«Ирон æвзаг æмæ литературæйы уроктæм цымыдисдзинад гуырын кæныны фæрæзтæ»
статья

Солтанты Д.М.

38-æм скъолайы ирон æвзаг

æмæ литературæйы ахуыргæнæг

 «Ирон æвзаг æмæ литературæйы уроктæм цымыдисдзинад гуырын кæныны фæрæзтæ»

Кæд искæй ахуыр кæныс, уæд бирæ дзурыныл ма архай, цæмæй   коммæгæс зонд бамбара дæ ныхæстæ æмæ сæ ма ферох кæна. Уæлдай цыдæриддæр вæййы, уый зондæй рох кæны.

Гораций.

        Скъоладзауты ахуыр кæнымæ разæнгард кæнынæн ис алыхуызон мадзæлттæ. Ахуырдзаутæн зонындзинæдтæ раттын æмæ ахуыры æрмæг бирæ хатт фæлхат кæнынæй фылдæр пайда хæссы скъоладзауты сфæлдыстадон куыстмæ разæнгард кæнын. Абон скъолаты уыцы фарст у сæйраг,  æххæстгонд  цæуы æнæфæткон урокты.        

Фæткон æмæ æнæфæткон уроктæ

Организацийы фæрæзтæ ивд кæм æрцыдысты, ахæм уроктæ:

урок-лекци, лекци-парадокс, зонындзинæдтæ хъахъхъæнын, идейæтæ хъахъхъæнын, урок дыууæйæ, урок-фембæлд.

Фантазийыл æнцойгæнæг уроктæ:

урок-аргъау, урок-сфæлдыстад: урок-сочинени, исты æрымысыны урок, урок-сфæлдыстадон доклад, æмхæст-сфæлдыстадон доклад,  урок-«диссæгтæ — нæ разы», фантастикон проекты урок, урок-радзырд (ахуыргæндты тыххæй), урок-бенефис, урок-портрет, урок-сюрприз, урок - лæвар Хоттабычæй.

Исты куыст (архайд) æвдисæг урок:

экскурси, фæсаууон экскурси, тезгъо, уазджыты уат, балц ивгъуыдмæ (балц фидæнмæ), балц бæстæйыл, балц поезды, урок-экспедици,  туристон проекттæ хъахъхъæнын.

Хъазæн-ерысгæнæн уроктæ:

урок-хъазт, урок-«домино», бæлвырдгæнæн кроссворд, хъазт «Лото»-мæ гæсгæ урок, урок: «Зондджынтæ сгарынц», урок-хъуыддаг, иумæйаг хатдзæгæт кæныны урок, урок-КВН, урок: «Цы? Кæм? Кæд?», урок-эстафетæ, конкурс, хъазт, дуэль,  ерыс.

Фæткон фæрæзты ивдзинæдтæ рагацау кæм хынцынц, ахæм уроктæ:

Къæйттæй фæрсын, экспресс-фæрстытæ, урок-зачет, аргълæвæрд хъахъхъæнын, урок-консультаци, урок-практикум, урок-семинар, чиныгкæсæджы формуляр хъахъхъæнын, телеурок æнæ телевиденийæ, урок - æхсæнадон æркаст зонындзинæдтæм, урок-консультаци, кæронбæттæн ныхас, ахуырдзауты конференци.

Хъазæн-ерысгæнæн уроктæ:

" Хъæзтытæн сæ фылдæр сывæллоны  ахуыр кæнынц хъуыды кæныныл..."

И.А. Сикорский.

"Уроктæй хъæуы фæсурын фынæйы хуыцау Морфейы

    æмæ арæхдæр хонын худыны хуыцау Момусы".

Ш.А.Амонашвили.

