориг нилээн дээшэнь үргөө, одо hодыень далижуулаа.

2002 оной хабар Дурна зүгтэхи хүүгэдэй “Океан” лагерьта ошохо золтой байгаа. Тэндэ хорёод хоногой туршада амарhан, hураhан тухайгаа “Мартагдаша-гүй үдэрнүүд” гэжэ тэмдэглэл “Дүхэриг” сониндо хэблүүлээ.

Һургуулида hурахадаа, Дарима гансал номоо дэрлээд, шүлэгүүдые зохёогоод hуугаагүй. Дүрбэн жэл соо hургуулиингаа президент байжа, hурагшадай ажал хүдэлмэри, hуралсал хаба шадал соогоо ударидаа, гоё hайханаар дууладаг, столой теннис болон волейбол наадаха дуратай, компьютер дээрэ хүдэлхэдөө бэрхэ hэн. Нэгэтэшье шадахагүйб, үрдихэгүйб гэжэ дуугардаггүй, урагшаа hанаатай хүн байгаа юм.

11-дэхи класста hуража байхадаа, түхэреэн жэлэй дүрбэн саг тухай сонедүү-дэй баглаа зохёожо шадаа. Эдирхэн шүлэгшэн иимэ ехэ захатые бүтээхэдээ, сонет зохёолгын уран аргануудые болон хэмжүүр дууhан бэелүүлээ. Хэлэhэнээ батадха-жа арбан табадахи шүлэг-магистрал харуулхамни:

Түрэhэн үдэhэн тоонто нютагтам

Тойроод байhан байгаали баян.

Yнэтэй сэнтэй Мүнхэ аршаамни

Yзэсхэлэн hайхан, аятай зохидхон.

Мээхэйхэн зүрхэмни баясабал даа:

Мэлымни талада зун айлшалба.

Зулгы hүнинүүд ямар гоёб даа,

Захяаем инагтам дуулгыш, Һара.

Эрбээхэй-сэсэгхэн, хөөрэжэ үгыш –

Элдинхэн талаяа яаран магтыш.

Эрьежэ ерээрэй, хайрата нүхэрни.

Намарай ерэхэдэ, Мэлэм сэгээрнэ,

Хүйтэн үбэлдөө hуняан унтана,

Хабар-хүүхэн зүүдэндэнь ерэнэ.

Инаг дуран хабартаа ерэдэг. Эгээл тиимэ хаhада, түрэhэн нютаг нугадаа шубуудай бусаха, набшаhата мододой нойрhоо hэрихэ, шааюурхан горходой шолшогонон урдаха үедэ эдир залуухан Дарима Дулмаевагай боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн дуун мэтэ ирагуу уянгата шүлэгүүдые уншахада, hанаа сэдьхэл уударна, хүхинэ, урмашана.

Зохёолнуудые шудалалгын проект

9-дэхи класс

Дуран тухай шүлэгүүд (Любовная лирика) – 3 час

Даабаринууд: 1. Дуран тухай шүлэгүүдые уянгата гоёор уншагты.

                         2. Шүлэгүүдэй байгуулга, уран аргануудые тодоруулагты.                  

                         3. Шүлэгүүдые сээжэлдэгты.

Шүлэгүүдые сээжэлдэгты.

1-дэхи хэшээл: “Саhан болоходом тодоорой…”

          Шааюурхан горхотой нютагтаа        Хүгжэмтэ аялга дуунуудаа

          Шэхэндэш аалихан шэбэнэхэ,           Хэтэдээ шамдаа дуулаха

           Һэмээхэн хасарыеш таалаха               Хоёр жэгүүр далинуудтай

          Һэрюухэн hэбшээн болохом гү?        Хөөрхэн булжамуур   болохом гү?

           Yүр сайхын урдахана                         Сэнтэй хайрата инагайнгаа  

           Yншэн хүүхэндэл гансаараа              Дулаахан альган дээрэ

           Аалин сонхоорш шагааха                   Доошоо ниидэхэдээ тогтохо

                 Алтан hара болохом гү?                      Саhан болохом гү?

                                            Һэбшээн болоходом шэбшээрэй,

                                                   Һара болоходом хараарай,

                                                   Булжамуур болоходом шагнаарай,

                                                   Саhан болоходом тодоорой.

Даабари: шүлэг уран гоёор хэлэхэеэ бэлдэхэ,сээжэлдэхэ.

Өөhэдөө уншаха: “Гансал шинии түлөө”.

        Халуун галай дүлэн уруу орохоб         Хүйтэн hалхи шуурга гаталхаб          

        Гансал шинии түлөө.                             Гансал шинии түлөө.

        Хадын үндэрые дабан гарахаб              Халин урдаа уhан соо шэнгэхэб          

                Гансал шинии түлөө.                              Гансал шинии түлөө.  

          Гэрэл номин наранhаа арсахаб                     Гансал шинии түлөө.

         Гансахан энэ наhаяа үгэхэб                            Гансал шинии түлөө.

2-дохи хэшээл: “Баяртай”

       Нангин дуранаймнай hүүлшын дүлэн   Зүрхэнhөө адхарhан дуранай үгэнүүдые

       Носожо дууhаа, дахин аhахагүй!           Зүүдэн соогоо шагнаhан шэнги

       Хэзээ нэгэтэ бултайhан наран                Мүнгэн дуhалдал шинии нюдэдые

       Хиртээ гээшэ гү, дахин эрьехэгүй!        Мартаха аргагүйб, зула шэнги.

                                        Аалихан “баяртай” гэжэ шэбэнээд,

                                        Аян холые шимни зорёолши,

                                        Дуранаймнай далай хоёр hалаад,

                                        Далайн хоёр эрьедэ үлөөбди.

Даабари: шүлэг уран гоёор хэлэхэеэ бэлдэхэ, сээжэлдэхэ.

Өөhэдөө уншаха: “Гар соошни минии хуби заяан…”

        Гар соошни минии хуби заяан,           Гар соошни минии hанаа бодол,

        Галдама халуун дурамни.                    Гуниг дүүрэн уян зүрхэмни.

       Сэнтэй үдэрнүүдэймнай сууряан,       Yшөө ерээдүйн манай жаргал,

        Сэдьхэлыем эзэлhэн найдални.           Yргэлжэ хүлеэдэг сэдьхэлни.

3-дахи хэшээл: зохёолгын хэшээл (“Минии дуран”) – гуурhа туршалга.

Нэмэлтэ даабари: хабсаргалтада үгтэhэн “Дуран тухай далита үгэнүүдые” уншаха, hайшааhанаа сээжэлдэхэ.

Хабсаргалта 1.

Хэшээлэй темэ: Саhан болоходом тодоорой…

                            (”Подставь мне ладони”)

                                 Классhаа гадуур уншалгын хэшээлэй түсэб-схемэ

Хэшээлэй зорилго: Залуу ирагуу найруулагшын творчествотой танилсажа, шүлэгүүд соохи инаг дуранай мүнхэ темэ элирүүлгэ.

Хэшээлэй ябаса.

1.Шүлэгшэ тухай юрэнхы мэдээн (творчество) – Шагжиева Ю.

+ Нэмэлтэ: сүлөөгүйб, тухагүйб, забгүйб, шадахагүйб, хожомдохо, hаатаха, hүүлдэ, саг соонь, ондоо хүндэ үгыт даа … .

2. “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – шүлэгүүд, сонедүүдэй гүрлөө  (2004).

а) Номой аннотаци соо юун гэжэ хэлэгдэнэб?

б) Шүлэгүүд тухайнь (“Саhан болоходом тодоорой…” – 2002): багша хөөрэнэ, үхибүүд урид бэлдэhэн шүлэгүүдhээ бадагуудые уншажа, иллюстраци хэнэ – түрэhэн нютаг орон, эхэ, нүхэд г..м.

в) “Дуран тухай далита үгэнүүд” – шабинар хабсаргалта сооhоо сээжэлдэhэн дуран тухай далита үгэнүүдые сээжээр хэлэнэ.

г) Даримын шүлэгүүд соо инаг дуранай темэ (багша).

“Мүнхэ инаг дуранда, нүхэсэлдэ олон шүлэгүүдынь зорюулагданхай. Жэшээлхэдэ,  “Дуран тухай сонедүүдыень” абажа харая.

   Баглаа үнгэнүүдые бэрхээр холижо,  

  Дурые магтаагүй   зураашан байхагүй!

 Гуниг дүүрэн         аялга мүндэлүүлжэ,

                          Дурые мүнхэрүүлээгүй дуушан байхагүй! – гэжэ батална. Һанаадшье үзыт, “Хурса гуурhаараа үгэнүүдэй шэдеэр Дурые шэмэглээгүй шүлэгшэн  байхагүй” гэхэдээ, үшөө 19-дэхи зуун жэлэй гушаад онуудай үеэр инаг дурые магтан түүрээhэн агуу Пушкиниие ухаан бодолдоо оруулаа бэзэ:

                  Урмашан дурлаа hэм танда: магад, дурамни

                Унтаршоогүй ёhотой сэдьхэл зүрхэндэм…

                …Аниргүй, ямаршье найдалгүй дурлааб,

                Али түбэгшөөн, мүн жүтөөрхэн үшөө.

                                                        (Ц.-Д. Дондогойн оршуулга)

14-дэхи зуун жэлдэ ажаhууhан персидскэ поэт Хафиз гэгшын хэлэhэн “Дуран – эрьегүй далай” гэhэн уран найруулга дуран тухай далита үгэнүүд болоод ябадаг. Бидэ юугээрээ дутабабибди? Буряад арадаймнай дунда эртэ урдадаашье, мүнөөшье сэсэн ухаатай басагад, эхэнэрнүүд байгаал бэшэ аал? Бидэ эрэшүүл дуран тухай эхэнэрнүүдтэ хүрэжэ бэшэхэгүйбди гэжэ үбгэн Хоцашье хэлэhэн юм гэлсэгшэл. “Дуран тухай сонедүүд” сооhоо

Уйтан сэдьхэлые                             Хооhорhон зүрхые

             уужам болгохо,                                       баяжуулха,

Ухаан бодолые                                 Хорото hанаае

             тэнэглүүлхэ                                              сагааруулха

 Дээдэ замбиhаа                                Замби тvбиин

                                үршөөлтэй мэдэрэл!                    мүнхэ абарал! – гэhэн мүрнүүд  дуран тухай ёhотойл далита үгэнүүд гэжэ баталая.

Харюугүй дуран гэжэ баhал бии гээшэ аабза. Энээниие нэгэ шүлэгэйнь мүрнүүд яаха аргагүй эли болгоно:

                          Дурлахаб шамдаа, хамаагүй,

                       Зүрхэндэш хүрэхэ заяашьегүй hаа,

                      Дуранайш охиндо хүртөөшьегүй hаа,

                      Зүүдэнэй худал манан соош hаа…        

Хэрбээ А.С. Пушкинай “Инаг дуранда наhанай тоо илгаагүй”  гэжэ хэлэhэн hаань, француз зохёолшо Ж. Лабрюйер “Дурлашаhан үбгэн хүн – байгаалиин эгээл ехэ эрэмдэг юумэн”  гээ ха юм. Яахаб теэд?! Ухаатад мэдээ юм бэзэ.

“Басаганай сэдьхэл – далай” гэжэ тон гүнзэгы удхатай зэргэсүүлгэ хэгдэнэ.  Өөрөө дурагүй hааш, шамда хэншье дурлахагүй гэжэ мэдээжэ. Гэбэшье али олон ушарта дурлаhан зүрхэн харюу олонгүй үлэшэдэг гэжэ нюуса бэшэ. Мүн хэмhээ үлүү хитүү хүнүүд байдаг ааб даа. Магад, тиимэшүүлые шүүмжэлжэ гү, али ойлгожо ядажа, иимэ асуудал гаража болоо:

                              Эрэлхэг зориг баатарнууд юундэ

                           Энэ далайн эрьедэ тогтоод,

                           Оньhыень оложо шадангүй,

                           Огсом гэдэргээ сухаридаг юм? 

Гэхэ зуура уран зохёолшо Д.-Д. Дугаров “Хара булган” (1969) туужа соогоо “бэдэрхэ, олохо, байгуулха табисууртай хүнэй үринэр” гэжэ бэшээ hэн лэ.Эдэ үгэнүүдэй ёhоор hаа, дураяа аршалха, гамнаха хүнүүд байдаггүй гү?

                           Хоорондохи мүльhэн хана

                            Хайлуулан, дураяа абараял!

                            Байлтагүй, айнгүй урагшаа

                                             Бэе бэедээ алхалаял! – гэжэ авторнай уряа үгэнэл.

Дуран гүн сэдьхэлэй амин болодог.Дуранай үгы газарта hайхан сэдьхэлэйшье байдаггүйнь эли. Худал мэхэ хоёроор дура буляахагүйш, мэхэ инаг дурые hалгаадаг.  “Ёhотой дуран хүниие эрид хубилгана” гэжэ А. Дюма-хүбүүншье хэлээ. Харыт даа, ямар хүсэтэй, эршэтэй, ёhотойл ДУРАН гээшые мүнхэлhэн мүрнүүд лэ:

Халуун галай дүлэн руу орохоб        Хадын үндэрые дабан гарахаб

Гансал шинии түлөө.                       Гансал шинии түлөө.  

 Халин урдаа уhан соо шэнгэхэб       Хүйтэн hалхи шуурга гаталхаб

   Гансал шинии түлөө.                       Гансал шинии түлөө.

                                    Гэрэл номин наранhаа арсахаб

                                    Гансал шинии түлөө.

                                    Гансахан энэ наhаяа үгэхэб

                                    Гансал шинии түлөө…

Даримын эгүүридэ мүнхэ дуран тухай шүлэгүүдые “Бидэ хоёр мүнхэбди” гэжэ номойнь hүүлшын шүлэгэй бадагаар дүүргэе:

                         Нюдэнүүдэйнгээ оёор руу шэртэжэ,

                      Нэгэшье үгэ хэлэнгүй        

                      Дуран         тухайгаа         шэбэнэхэдээ,                                                      

                      Дуулана гүш, бидэ мүнхэбди!

Инаг дуран хабартаа ерэдэг юм гэлсэгшэ. Эгээл тиимэ хаhада, түрэhэн нютаг нугадаа шубуудай бусаха, набшаhата мододой нойрhоо hэрихэ, шааюурхан горходой шолшогонон урдаха үедэ Дарима Дулмаевагай боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн дуун мэтэ ирагуу уянгата шүлэгүүдые уншажа, hанаа сэдьхэлни уударба, хүхибэшьеб, урмашабашьеб”.

3.Творческо хүдэлмэри (2–4 мүртэй шүлэгүүд) – hурагшад 5 минута соо зохёоно.

Жэшээ: Жаргалайш эхин болохолби,

            Дуранайш үлгы байхалби.  (Б.-Х. Цыренжапова).

а) Мини-шүлэг зохёолго.

б) Шабинар зохёоhон мүрнүүдээ уншана.

4. Шүлэгшэ басагандаа захяа

  Булад хурса гуурhаншни      Шэнхинүүрхэн хонхо шэнги

                  Буряад ороноо магтан,         Шүлэг-хүлэгүүдые урилдуулаг.

                                                                                                (Б. Гомбоев)

5. Даабари.

а) Нэрлэгдэhэн сборник сооhоо түрэhэн үдэhэн Мэлэ hайхан тоонто нютаг, эрьехэгүйгөөр ябаhан балшар наhан, нангин дуранай хүсэн тухай шүлэгүүдые уншаха.

б) Нютаг, инаг дуран тухай шүлэгүүдые зохёожо туршаха.

в) Ном сооhоо hайшагдаhан шүлэгөө сээжэлдэхэ.

г) “Саhан болоходом тодоорой…” – сээжэлдэхэ.

6. Түгэсхэл. 9-дэхи классаархин дуран тухай нэгэ дуу дуулаха.

Хабсаргалта 2.

Дуран тухай далита үгэнүүд

= Белинский Виссарион Григорьевич, литературна критик, публицист:

Инаг дуран – ами наhанай наран, шүлэг.

= Лео Андре, француз уран зохёолшо:

Дуран хадаа гүн сэдьхэлэй амин.

= Виктор Гюго, француз уран зохёолшо:

Ажабайдал – зула сэсэг, дуран – тэрээнэй шэмэ шүүhэн.

= Мустай Карим, башкир поэт:

Сэбэр шарай hайхан бэшэ – Дурлаhан шарай hайхан.

= Жан-Жак Руссо, француз уран зохёолшо, философ:

Бусадай дура буляаха гээ hаа, өөрынгөө дура сэдьхэл бэлэглэ.

= Ростан Эдмон, француз поэт, драматург:

Дуран – амтан нойр, гэрэл, булаг.

= Дорошевич Влас Михайлович, журналист, театральна критик:

Инаг дуранай үгы hаа, бидэшье үгы байха hэмди.

= Софокл, эртэ урдын греческэ поэт-драматург:

Дуранhаа дуран мүндэлдэг.

= Паустовский Константин Георгиевич, ород уран зохёолшо:

Дураяа эрдэни шулуун шэнги гамнагты. Нэгэтэ гомодхоогоо hаатнай, хэмхэрхэй сахаригhаа ондоо юумэн олдохогүй.

= Лермонтов Михаил Юрьевич, ород поэт:

Дуран носооhон гал шэнги залирха.