Урочы хъазæн хуызтæм хауынц: ролтæм гæсгæ урок, имитацион, урок-хъуыддаг æмæ æндæртæ.  Уыцы уроктæй алкæцыдæр скъоладзаутæн фадат дæтты сæхи алы ролты равдисынæн. Хъазæн формæтæн сæ хицæндзинад уый мидæг ис, æмæ ахуыры процесс практикон куыстмæ тынг хæстæг у. Йæ ролмæ гæсгæ ахуырдзау хъуамæ исты практикон уынаффæ рахæсса. Арæхдæр ахуырдзауы йæ ролы хъазын фæхъæуы исты конфликтон уавæры, хъазты мидисмæ гæсгæ.  Бирæ хъæзтыты скъоладзаутæ уынаффæ рахæссынц иумæ. Уый фæрцы рæзы сæ хъуыдыкæнынад, æнгомдæр кæнынц сæ ахастдзинæдтæ.  Хъазты рæстæг сæм фæзыны цымыдисдзинад, æмæ ахуыр кæнын дæр райдайынц хуыздæр. Ахæм хъæзтыты руаджы сывæллæттæн сæ бон у, скъолайы цы зонындзинæдтæ райстой, уыдонæй практикон хуызы пайда кæнын. Уый у ахуыры процессы вазыгджын формæ, бацахсы бирæ рæстæг æмæ йæм хъæуы хорз бацæттæ кæнын.

Хъæзтыты сæйраг хицæндзинæдтæ:

- практикон куысты бæлвырд хуызæгтæ скæнын;

- архайды уавæртæн хуызæгтæ скæнын;

 - ролтæ хъазты архайджыты ’хсæн байуарын;

 - хъазты чи архайы, уыдонæн сæ нысæнтты хицæндзинад сбæлвырд кæнын;

- хъазты архайджыты иумæйаг куыст;

 - хъазты архайджыты иумæйаг хæстæ;

- архайджыты куыстæн къордæй кæнæ иугæйттæй аргъ скæнын

ДИДАКТИКОН ХЪÆЗТЫТЫ ХУЫЗТÆ

Хъæзтытæ-фæлтæрæнтæ

        Арæзт цæуынц урочы, стæй æддæкъласон куысты рæстæг. Бацахсынц 10-15 минуты. Сæ нысан у скъоладзаутæм ахуыр кæнынмæ фылдæр курдиæттæ раргом кæнын. Ахæм урокты фæрцы скъоладзаутæм ахуырмæ цымыдисдзинад фæзыны, æххуыс кæнынц ахуыры æрмæг ныффидар кæнынæн, ног уавæрты дзы пайда кæнынæн. Уыдон сты алыхуызон  викторинæтæ, кроссвордтæ, ребустæ, чайнвордтæ, шарадæтæ, сæрзилæнгæнæнтæ, æмбисæндтæ æмбарынгæнæнтæ, уыци-уыцитæ.

Хъæзтытæ-балцтæ

Уыдон саразæн ис куыд урочы, афтæ æддæкъласон куысты рæстæг дæр. Фылдæр хъæуынц ахуыры æрмæг арфдæр бамбарынæн æмæ йæ ныффидар кæнынæн. Хъæзтытæ-балцты скъоладзаутæ исты хабæрттæ фæдзурынц, фæрстытæ, дзуæппытæ фæдæттынц, се ’нкъарæнтæ æмæ  сæ хъуыдытæ раргом кæнынц.

Сюжетон (ролтæм гæсгæ хъазт)

Хъæзтытæ-фæлтæрæнтæй æмæ хъæзтытæ-балцтæй хицæн кæны уымæй, æмæ дзы хъазынц æрхъуыдыгонд уавæры, ахуырдзаутæн дзы вæййы бæлвырд ролтæ.

Хъазт-ерыс

Уæлдæр цы дидактикон хъæзтыты хуызтæ ранымадтам, уыдон, гæнæн ис, ацы хъазты  æмбæлой, науæд та сæ элементтæ. Хъазтæй хъазгæйæ, скъоладзаутæ къордтыл адих вæййынц æмæ ерыс фæкæнынц. Хъазт-ерысæн йæ сæйраг хицæндзинад уый мидæг ис, æмæ дзы ерысæй уæлдай ис иумæйаг куыст дæр. Ерысы элементты хъазты ахсын сæйраг бынат, иумæйаг куыст та фæзыны бæлвырд уавæрты æмæ хæсты (нысæнтты) бындурыл. Ацы хъазты фæрцы ахуыргæнæгæн йæ бон у (æрмæджы мидисмæ гæсгæ) æрмæст цымыдисаг æрмæгæй спайда кæнын нæ, фæлæ ахуыры программæйæ вазыгджын фарстытæ раттын дæр. Йæ  ахадындзинад сæйрагдæр уый мидæг ис, стæй иннæ дидактикон хъæзтыты ’хсæн дæр уæлдæр къæпхæныл уымæн лæууы.