= Фенимор Купер, американ уран зохёолшо:

Дуран үнжэгэн зөөлэхэн ургамал шэнги. Хододоо нюдэнэй нулимсаар уhалжа байгаа hаа, удахашьегүй мүхэхэ.

= Сартаков Сергей Венедиктович, ород уран зохёолшо:

Мэхэ инаг дура hалгаадаг.

= Демокрит, эртэ урдын греческэ философ-материалист:

Өөрөө дурагүй hааш, шамда хэншье дурлахагүй.

= Стендаль, француз уран зохёолшо:

Баалалтаар дурлахагүйш.

= Бернард Шоу, английска уран зохёолшо:

Дүшэ хүрэтэрөө дурлажа үзөөгүй hаа, саашадаа дурлажа зобоогүй hаа дээрэ.

= Джон Голсуорси, английска уран зохёолшо:

Хүшэр хүндэhөө айха hаа, дуран ёhотой инаг дуран бэшэ.

= Тургенев Иван Сергеевич, ород уран зохёолшо:

Дурлажа үзөөгүй зүрхэн – гашуудалтай зүрхэн.

= Ширванзаде Александр Минасович, армян уран зохёолшо:

Худал мэхэ хоёроор дура буляахагүйш.

Проект зохёоходо хэрэглэгдэhэн литература

1.Базаржапова Г. Уран үгэтэй ханилан ябаарай (“Буряад үнэн”).

2. Баторова Э. Булжамуур болоходом шагнаарай (“Буряад үнэн”).

3. Гомбоев Б.Б. Боди сэдьхэлhээ мүндэлhэн мүрнүүд. – “Буряад үнэн”, 7.06.2007.

4. Гомбоев Б.Б. “Саhан болоходом тодоорой…” – “Буряад үнэн”, 5.04.2003.

5. Гомбоев Б.Б. Шэнэ нэрэ. Дарима Дулмаева (“Буряад үнэн”).

 6. “Гуурhаяа туршанабди”. – 10-22, 36-39 н.–  изд-во БГУ, 2003.

7. Дулмаева Д. Мартагдашагүй үдэрнүүд (“Буряад үнэн”).

8.  Дулмаева Д.Ц. Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб. – У.-Y.: “Буряад Yнэн”, 2004.

9. Дулмаева Д.Ц. Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн. – У.-Y.: “Бэлиг”, 2007.

10. Дулмаева Д. Чихний чимиг болсон аялгу сайхан монгол хэл… (“Буряад үнэн”).

11. Жанчипова В. Уран зохёолдо ульhаяа туршан… (“Буряад үнэн”).

12. ”Жэгүүртэ хүлэг”. – 36-40 н. – изд-во БГУ, 2005.

13. “Минии тоонто – Захаамин” (суглуулбари). – Д. Дулмаева: 30-31 н., 2001.

14. “Уран Дүшын” дуушад (Д. Дулмаева. Саhан болоходом тодоорой: 143-154 н.) –    Гомбоев Б.Б.            гар бэшэг (рукопись).

15. “Шүлэг – минии хүлэг” ( “Мэлэ” кружогой гэшүүдэй гар бэшэмэл журнал).

+  “Ажалай туг”, “Дүхэриг” сонинуудта толилогдоhон зохёолнууд.

Мэлын дунда һургуули

Методическа бэлэдхэлгэ

Хэшээлһээ гадуур ажаябуулгын түсэб

«Гуурһаяа туршая» литературна кружок

5-11 классууд

                                                   Бэлдэгшэ: Дамбаева Д.Ц.,

Буряад хэлэнэй ба уран зохёолой багша

Мэлэ

2015 он

Гаршаг

1. Аннотаци
2. Оролто үгэ
3. Гол хуби. Хэшээлһээ гадуур ажаябуулгын түсэб «Гуурһаяа туршая» литературна кружогой түсэб
4. Тобшолол
5. Хабсаргалта

Аннотаци

Тус методическа бэлэдхэлгэ соо олон жэл соо бэелүүлэгдэжэ байhан литературна кружогой программа дурадхагдана. Тус программа 5-11 классуудай уран  зохёолдо дуратай, зохёолгодо бэлигтэй үхибүүдтэ зорюулагданхай.

Мэлын дунда һургуулида буряад уран зохёолоор һонирходог, шүлэг, рассказ зохёохо эдиршүүл олон. Тиимэһээ 2000 онһоо «Мэлэ» гэһэн литературна бүлгэм хүдэлмэрилдэг. Эхи табигшань буряад хэлэ ба литературын багша Гомбоев Баяр Будаевич байһан юм. Багшынгаа эмхидхэһэн ажаябуулга орхигдонгүй, 2011 онһоо ажалынь һэргээгдэнхэй.

Олон жэл соо суглуулагдаhан дүй дүршэл буряад хэлэнэй ба уран зохёолой багшанарта ажаябуулгадань туhа болохо бэзэ гэжэ найдагдана.

Оролто үгэ

Мүнөө үедэ бэлигтэй бэрхэ хүүгэдэй классһаа гадуур хүмүүжүүлгэдэ ехэ анхарал хандуулагдана. Бэлигтэй хүүгэдые тодоруулга ажаглалгын, психологическа онсо янзын, хэлэлгын, һанаа ухаанай, логическа ухаан бодолой үндэһэн дээрэ захалха ушартай. Бэлигтэй һурагшадтай хүдэлмэри, тэдэниие тодоруулга, ололго, хүгжөөлгэ һургуулиин ба багшын ажалай гол шухала шугам болоно. Манай ниигэмэй шухалын шухала асуудал гэхэдэ, абьяас бэлиг гээшые наринаар сахин хүгжөөлгэ мүн.

Һурагшадай уран зохёолгодо бэлиг абьяас хүгжөөхэ зорилготой тус программа зохёогдобо. Мүн иимэ асуудалнууд шиидхэгдэхэ:

1. Һурагшадай литературын теориин талаар мэдэсэ дээшэлүүлгэ;
2. Шүлэглэмэл, прозаическа зохёолнуудые бэшэхэ онол аргануудтай танилсалга ба хүмүүжүүлгэ;
3.  Мэдээжэ буряад, ород, ондоо яһатанай уран зохёолшодой зохёохы намтар, зохёолнуудтайнь танилсалга;
4. Шүлэгүүдые уран гоёор уншалгын, хэлэлгын дадал хүмүүжүүлгэ;
5. Аман хэлэлгэ хүгжөөлгэ, хэлэнэй нөөсэ баяжуулга.

Тус программа 5-11 классудай һурагшадта зорюулагдана.

Һурагшадай мэдэсэдэ ба шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд:

1. Литературын теори мэдэхэ;
2. Шүлэглэмэл ба прозаическа зохёолнуудые бэшэжэ шадаха;
3.  Мэдээжэ буряад, ород болон ондоо яһатанай уран зохёолшодой зохёохы намтар, зохёолнуудые мэдэхэ;
4. Шүлэгүүдые уран гоёор уншажа шадаха;
5. Өөрын һанал бодол зүбөөр дамжуулжа шадаха ёһотой.

Һурагшадай мэдэсэ шадабари сэгнэхын тула һургуулиин хэмжээ ажаябуулгануудта литературна композици, декламаци бэлдэхэ, мүрысөөнүүдтэ хабаадаха ёһотой.  

Хэшээлнүүдэй гол түхэлнүүд:

- наадан;

- творческо хүдэлмэри;

- лекции;

- хөөрэлдөөн;

- мүрысөөн;

- экскурсии;

- кафе.

Хэрэглэхэ хэрэгсэлнүүд:

- проектор;

- хүгжэмэй центр;

- «Буряад хэлэн» электрон ном;

- «Мүнгэн дуhалнууд» диск;

- Интернет-утаhан.

Хэрэглэхэ буряад сайтнууд: www.burunen.ru, www.uulen.ru, www.youtube.com., «Мүнгэн тобшо 3D», г.м.

Гол хуби

Хэшээлһээ гадуур ажаябуулгын түсэб «Гуурһаяа туршая» литературна кружогой түсэб

4. Тобшолол

Тус ажаябуулга hургуулида эмхидхээ hаа, hурагшадай hонирхол заатагүй татаха. Буряад ба ород хэлэн дээрэ шүлэгүүдые, рассказуудые, онтохонуудые зохёохо бэлигтэй хүүгэдтэй хэшээлhээ гадуур хүдэлмэри үнгэргэжэ hонирхуулха, уран hайхан үгэдэ дуратай, гуурhа бариха хүсэлэнтэй шабинарай бэлиг абьяас хүгжөөхэ хэрэгтэй.

Хэдэн жэл соо бэелүүлэгдэжэ байгаа тус программа үрэ дүнтэйень хаража байнабди. Һурагшадай хэлэн баян, уян нугархай болонхой, хэшээлдээ зохёолго ба найруулга бэшэхэдэнь хүнгэн болоhониинь эли.

Зоной урда уран гоёор уншалгын шадал дадал бэхижүүлэгдэнхэй. Һурагшад hургуулиин, аймагай, республикын хэмжээнэй мүрысөөнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадажа, эрхим дүнгүүдые харуулжа байдаг.

Хабсаргалта

Һурагшадай зохёолнуудhаа

Бальжанова Алтына (10 класс)

Түрүүшын ургы

Дулаахан хабарай аминhаа

Добын хормой тойрожо,

Хүхэрэн гоёон hалбарнал

Хабарай түрүүшын ургынууд.

Ханхинан донгодоод хүхынүүд

Хажуудам ниидэн жэнгирнэ.

Барим болохо сэсэгүүдые

Баглаа болгон суглуулнаб.

Бага балшар наhандам

Буряад хэлэнтэй танилсуулhан

Түрэл хэлэнэйнгээ багшада

Түрүүшын ургы барихам.

       Модон

Модон бархирна

Гашуун утаанhаа,

Мүшэрыень дүргэhэн

Галай дүлэнhөө.

Модон баярлана

Хүнэй дуунhаа,

Магнайень дайраhан

Хүйтэн уhанhаа.

Модон амидарна

Хүбэн саhанhаа,

Май соо адхарhан

Хабарай бороонhоо.

      Хокку

Желтый лист упал

На мамины ладони.

Осень наступила…

Время мчится вдаль

Никто не угонится.

Никогда, как жаль…

Снега – кружева

Летят в глухой тишине.

Время застыло…

Мать нежно глядит

На спящего ребенка.

Наша жизнь вечна.

   Дараева Сэсэг (10 класс)

          Я – гостья

Тихо на небе плывут облака

В море бушуют волны без конца.

Я слышу взмахи крыльев птиц.

Словно ветер без границ.

Я едина с этой природой,

Я частичка планеты Земля.

Я не вечна как эти деревья,

Я – гостья, но кажется порой

Человек вечен, пока живет душа

Как корни деревьев, если не срубить.

Также как и сам человек никогда

Не потеряет душу, не сгубит…

         Комета

Хотя и ты меня не любишь,

Но я люблю тебя.

Ты любви комету лепишь,

А ведь комета – это я .

Ты красив, умен, прекрасен

Словно залив и прилив воды.

А я твоя незаметная тень,

Хранящая твои сладкие сны.

        Снежинка

Снежинка падает с неба

Прямо на ладони мои.

От тепла растаяла в миг

И отраженье мое видится в ней.

Каплей снежинка упала с ладони

И замерзла на холодной земле.

В этих кристаллах открывается мир,

Мир волшебства и сказок.

Жалсанова Долсона (11 класс)

       Инаг нүхэртөө

Нюдэнэйш зөөлэн урихан хараса,

Уралайш дулаан амисхал

Сэнгүү һүниин сэнгэлэндэ

Сэдьхэл соогоо хадагалаа һэм.

Намарай гуниг үдэшэнүүдтэ

Шамайгаа дурсан хүлеэнэб.

Yбэлэй хүйтэн һүнинүүдтэ

Шэмшэрэн зүрхэм үгылнэ.

Хабарай дулаан сэлгеэндэ

Ханилан хоюулаа сэнгэел.

Алтан наранай элшэ доро

Амарагни ушараял.

Yбһэнэй хоншуу үнэр

Yүрэй сайхын эртэхэнэ,

Yглөөнэй шүүдэр оймоһоор,

Yбһөө сабшахаяа яаран,

Yлгэн талаар гэшхэлхэш.

Шүүдэрэй хатахалаар,

Шүүһэтэй ногоогоо тараахаш.

Шэмэтэй гээшэнь ногоомнай гэжэ

Шуран түргэнөөр ажаллахаш.

Yдэрэй ааяма халуунда

Yдхэн сайгаа шанажа,

Yлдэһэн гэдэһээ дундаруулхаш,

Зугаагаа дэлгэн амархаш.

Тэнгэритэеэ урилдан,

Һэлихэш, тармахаш.

Шэрүүн хүбхэгэр үбһэеэ

Сааша наашань шэдэхэш.

Одоо ажалаа дүүргэжэ,

Үбһэн дээрээ хэбтэхэш.

Онсо хоншуу үнэрыень

Yлүү ехээр һайхашаахаш.

Бэешни амарха,

Хүсэ шадал нэмэхэ.

Баһал үглөөгүүр үбһэндөө

Хүхын дуугаар бодохош.

Шагжиева Юмжана (11 класс)

        Руслан

Ринчин төөбии зүүн тээhээ

Ринчин-Бадмындаа ерээ.

Руслан гэдэг дүүмни

Ручкээр бэрхээр бэшээ.

Руслан хүбүүн Бальжуутай

Ринчин төөбиидөө дуратай.

Мүнгэ ехээр зүгнэжэ,

Мүнэhөөр дүүрэ хэбэ.

Пенсиингээ ерэхэдэ,

Пүнсэгэрхэн Русландаа

Сагаан саарhатай шоколад

«Сагаан Далиhаа» асараа.

Баяртайхан Русламнай

Бальжуутайгаа хубаалдан,

Амаа ехээр таншаажа,

Амтатайгаар эдинэ.

Захааминай аймагай

Мэлын дунда һургуули

Жапова Оюна Гомбоевна

Оролто үгэ

Буряад хэлэнэй багшанар хэшээл бүхэндөө үхибүүдтэ түрэл буряад арадайнгаа түүхэтэй, ёhо заншалнуудтай, соёл болон арадай аман зохёолнуудтай танилсуулха гэжэ оролдодог. Харин hурагшадта түрэл нютагтаа унтаршагүй дурлал хүмүүжүүлхын тула ганса хэшээлнүүд үсөөн, классһаа гадуур хэшээлнүүдые үнгэргэхэ хэрэгтэй.  «Мэлэ нютагайм түүхын нангин абдарhаа» гэһэн программа 5- дахи класста үзэгдэхэ. Тус программа үхибүүдые тоонто нютагайнь түүхэтэй, тэрэнэй баялигтай,  мүргэлтэй газарнуудтай, нютагаа суурхуулһан нютагаархид тухай танилсуулха зорилготой.

Тус зорилго хүсөөгдэхэһөө гадуур иимэ асуудалнууд шиидхэгдэхэ:

1. үхибүүдэй тоонто нютаг тухай мэдэсэ дээшэлүүлхэ;
2. эрдэм шэнжэлэлгын түрүүшын дадал хүгжөөхэ;
3. уранаар уншажа һургаха;
4. зоной урда гүйсэдхэжэ дадал түрүүлхэ.

Үхибүүдэй һонирхол татахын тула  «түхэреэн шэрээ», литературна кафе, хөөрэлдөөн, уулзалганууд гэхэ мэтэ элдэб түхэлтэй хэшээлнүүд үнгэргэгдэхэ. Хэшээл бүхэндэ үнгэтэ презентацинууд хэрэглэгдэхэ.

Һуралсалай түсэб

Хэшээлнүүдтэ хэрэглэхэ материалнууд

Мэлэ нютагай герб. Энэ гербын проект манай hургуулиин директорээр олон жэл соо хγдэлhэн  В.Г. Гармаев бyтээжэ, нютагайнгаа ба аймагай захиргаануудай урда дурадхахадань hайшаагдажа, нютагай герб болохоор гэжэ шиидхэгдэhэн юм. Гербын газаа талаар ногоон, сагаан yнгooр тойруулжа шэмэглэгдэhэн тyхэреэсэгyyд манай нютагай онсо баялиг-ой тайгые, сагаан эдеэнэй элбэгые харуулhан удхатай.

Сагааниинь - hyнэй, сагаан эдеэнэй тэмдэг, сагаан эдеэгээрээ айлшадые угтадаг, yдэшэдэг, мyн сагаан hайхан hанаа сэдьхэлтэй зон ажаhуудаг гэhэн удхатай. Дундань манай нютагай 13 голой зоной малшад байhаниие yхэрэй дyрсooр тэмдэглэгдэнхэй.

Мэлын зоной суутай ангуушад, мэргэшyyл байhыень номо годлёор харуулаа.

Тэнгэридэ эрбэлзэжэ байhан булжамуур шубуухайнууд – манай нютагай зоной дууша, дуунда ехэ дуратайе, амгалан ажабайдалай  hyлдые зураглаа.

Мэлэ нютаг тухай домогууд

Мэлэ гэжэ нютагайнгаа нэрэ тухай домогууд сооhоо хоёрынь абая.

Нэгэдэхинь, урда сагта Мэлэ гэжэ нэрэтэй ганса yбгэн энэ талада ажаhууhан, тиигээд тэрэ yбгэнэй нэрээр нэрлэгдээ гy гэжэ.