        Ахуыры практикæйы алы хъазтæй дæр пайдагæнæн ис хицæн хуызы, фæлæ хъазтытæн сæ бон у кæрæдзийы баххæст кæнын. Кæцы хъазт райсæм кæнæ хъæзтытæй цавæртæ баиу кæнæм, уый аразгæ у ахуыры æрмæгæй.

Хъæзтыты классификаци

• Архайджыты нымæцмæ гæсгæ:

1. Къæйттæй;
2. Къордтæй;
3. Кълас иумæйагæй.

Ацы хъæзтытæй цы уавæрты архайæн ис, уыдон æмткæй равдисæн ис ахæм таблицæйы:

• Ролтæм гæсгæ хъæзтытæ (хъуыддаджы) – хъæзтытæ æнæ ролтæй : характеристикæ сюжетмæ гæсгæ.

Ролтæм гæсгæ хъæзтыты рахицæн кæнæн ис æртæ фазæйы:

1. хъазты размæ (хъазтмæ бацæттæ кæнын: сюжет равзарын, ролтæ байуарын, хъазты архайджытæн инструкцитæ раттын, ролтæ бацæттæ кæнын);
2. хъазты фазæ (хъазт; хъазты уавæрты ахъазын);
3. хъазты фæзтæ (рефлекси).

Гæнæн ис, рефлекси хъазты рæстæг дæр арæзт æрцæуа (анализгæнæн паузæтæ).

Рефлексийы къæпхæнтæ:

• эмоционалон (уавæры ныфсджынæй архайын,  хи дзы дзæбæх æнкъарын æмæ æнд.);
• æххæстгæнæг (дæсныдзинад: дæхицæн æмæ хъазты иннæ архайджытæн анализ скæнын);
• миниуæгон, рагацау дзурæг (Цы  дзы рауад? Цы нæ рауад? Цæуылнтæ? Проблемæ райхалыны варианттæ.
• Фылдæр цы базонымæ тырнынц (уæлдæр миниуæгмæ гæсгæ):

Рæзын кæнынц:

1. Хъуыдыкæнынад;
2. Цымыдисдзинад ахуырмæ;
3. Хъусдард.
4. Ахъаз сты  æрмæг æнцондæрæй æмбарынæн;

******************************************************************

УРОК-ЛЕКЦИ

Урок-лекцийы ’мбæлынц вазыгджын фæлгонцтæ, арф иумæйаг хатдзæгтæ.

Урок-лекци скæныны  уавæртæ.

1. Æрмæг æнæ ахуыргæнæджы æххуысæй зын ахуыргæнæн  куы уа, уæд.
2. Егъаудæр дидактикон иуæгæй пайда кæнгæйæ.
3. Иу  (цалдæр) темæйы кæнæ  ахуырадон курсы  кæронбæттæн урокты.
4. Темæ иртасыны райдиан.
5. Бæлвырд хæслæвæрдты ног методтæ ахуыр кæнгæйæ.
6. Зонындзинæдтæй практикон хуызы пайда кæнгæйæ.

Лекциты типологи.

1. Проблемон лекци. Проблемон лекцитæн сæ хæс у, царды парадокстæ теоретикон концепциты куыд æвдыст цæуынц, уый раргом кæнын. Лекцийы сæйраг нысан — ахуырдзауты хæдбары куыстыл æфтауын, сæрибарæй сæ зонындзинæдтæ фылдæр куыд кæной, уымæ сæ разæнгард кæнын.

2. Лекци-визуализаци. Лекцийы сæйраг мидис æвдыст цæуы фæлгонцджын хуызы (нывтæ, графикæ, схемæтæ æмæ æнд.). Визуализаци ацы ран нысан кæны алыхуызон нысæнтты  фæрцы исты информаци раргом кæнын.