Хоёрдохёор, газар дайдань мэлигэр нюруутай, тэгшэ уужам уудам хадань “Мэлигэр” гэжэ үгэhөө Мэлэ гараа гү гэжэ. Энэ хоёр домогуудые хэншье арсаагүй, буруушаагаагүй, энэл зангаараа үлэхөөрөөл үлэхэ.

Манай Мэлые эгээ дошхон “Хатуу гурбалжан” гэжэ нэрлэдэг. Мэлын Баршагар гэжэ уула Мэлынгээ тушаа хойно хоёр модоной газарта оршодог.

Yнэхөөрөөшье yндэр газарhаа харахада Баршагарай үбэр бэень баруун тээшээ толгойгоо үргөөд байhан арсаланай дyрсэтэй. Баршагар уулын тээ саахануур зyyлжээ, баруулжаа hунаhан хойто хyндэлэн хyбшые.

«Заан» гэжэ нэрлэдэг. Хүндэлэн уула тэбхыгээд, дээрэ үндэр газар оршоhон Заан шэнги, зүүн хyбшэhөө hүүлынь Түбхэн төөбии уулын хормойдо тулаад байhан шэнги харагдадаг. Зүүн хүбшэ гээшэмнай Мэлынгээ зүүн хажуугаар урагшаа, хойшоо hунаhан, дээрээ хойто үзүүртээ үзэсхэлэн hайхан нууртай, баян хуша модотой, зунай сагта ходо дулаагаа баридаг, доро нам газарта оршодог нюрган юм.

Энээниие “Луу” гэжэ эртэ урданhаа нэрлэдэг байhан. Тиихэдээ Арсалан, Заан, Луу гурбан дошхон “Хатуу гурбалжан” гэжэ нэрлэгдээ. Теэд Мэлэ нютагнай иигэжэ нэрлүүлээшье hаа “нүүжэ, буужа ерэhэн зониие харахаб, гараhаниие орхихоб” – гэhэн шахаа тангаригтай юм гэжэ домоглогдодог.

Мэлэ нютагнай Улаан-Yдэ хотоhоо  - 430 модо, аймагайнгаа түб хото Захааминhаа - 70 модо, эгээ ойрын тyмэр харгын Зэдэ станциhаа  - 267 модо, Улаан-Yдэ Захаамин хотонуудые холбодог республиканска удха шанартай ехэ харгыhаа 40 модо холо оршодог.

Мyргэлтэй, шyтэлгэтэй Мэлэ нютагай ууланууд, обоонууд,

                                          барисанууд ба аршанууд…

1. Yндэрэй тooбии (Тэбхэн төөбии) – Мэлын, Баянголой ажаhуугшад хабаадалсадаг. Ламаар, бooгooр тахидаг.
2. Маршан Бамбараа – Мэлээрхин. Ламаар, бөөгөөр тахидаг.
3. Уймар Хангай-Мэлээрхин. Ламаар, бөөгөөр тахидаг.
4. Ешэн-Норбо уула-Мэлээрхин. Бooгooр тахидаг.
5. Хаан уула, Хатан уула – 13 голой зон июниин 2-ой үдэр, 3 үдэрэй найр наадан болодог байгаа. Лама, бөө.
6. Гожоон таабай – Ёлготоной, Эрдэнитэнэй, Хабтагайтанай аймагууд.
7. Бүрэмсээ таабай – бooгooр тахидаг. Бальжитанай аймаг. /Пyрбэжабай, Цыренжабай, Дамдинжабай тyрэhэн нютаг/.
8. Хүүхэн Бүмбэй /Улаан байсын хүүхэн/ -Сосорой, Зуудайн, Дымпилэй, Дэмбэрэнэй угтан бooгooр тахидаг.
9. Сэрма төөбии – бөөгөөр тахидаг. Паматан. Борогшотон.
10. Далаhа Вандан, Мyнгэн төөбии-бөөгөөр. Аймагаараа тахидаг.
11. Хужартын таабай-бөөгөөр, Дэмбэрэнтэнэй, Борогшоной, Сосорой аймаг.
12. Хасар ноён таабай-бөөгөөр, Жамбалтанай, Дашатанай, Сэрэнтэнэй.
13. Булган төөбии – Бадма-Доржотон, Ильятан.
14. Марзагай таабай – бөөгөөр. Будын, Папарушхын, Мухуугай.
15. Мянган субаргата, Баян Жаргаланта – ламаар тахигдадаг обоонууд.
16. Элтиин Эльгээ тooбии-бooгooр, Бодитон, Санжайтан, Дымпилтэн.
17. Хара Хужарай таабай-бooгooр. /Шулуун нyyрhэнэй уурхай/.
18. Hугшаа таабай-бooгooр. Hугшаатанай аймаг. Пyрбэжаб.
19. Зyрхэн Улаан уула,
20. Тарган Хонгор уула,
21. Баян Дэлгэр уула-гурбуулан сагаан-нугаархинай шyтэдэг ууланууд.
22. Хаан Дулма төөби-бөөгөөр. Санжайтан, Шойдонтон.
23. Шандаган тooбии-бөөгөөр.
24. Сахии төөбии-бөөгөөр. Гонгортон, Баяртан.
25. Мангилшын Yндэр уула-ламаар, бөөгөөр. Бадмын аймаг.
26. Шэлyyхэн тooбии-бooгooр Бадматанай, Жyгдэртэнэй, Шэрнинтэнэй аймагууд тахина.
27. Хяам уула-Паматанай аймаг.
28. Намсарай таабай-бөөгөөр, Жyдынхитэн, Тубантан.
29. Дабаа таабай-мyргэлтэй газар.
30. Загарай ехэ таабай-Жаран Хамниин эхи бариhан.  Ламаар, бooгooр.
31. Дээдэ Yргээнyндэр уула-бooгooр тахигдадаг.
32. Дунда Yргээн Yндэр – мүнөө тахигдадаггyй, эзэдынь yрэhэ таhараа.
33. ДоодоYргээн добуун – мyнoo тахигданагyй.
34. Ара Таабайн Yндэр-ламаар, бөөгөөр тахигдадаг.
35. Булагтын таабай – мyргэлтэй газар.
36. Дуда таабайн уула – ламаар тахигдадаг.
37. Хара-Бэлэ таабайнар-ахадyy хоёр. Бooгooр.
38. Хара таабай-бөөгөөр тахигдадаг.
39. Тарбагатайн Yндэр уула-бooгooр тахигдадаг.
40. Элтиин уула – мүргэлтэй уула
41. Бом Yндэр уула –мyргэлтэй уула.
42. hyбэтын Таабайн Yндэр – мyргэлтэй уула.
43. Зyyн Зээрэнхээ – тахилгатай.
44. Баруун Зээрэнхээ – тахилгатай.
45. Хара Хужар – тахилгатай.

Барисанууд

46. Залууртын таабай – бөө.
47. Хаалигтын таабай–  бөө.
48. Yлгээ төөбии – удаган.
49. Төөбиин хушуун-Мэлэхээндэ, Болдогто ажаhуугшадай бooгooр тахидаг газар.
50. Хурбай таабай-бөө.
51. Шэлyyhэн төөбии – удаган.
52. Хара горхон – аршаанай харгы дээрэ.
53. Дээдэ, Доодо, Дунда Yргээнэй – гурбан бариса.
54. Хамар-дабаан таабайн,
55. Нюргатын хоёр таабайн,
56. Наринай таабай,  төөбиин,
57. Жаран Хамниин,
58. Дуда таабайн,
59. Мэлын – барисанууд.
60. Ехэ, Бага, Эхин Мэлын – гурбан бариса.
61. Бэрэнсээ таабайн буудал – зургаан бариса.
62. Хасар ноён – дyрбэн бариса.
63. Хасар таабайн – Борогшон зааринай хyyр эндэ.
64. Аршаануудай барисанууд – зургаан барисанууд.

Аршаануд:

65. Хара-горхоной
66. Дyyрээн
67. Hонгинтын
68. Сагаан-Нугын
69. Hyбэтын
70. Титхын.