3. Лекци-дыууæйæ иумæ. Уый у дыууæ ахуыргæнæджы куыст (ахуыргæнæджы æмæ ахуырдзауы). Уыдон иу темæйыл лекци скæнынц, проблемон-организацион æрмæджы фæдыл ныхас кæнынц куыд кæрæдзиимæ, афтæ иннæ ахуырдзаутимæ дæр. Проблематизаци сырæзы  формæ  æмæ мидисы фæрцы.

4. Лекци-пресс-конференци. Лекцийы мидисæн формæ скæнынц ахуырдзауты курдиатмæ (фарстытæм) гæсгæ, архайынц дзы цалдæр ахуыргæнæджы.

5. Лекци-консультаци йæ типмæ гæсгæ хæстæг у лекци-пресс-конференцимæ. Сæ хицæндзинад уый мидæг ис  –  уазæг (кæсын æмæ фыссыны специалист)  педагогон куысты методтæ хорз нæ зоны. Лекци-концультацийы скъоладзаутæм цымыдисдзинад фæзыны, сæ бон у  спайда кæнын уазæджы профессионалон зонындзинæдтæй.

 6. Лекци-провокаци (пъланмæ гæсгæ — рæдыдтимæ). Скъоладзауты ахуыр кæны инфорацийæн тагъд анализ кæнын, аргъ ын скæнын. Ис дзы «æцæг уавæры» хуызы пайдагæнæн».

7. Лекци-диалог. Лæвæрд цæуынц фарстытæ,  ахуырдзау сын хъуамæ дзуапп ратта лекцийы рæстæг. Ацы лекцийы типмæ æввахс у лекци-консультаци.

8. Хъазæн методтимæ лекци (бæлвырд уавæрты методтæ æмæ æнд.). Скъоладзаутæ сæхæдæг проблемæ загътой æмæ йæ  архайынц райхалыныл.

Лекци - афæлгæст

Лекци-афæлгæст арæхдæр скæнынц стыр темæ иртасыны размæ. Ахуырдзаутæн фехъусын кæнынц, цæуыл кусдзысты, уый, æмæ сын куысты мидис бамбарын кæнынц. Темæйы иуæй-иу фарстытæм лæвæрд æрцæуы уæлæмхасæн æрмæг – библиографи. Ахуыргæнæг рагагъоммæ фæзæгъы, цавæр практикон (лабораторон) куыстытæ  бакæнын хъæудзæн, уый;  радзуры сæ нысан цæй мидæг ис, стæй, сæххæстгæнæн сæ куыд ис, уыдæттæ. Ахуырдзаутæн фæзæгъы, цæмæй ахъуыды кæной æмæ сæхи вариант равзарой (сæ куыст сын сæххæст кæнын куыд хуыздæр уыдзæн, уый фæдыл). Программæйы цы куыстытæ нымад цæуынц, уыдонæй уæлдай ма ис хæдзары эксперименттæ скæнæн.  

Куысты процессæн хъæуы пълан скæнын æмæ йæ ныффыссын; уый ахуырдзаутæн иннæ урокты дæр стыр æххуыс уыдзæн. Алы урочы дæр, пъланмæ гæсгæ, ахуырдзаутæ хъуамæ фæрстытæн дзуæппытæ дæттой: сæйраг фæрстытæй цы раиртæстой æмæ иннæ урочы цæуыл дзурдзысты, уый фæдыл.

Урок-дыууæйæ иумæ

Ацы урок арæзт æрцæуы уазæг-специалистимæ (исты сферæйæ).

Урокты хицæндзинад — цæттæ кæнын сæм хъæуы тынг лæмбынæг. Урочы рæстæг ахуыргæнæг æмæ специалист ныхас кæнынц, хатгæй уазæг цардæй ист уавæртæн аргъ скæны. Ахсджиаг у урочы кæронбæттæн хай — ахуырдзаутæн сæ бон вæййы уазæгмæ фарстытæ раттын, йемæ сæрибарæй ныхас кæнын.