Манай Мэлэ нютагта мyргэлтэй шyтэлгэтэй обоо ууланууд-66, барисанууд –11, аршаанууд – 6 гэжэ hyyлшын гурбан жэлэй бэдэрэлгын ажалай дyнгyyдээр мyнoo жэл элирyyлээбди, 2000 ондо уула обоонууд –12, барисанууд – 5, аршаанууд – 3 гэжэ тоолодог байгаабди. Энэмнай  юундэ иимэ олон болоо юм гэхэдэ, бидэ хyдoo талаар ажаhуудаг айлнуудай oohэд oohэдын угай, гэр бyлын гy, али тyрэл гарбалнуудаара сугтаа тахидаг, шyтэдэг обоонуудые хараадаа абаагyй, yшoo хyсэд мэдэхэгyй, элирyyлэгдээгyй байгаа. Ехэнхидээ мэдээжэ, бyхыдoo нютагаараа тахидаг томо уулануудые тоолодог байгаабди. Жэшээниинь, Hонгинын харгыгаар ошоходо Мэлэhээ 20 модоной газарта оршодог Хаан уула, Хатан уула гээд бии. Эдэ хоёр ууланууд зэргэлээд оршодог, тиигээд ехэ yндэр hyрээтэй шэгтэй хадань Хаан, Хатан ууланууд гэжэ нэрлээ ёhотой. Хоёрдохёор, эдэ уулануудые зунай hайхан дулаан сэсэг ногооной тyлэг ургажа сэсэглэжэ байhан июнь hара соо тахидаг юм. Тахилгада Мэлые тойроод ажаhууhан арбан гурбан голой зон хабаадалсадаг, 13 хониной тooлэйгooр тахидаг заншалтай байhан юм. Мyн олон голой зоной шyтэдэг, тахидаг дээрэhээ  Хаан, Хатан ууланууд гэжэ нэрлэжэ болоо. Тахилгынhyyл тээ Хаан уулын хормойдохи талмай дээрэ “Эрын гурбан наадан” эмхидхэгдэдэг: барилдаан, мори урилдаан, hур харбалган, 13 голой зоной ёhотой зунайнайр нааданболодог байгаа. Мүнөө yедэ hүүлшын арбан жэлэй туршада тахилга хэдэг болонхой, үсөөн зон хабаадалсадаг, найр наадан болодоггүй.

Нютагайнгаа бyхы зоноор тахидаг ууланууд мүнөө үедэ олошороо. Жэшээниинь, Yндэрэй тooбии Баянголhоо зyyн тээшээ гурбан модоной зайда, Ешэн Норбо уула Мэлэhээ дyрбэн модо газарта оршодог. Уулануудые зунай сагта жэл бyхэндэ бyхы нютаг нугынгаа зонтой хамта тахидаг болообди. Yндэрэй тooбии гy ондоогоороо Тэбхэн тooбии гээшэ агууехэ эрдэмтэй, шэдитэй удаган байhан, тэрэнэй шахаа тангариг: “Хатуу харша сагта хамаг бyгэдые харахаб!” – гэhэн юм гэжэ домог бии. Эдэ уулануудые ламааршье, бooгooршье тахидаг. Нютагай олон бooнyyдэй дундаhаа дээрээ аха захагyй шэдитэй, хyсэтэй бooнэр гэбэл: Жаран Хамниин эхи бариhан Загарай ехэ таабай, Бэрэнсэй таабай.Хасарноён, Борогшон, Тyбхэн төөбиин хyбyyн Hугабшаа - бултадаазаариннэрэзэргэтэй /Заарин-бөөгэй дээдын зиндаа, юhэн угаалга гараhан хүн гээшэ/. Удаганууд: Түбхэн төөбии, Сахии тooбии-Тарбагатай нютагай эзэн, Мэлэhээ 30 модо зyyн тээшээ, энэ уулые жэлдээ зунай, намарай сагта тахидаг заншалтай. Эдэ удагануудhаа ондоогоо эвенк-хамниган угай Зyyшэ, Дyрбэ гэhэн удаганууд байhан юм.

Гэдэргээ бусажа ерэхэдэнь мориниинь бодонхой бэлшэжэ ябаба. Иигэжэ алдуу гаргаhанаа мэдэржэ, хyн бyхэндэ энэ yйлэ хэрэг дуулдажа, хэншье энээнhээ хойшо Бэрэнсээ таабайн тоногые дайрахаяа болиhон юм гэжэ домог ябадаг.

Уула, обоонуудай тахилгаhаа гадуур лусууд тахиха заншал бии. Мэлын зyyн хойно 2 модоной зайда Хyбшын нуур гэжэ ехэ нуур бии юм. Энэ нуурые тойруулжа гурбан ондоо газарнуудта жэл бyхэндэ лусууд тахидаг. Бэшэ обоо уулануудые гэр бүлөөрөө гү, нэгэ түрэлэй гарбалтан сугларжа тахидаг юм. Жэшээниинь, Дyyрээ нютагай Улаан Байсын Хүүхэн /Хүүхэн Бүүмбэй гэжэ ондоо нэрэниинь/,  Сосорой обоо /Мэргэн Шагжынхи/ Зуудайнхитан, Дымпилтэнэй, Дэмбрэлтэнэй аймагууд сугларжа, бөөгөөр жэл бyхэндэ тахидаг. Аймагаараа тахидаг обоонууд oohэд oohэдын заншалаар ажаhуудаг нютагайнгаа хангайн эзэдтэ шyтэнэ мyргэнэ гээшэ.

Уула обоонуудhаа гадуур арбан нэгэн барисанууд тоологдодог. Энэ барисануудай хажуугаар гарахадаа алба моринhоонь, машинаhаань буужа, мyргэл хэжэ саашалха ёhотой юм.

Манай нютагуудай зоной амардаг, бэе тамираа эмшэлдэг  зургаан аршаан-булагууд бии: “Хара-Горхоной, Мэлэ тосхонhоо урагшаа 10 гаран  модо, Хyхэ-Хада гэжэ Бортын малшадай байраhаа зyyн тээшээ 2 модоной зайда оршодог. Дyyрээн, Hонгинотын, Тэдьхэдэй, Сагаан-Нугын аршаанууд бии. Эдэ аршаанууд сооhоо Сагаан-Нугын аршаан дээгyyр сэгнэгдэжэ, бyхы  yбшэнyyдые эмшэлдэг гэжэ хэлсэдэг. Сагаан-Нугын аршаан Мэлэhээ хорёод модо газарта yзэсхэлэн hайхан байгаалитай бyгшэм дулаан газарта оршодог, жэл бyхэндэ зунай yедэ нютаг бyхэнhoo 100-аад гаран улад сугларжа, бэе тамираа эмшэлдэг. Манай hургуулиин yхибyyдэй амархаар, эмшэлyyлхээр лагерь нээгдэхэ гэжэ тyсэб табигданхай. Энэ тэдыгээр мyргэлтэй, мyргэлтэй уула обоонуудые, лусууд тахилгатай ба нютагай аршаануудые тобшо тэдыгээр мэдээсэбэбди.

Саашань, тyyхэдэ орохоор байгаалиин памятнигууд гэхэдэ, Удалхын хамнигадай Сooхэр баатартай дайлалдахадаа хоргодохоор бодхооhон шулуун шэбээ мyнooшье бии юм. Энээн тухай нэгэ иимэ домог маанадта мэдээтэй: хамниган сэрэгшэдтэ Сooхэр баатарай сэрэгшэд бултадаа хюдуулаад, Сooхэр баатарай гансаараа yлэжэ оргуултахадааyндэр хабcагай  ooдэ морёороо гарахадань моринойнь туруунай үлөөhэн тэмдэг сараа хабсагайда бии юм. Тиигээд, Сөөхэр-баатар гансаараа үлөөд, уйдажа гашуудажа ябахадаа дуулаа юм ха:      

Дабаан, дабаан гэхэдэ

Дайрангын дабаан бyyзэгдэг.

Дайсан, дайсан гэхэдэ

Хамниган дайсан бү үзэгдэг.

Yшөө тyyхэдэ хабаатай урдандаа Хяагта-Эрхyy хотонуудые хэлхеэ холбооной талаар Игумново тракт гэжэ Удалха /Снежная/ мyрэниие зубшажа гараhан харгы бии юм, энэ харгые yзэхooр, шэнжэлхээр манай hургуулиин туристуудай аяншалгын тyсэб соо оронхой.

Бyрэнсэ таабай тухай домог yгэ

Эмээл мореор Мэлэ нютагhаа хойшоо байhан нюргые гурбан часай туршада Аман дабаагаар дабажа гараад ябахадаш,Hонгино гэжэ гол болодог. Хойто тээhээнь хоер голой дундуур нэгэ нюрган hонгино голдо туласа ерэhэн байдаг. Энэ нюрганай адагта энээгээр ябаhан зон заабол моринhоо буужа, абажа ябаhан юумэеэ yргэжэ ба hайтар зальбаржа гарадаг юм. Энэ тахилгаhаа зyyн тээшээ Дyyрээ гэжэ гол оршодог. Тэндэнь Улаан Байса гэжэ нэрэтэй байса бии. Анхан эртэ урдадаа эндэ hууhан зон тэрээниие тахидаг байhан. Баhа мyнooyедэ Мэлэдэ hуужа байhан хyн зоной зариманиинь жэлдээ нэгэ-хоёр тэндэ ошожо, тахидаг, зальбардаг заншалтай.

Юундэ эдэ газарнуудта тахилгануудай бии болоhон тухай Мэлэ нютагай томоотой Сосоров Сэсэрэн Сосоровичhоо, Будаев Жамьян Дымбрыловичhээ бэшэжэ абаhанаа хyндэтэ уншагшадта дурадханаб.

Уряанхай угай Бyрэнсэ гэжэ нэрэтэй хyн, багсаажа yзэхэдэ ХVШ зуун жэлэй hyyл багаар, Һонгинодо Зyyн Зээрэнхэй гэжэ горхоной шудхаhан газарта ажаhууhан гэлсэдэг. Тэрэ мал, адуу yсхэбэрилдэг ажалтай hэн хаш. Уряанхайhаан (Тува) асарhан табяад гаран алаг адуутай байhан. Тэрэ сагаар дунда шадалтай энэ айлайхи ганса басагатай hэн. Бyрэнсэ абгай юрын хyн бэшэ, ooрын эди шэдитэй шанга бoo байhан. Залуудаа, мyн yбгэншье болоод ябахадаа Аман дабаагаар дабажа, Мэлэ ба Баянгол нютагуудаар зуниинь архи уужа, найр нааданда хабаадалсажа, мyн зоной гуйлтаар муугынь саража, hайниинь yргэжэ ябаhан тyyхэтэй.

Бyрэнсэ таабай yбгэржэ эхилхэдээ ганса басагандаа ooрынгoo угай онгодые (эди шэдиеэ) yгэхэ гэжэ шидээ hэн. Уряанхайhаань нэгэ шанга бoo асаржа, басагандаа угаалга хэхэ (гурба дахин тусхай тyхеэрэлгэ хэжэ, онсо заншал, заабари сахин угаалга гээшые хэдэг байна) гэжэ байтарынь удаган болохо дурагyй байhан дээрэhээ гэртэhээн нюусаар гаража, зyyн тээшэ ошожо, Дyyрээн голдо, Улаан Байсада бэедээ гар хyрэжэ, тагаалал болоhон гэлсэдэг.

Тэрэ гэhэнhээ хойшо эндэ Бyрэнсэ таабайн Хүүхэн гэжэ дурдан байжа энээгээр ябаhан, hууhан хyнyyд мyргэдэг. Бyрэнсэ таабайн тагаалал болоhон хойно эндэнь хадагалжа, барижа, yмдэжэ ябаhан юумэнyyдыень абангyй орхиhон байна. Эдэ ямар юумэнүүд байгааб гэхэдэ, алта холимол хонхо, шэрэм тогоониинь, тyмэр хуягынь г.м. Эндэhээ юумыень абажа болохогүй юм.

Шампи Ямпилов ангуушантай болоhон нэгэ ушар тухай иимэ зугаа бии. Энэ yбгэниие дуулаhан байхат. Энэ хyмнай Баянголой шулуун нyyрhэнэй уурхай геолог М.В.Бесовада заажа yгэhэн намтартай. Шампи ехэ ангуушан hэн тула ходо Hонгино, Дyyрээ голнуудаар ябажа агнадаг байhан ааб даа.

Нэгэтэ Шампи ангуушан алта холёотой хонхыень эрижэ, орондонь юумэ табяад, ехэ танил болооб гэжэ hанаhан байгаа гy, бy мэдэе, хонхоёо абаад, мориндоо мордожо, урда Аман дабаа ooдэ гаража эхилбэ ха. Гэнтэ мориниинь хэбтээд, юрэншье бодожо yгooгyй юм хаш. Яажашье ядахадаа hooргoo ошожо, хонхыень байрадань табижа, наашаа гаража ерэhэн юм гэлсэдэг.

Холо аянда гy, али сэрэгтэ мордоходоо нютагай хyнyyд Бyрэнсэ таабайда зальбаржа, шэрэм тогоонhоонь тyмэрхэнyyдые ooлэжэ, бyд соо хэжэ оёод, бэендээ абажа ябадаг юм. “Бишье абажа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда мордоhон аад, бараг гэмгyй ябаад ерээ hэм. Бyрэнсэ таабайм туhалhым гy”, – гэжэ Сэсэрэн Сосорович хooрэнэ.

Хубисхалай урда эндэ хүн хоноходоо миин шоглуулдаг hэн. Моридые yргooхэ, унталга юумэ хүдэлгэхэ, шэдэхэ гэхэ мэтэ. Харин мүнөө сагта иимэ шангаар юумэн үзэгдэдэггүй. “Тиибэ яабашье энээгyyр ябаhан зон мундуурхажа, алдуу хэжэ болохогүй”, - гэжэ хэлээд, эдэ yбгэд хөөрөөгөө дүүргэбэд.

Мэлын yбгэн ангуушан Мээл баатар тухай домог

Урдын урда сагта манай элдин hайхан нютагуудта Мээл баатар гэжэ yбгэн ангуушан ажаhууhан юм гэдэг. Бэедээ найданги, хархис булимтарагша Хара баатарай тyрэл газар дайдадань добтолон ороходонь, имагтал Мээл баатар ёhотой хамгаалагша болоhон байгаа ха.

Хара баатар залуу шиираг, аргагyй хyсэтэй аад, тон олон сэрэгшэдтэй байгаа. Тэрэ тyрyyшээр тагнуулшадые эльгээжэ,  yсooхэн сэрэгшэдтэй yбгэрhэн хyнтэй тэмсэхэ байhанаа элирүүлhэн юм гэдэг. Өөрынгөө хyсэ шадалда, залуу наhандаа найданги Хара баатар Мээл баатарые энеэдэ наада барижа, тулалдаха, байлдаха талынхидтаа дээрэлхyyгээр хандаhан байгаа ха.

Харин Мээл баатар дайсанай хyсэ шадалые мэдэхэдээ, тэрэниие мэхэлжэ илаха гэжэ шиидэбэ. Бэлэхэнээр илаха байhандаа найданги Хара баатарай байрада oohэдынхид сооhоо ухаансар солбон тyргэн залуу хyбyyе yбгэн ангуушан эльгээбэ. Наhажаал баатарайнгаа даабари эдир хyбyyн дүүргэжэ шадаhан байгаа.

Байлдаанай эхилхые хyлеэжэ, амаржа байhан Хара баатарай гэртэ хэндэшье мэдэгдэн, харагдангyйгooр оромсоороо, орой дээрэнь ошо дyлэ бадаруулжа yрдихэтэйнь сасуу, мэргэн буудагша Мээл баатар дайсанай хара зyрхэ шэнхинээтэ годлёороо hэтэ харбаhан юм гэдэг.

Yглooгyyрынь Хара баатарай сэрэгшэд удамаршынгаа аймшагтай аад, нэрэеэ бузарлаhан yхэл харахадаа айhан, эшэhэндээ хэдэн тээшээ тэрьелhэн байгаа.

Иигэжэ сэсэн мэргэн ангуушан Мээл баатар газар дайдаяа, нютагаархидаа аршалhан юм гэдэг.

Мэлын yбгэн ангуушан Мээл баатар тухай домог

Мэлээрхинэй олонхи yльгэр домог Тyнхэнэй газар дайдатай холбоотой юм. Энэшье ойлгосотой. Юуб гэхэдэ, манай олонхи уг гарбалнууднай Хамар-Дабаанай, Хонгор уулын шэлэнyyдые дабажа, Тyнхэнhoo ерэhэн ха юм.

Иимэ домогуудай нэгэн гэхэдэ, Тyбхэн гэжэ нэрэтэй басагые хоёр залуу хyбyyдэй хулгайлhан ушар болоно.

Бишыхайн хyбyyдэй нэгэниин Бата гэжэ нэрэтэй hэн ха. Нэгэтэ тэрэ Тyнхэн ошоходоо, залуу басагантай танилсаад, тэрээндэ дурлашаhан байгаа. Басаганшье дурлажа, тэдэ хоёр хуби заяагаа нэгэдyyлхэ гэжэ хэлсээд, ерэхэ намартаа тyрэ найраа хэхэ гэжэ шиидэбэд.

Баяртай урматай, ехэ найдалтай Бата гэртээ бусажа ерэhэн юм ха. Гэбэшье, ондоо хyндэ Тyбхэниие хадамда yгэхэ гэжэ байна гэhэн мэдээн тэрэл  yбэлдooТyнхэнhoo дуулдаба.

«Морёо тахалха тyлэг байхагyй,  турууень хумиха сyлoo байхагyй», - гэжэ Бата хэлээд, инаг дураяа аршалхын тула холын замда шиидэнгеэр тyхеэрбэ.

Шаранханай Эреэн гэжэ дyтынгoo анда нyхэрые туhалхыень гуйба. Тиин, тэдэмнай харанхы hyни замдаа гаража, Шэбээ, Хара Морин гэhэн газарнуудаар Хамар-Дабаанай hарьдагуудые аргагyй ехэ хyйтэн ба саhатай, мyльhэтэй, хабсагай шулуутайшье hаань дабажа, Тyнхэнэй голдо орожо шадаhан байха юм.