Урок - фембæлд

Нысан – абоны (нырыккон) истори «райгас кæнын».

Хуындтытæ: фæсарæнты чи уыд (фæсарæнтæм  цæуынмæ чи хъавы).

Варианттæ:

1. Уазæг йæхæдæг, ахуыргæнæгимæ цы  пълан скодтой, уымæ гæсгæ, йæ мысинæгтæ кæнæ йæ хъуыдытæ дзуры, уый фæстæ дзуапп дæтты скъоладзауты фæрстытæн.
2. Ахуыргæнæг сывæллæттæн уазæджы бацамыдта, цы бæстæйы уыди, уый кой кæны, уый фæстæ йæм ахуырдзаутæ фарстытæ дæттынц.

******************************************************************

Лекци " Парадокс"

Нысан – æрмæг фæлхат кæнын, ахуырдзауты хъусдард, сæ критикон хъуыдыкæнынад сын рæзын кæнын.

Урочы организаци: арæзт цæуы историйы сæйраг бындурыл.

1. Ахуыргæнæг лекци кæсы; лекцийы ис, раст чи нæу, ахæм бæрæггæнæнтæ, ныхмæлæуд хъуыдытæ.
2.  Ахуырдзаутæ лекцийы фæдыл ныхас кæнынц, хæслæвæрдтæ æххæст кæнынц – аразынц пълан æмæ ахуыргæнæджы фæрстытæн дзуæппытæ агурынц.
3.  Ахуырдзаутæ ахуыргæнæджы «рæдыдтæ» фыссынц.
4.  Сæ фиппаинæгтæ   таблицæйы фæныса кæнынц.
5. Лекцийы пълан: рæдыдтæ æруадзын; фарстытæн дзуапп дæттын.
6.  Цы ныффыстой, уыдонмæ ’ркæсы ахуыргæнæг кæнæ ахуырдзау-лаборант.
7. Скъоладзаутæй иу, цы рæдыд æруагъдæуыд, уый фæзæгъы, æмæ ахуыргæнæг уыцы скъуыддзаг лекцийæ бакæсы.
8. Ахуырдзаутæ рæдыды фæдыл ныхас кæнынц æмæ уыцы хъуыды раст цæуылнæ у, уый иртасынц.
9.  Ныхас кæнынц иннæ рæдыд хъуыдыйы фæдыл.

Алы куыстæн дæр хъуамæ аргъ лæвæрд æрцæуа, стæй «рæдыды» фæдыл цы аргументтæ хаст æрцыд, уыдонæн дæр.

Ахæм уроктæ рæзын кæнынц ахуырдзауты хъусдард, ахуыр сæ кæнынц анализ кæнын, ахуырмæ сæ разæнгард кæнынц.

Домæнтæ лекцимæ: наукон æмвæз, темæ алывæрсыгæй райхалын; темæ хъуамæ цардимæ баст уа; фидар аргументтæ,  бæлвырдгонд хатдзæгтæ, æнкъарæнджын ныхас.

Лекцитæ-парадокстæ арæхдæр скæнынц хистæр кълæсты. Лæвæрды сын цæуы 25-30 минуты. Урочы иннæ хай — куысты фæдыл ныхас, аргълæвæрд ахуырдзауты куыстæн.

******************************************************************

Иугонд урок

Иугонд урочы методикæ

Куысты фыццаг къæпхæн — цæттæгæнæн. Райдианы хъæуы пълан скæнын, сфæлдыстадон къорд саразын, урочы мидисæн бæлвырд конструкци скæнын, урок саразын афæлварын.

                  Иугонд урочы нысан  – темæйы кæнæ программæйы хайы цавæр фæзынды, цауы кæнæ процессы кой цæуы, уый алывæрсыгæй раиртасын.

Педагогон практикæйы анализ куыд æвдисы, уымæ гæсгæ абон иугонд уроктæй фылдæр спайда кæнынц кæронбæттæны, иумæйаг хатдзæгтæ кæнгæйæ. Уый баст у, ахуыры æрмæг фылдæр индуктивон методы фæрцы кæй фæиртасынц, уыимæ.