Одоошье хyбyyд Тyбхэнэй ажаhуудаг тосхондо хyрэжэ ерэбэ даа. Гэбэшье, хyнyyд тэдэниие дурагyйгooр угтабад. Захааминай хyбyyнтэй басаганай хуби заяагаа холбохо байhаниие зyбшooгooгyй ха.

Бата угаа хyсэтэй ба солбон тyргэн байhан гэдэг. Харин Эреэн хyбyyнэй нюдарга мунса шэнги бэлэй. Тиихэдэ дуран, хани нyхэсэл тэдэнэй хyсэ шадал хэдэн арбаад дахин арьбадхаа бшуу.

«Моринойнгоо гyйдэл дунда бишни эдээниие нюур нюдэгyй хэдэн тээшэнь ташуурдахаб, харин шимни тэдэниие унаса сохижол мэдээрэй», - гэжэ Бата нyхэртoo хэлэбэ.

Тиигэжэ Бата дурагyйдэжэ суглараад байhан зоной дундуур ташуураараа харгы гаргажа, харин Эреэн мунса нюдаргаараа бултаниие тарайса сохижо байба.

Энэ yедэ хадам болохо эсэгэ ерэжэ, зyбшooлooyгэхэ баатай болоо ха.

Иигэжэ Бата инаг дураяа хамгаалжа шадаhан юм гэдэг. Гурбан залуушуул нютагаа бусажа ерэhэн байгаа.

Тyбхэн yнэн сэхэ, дурланги инаг нyхэр байhан. Табан хyбyyдые тyрoo, тэдэнэй нэгэниинь ехэ бoo байhан юм ха. Энэ эхэнэр сэсэн байhан тула, мордохо болоходоо, намайе yндэр хадын бооридо хyдooлyyлээрэйгты: «Ба тэндэhээ гал гуламтыетнай, yри хyyгэдытнай хамгаалжа байхаб», - гэжэ захиhан юм гэдэг.

Ушар иимэhээ Баянголой дэргэдэхи yндэр уула «Yндэр тooбии» гэжэ нэрлэгдэдэг. Бyхы мэлээрхин болон баянголоорхин сэсэн Тyбхын hyнэhэ hyлдэдэ мyргэдэг, жэл бyридэ уулын хормойдо yргэл, мyргэл хэдэг юм.

«Жаргалтай гэр бүлэ»

 (хүгшэн эжы аба – аба эжы – хүүгэд (аша зээнэр)

Сайн байнат, үхибүүд! Би энэ хэмжээндээ багахан хайрсаг абаад ерэбэб. Энэ хайрсаг соогоо хэрэ угhаа хойшо манай буряад зоной үе үеhѳѳнь эхэ эсэгэнэрэй үри хүүгэдтээ дамжуулжа байгаа шүтѳѳнүүд хээтэй.

I шата

Хэтэ, хутага.

- Энэ юум бэ, мэдэхэ гүт?

- Хутага, хэтэ.

- Юундэ эсэгэ хүбүүндээ хутага, хэтэ хоёрые дамжуулдаг байгааб? Энэнь ямар удхатай байгааб гэжэ hананабта?

hурагшад харюусана.

Анханhаа хойшо хутага гээшэмнай эрэ хүнэй hүлдые, наhанай эршэ хамгаалдаг зэмсэг болодог. Хэтэ болбол гал аһааха хэрэгсэл гээшэ. Гал гээшэмнай ами наhанай, дулаанай, ариг сэбэрэй, hэргэлгын hүлдэ тэмдэг ха юм даа.

- Зай, самбарта hэеы гэр харанат. Гэр хадаа гэр бүлэ бүхэнэй гуламта болоно. Гэр бүлэ соо эхэ, эсэгэ, үри хүүгэд ѳѳрын үүргэтэй.

Саарhан дээрэ эхэ эсэгын эрдэм, үүргэнүүд бэшээтэй, эсэгын эрдэмүүдые шэлэжэ баруун эрын талада няая.

Уужам ухаан.

Хатуу зориг.

Бата журам.

Гэр бүлын түшэг.

Үри хүүгэдэй һүр һүлдын зэргэ.

Эрхи.

- Анхарагты, энэ юум бэ?

- Эрхи.

- Юундэ эрхиеэ түрэлхид үхибүүдтээ дамжуулдаг байгааб? Бодомжолжо узэгты.

Урданай ёhо заншалаар тарни маанияа уншажа эрхи татахадаа, түрэлхид үри хүүгэдэйнгээ түлѳѳ буян хуряадаг байгаа, харгы замыень арюудхажа, амгалан тайбаниие, элуур энхые үршѳѳдэг hэн. Зүгѳѳр саашадаа үхибүүдынь эрхи татахадаа, түрэлхидэйнгөө хойтын буян бүтээхэ гэhэн удхатай.

Хурабша.

- Энэ юум бэ, басагад?

- Хурабша.

- Хэндэ хурабша дамжуулдаг байгааб гэжэ hананабта, ямар удхатайб?

Басагад эхэнэр болоходоо, утаһан һабагша, ульгам зүүн, алтан хайша, мүнгэн хурабшын эзэн болохо ёһотой hэн.

- Зай, мүнѳѳ эхэнэр хүнэй зүүн талада эхэ хүнэй үүргэнүүдые шэлэжэ абаад, hэеы гэрэй эхэнэр талада дээрээ няая.

Үридэ энхэрэлтэй.

Ханидаа түшэгтэй.

Гэр байраяа сэбэр байлгаха

Үнгэдэ сэбэр.

 Үйлэдэ уран.

Шагай.

- Энэ юум бэ, таниба гут?

- Шагай.

- Зуб даа. Энэ ямар удхатайб?

Таанад дуулаагүй байгаа ёhотойт. Шагай дамжуулхадаа, олон үхибүүдтэй боложо, уг гарбалаа үргэлжэлүүлээрэйт гэhэн удхатайгаар эхэ эсэгэнь ухибүүдтээ дамжуулан үгэдэг байгаа.

Шонын hабар.

-Энэ юунэй hабар бэ?

- Шонын.

- Юундэ хэрэглэдэг бэ? Яахаяа дамжуулдаг бэ?

Шонын hабарые нарай нялха үхибүүдэйнгээ хажууда заяашан харууhан болгоод баряад байдаг байгаа, тиигэхэдэ үхибүүд бузартахагүй. Тиихэдээ үри хүүгэдтээ хайшан гэжэ зүбѳѳр нарай хүүгэдээ үргэхэб, аршалхаб гэжэ hургаал болгон дамжуулhан удхатай.

Yхибүүдэй үүргэ hэеы гэртээ абаашаад няая.

Эсэгэ эхэеэ дурлан хүндэлхэ.

Гэрэйнгээ ажалда туһалха.

Уг гарбалаараа омогорхохо.

Эсэгэ эхынгээ зөөриие аршалан арьбадхаха.

Түрэлхидэйнгөө хойтын буян бүтээхэ.

- Зай, энэ hэеы гэрээ дүүргэжэ, бидэ  эхэ эсэгын, үри хүүгэдэй   үүргэнүүдые илгажа гаргабабди. Эдэ эрдэм сахижа ябаа hаа, гэр бүлэ соо амгалан байдал оршожо, түрэлхид үхибүүд хоёрой хоорондо хёмороон, зүрилдөөн гарахагүй.

II шата

- Yхибүүд, мүнѳѳ багахан домог анхаралтайгаар шагнагты. (притча)

Юун гэжэ ойлгобот? Ямар мүнѳѳдэрэй проблемэ энэ домог соо харабат? (Yри хүүгэд эхэ эсэгынгээ ашые бусаанагүй, хожом ѳѳhэдынь үхибүүд баhал адляар хандана).

Хэрбэеэ уг гарбалайнгаа, гэр бүлынгѳѳ бүхы нэрлэгдэhэн ёhо заншал, журам сахижа, бэе бэеэ хүндэлжэ ябаа hаа, минии hанахада, ёhотойл жаргалтай бүлэ болохо хаш. Танай hанамжаар ямар бүлэ жаргалтайб? Эдэ үгтэhэн гүнзэгы удхатай оньhон үгэнүүд сооhоо ѳѳртѳѳ дүтэ харюу шэлэжэ, самбарта няагаад, юундэ энээниие шэлээбта гэжэ хүн бүхэн хѳѳрэжэ үгыт даа.

-Зай, хэмжээмнай түгэсхэлдѳѳ хүрэбэ. Тандаа hайниие хүсэнэб, жаргалтай гэр бүлэтэй боложо, баян тарган ажаhуухыетнай хүсэнэб. Баяртай.