Ахуыры азы цал иугонд урочы лæвæрд æрцæудзæн, уый аразгæ у программæйæн цал хайы ис, уымæй.

Пълан цæттæ кæнгæйæ, сбæлвырд кæнын хъæуы цавæр предметтæ баиугæнæн ис, уый. Зæгъæм, гуманитарон æмæ аивадон-эстетикон циклты предметтæ иу кæнгæйæ, иугонд урок саразæн ис историйы бындурыл. Историйы логикæ бирæвæрсыгæй иртасы æхсæнад æмæ культурæйы рæзт, историон цаутæ (истори), политикон системæтæ (политологи). Культурæйы темæты баиу (сиу) сты зонады истори, техникæ, сурæтгæнæн аивад (нывкæнынад), музыкæ, архитектурæ æмæ театримæ баст зонындзинæдтæ. Ноджы ма (2-аг хæс) сбæлвырд кæнын хъæуы кæрæдзимæ æвахс темæтæ  литературæ, нывкæнынад (сурæтгæнæн аивад) æмæ музыкæйæ. Уæд сæ историимæ баиу кæнын æнцондæр уыдзæн. Уый тыххæй та уыцы предметты программæтæн хъæуы анализ скæнын.

Сфæлдыстадон къорд. Иугон урокмæ цæттæ кæнгæйæ, ’ппæты бæрнондæр хæс у ахуыргæнджыты къорд æрæмбырд кæнын, уымæн æмæ урок  æнтыстджын рауайдзæн æви нæ, уый аразгæ у, къордтæн кæрæдзиимæ цавæр ахастдзинæдтæ ис, уымæй. Зындгонд куыд у, афтæмæй, психологон фактор цыфæнды къорды куыстыл дæр тынг æндавы. Уымæ гæсгæ, сфæлдыстадон къорд аразгæйæ, къорды уæнгты ахастдзинæдтæ ахсджиаг сты æмæ хъуамæ нымады уой. Урок æнтыстджын рауайдзæн, къорды уæнгтæ кæрæдзимæ хорз зæрдæ куы дарой, уæд.

Урочы мидисы конструкци. Фыццаг къæпхæны урокæн скæнын хъæуы иумæйаг схемæ, цавæр æрмæгæй пайда кæндзысты, уый бæлвыргонд нæ фæцæуы. Бакусын хъæуы урочы композицийыл, сбæрæг кæнын хъæуы йæ сæйраг хæйттæ.

Урочы мидисыл куысты дыккаг къæпхæн – сæрибар куыст. Алы ахуыргæнæг дæр æрмæг æрæмбырд кæны. Йæ хæс у — урочы тематикæмæ гæсгæ, цас гæнæн ис, уыйас фылдæр  æрмæг æрæмбырд кæнын, цымыдисаг факттæ раиртасын, хъæугæ иллюстрацитæ, музыкæ æмæ æндæр æрмæг равзарын. Уый фæстæ къорды архайджытæ бавналынц пълан-конспект фыссынмæ, цы ’рмæг сæм æрæмбырд ис, уымæ ’ркæсынц æмæ йыл æрныхас кæнынц. Уыцы æрмæгæй сфæлдыстадон къорд рахицæн кæны, ахсджиг цы у, уый, иннæтæ ’ппæрст æрцæуынц. Уый баст у,  урокæн бæлвырд рæстæг лæвæрд кæй цæуы, уыимæ.

Фæлварæн этап: Сфæлдыстадон къорды цы ахуыргæнджытæ архайынц, уыдон ныхас кæнынц урочы режиссурæйыл, сценарийыл. Ацы этапы сбæрæг вæййынц ахуыргæнджыты ролтæ: иу дзы дзуапп дæтты техникон фæрæзтæн, иннæ кæсы æмдзæвгæтæ… Æрхъуыды кæнын хъæуы мизансценæтæ: чи кæм лæудзæн; ахуыргæнджы фезмæлд (цæмæй слайд кæнæ иннæ ахуыргæнæджы ма сæхгæна), цы кусдзæн æмæ æнд. Ахæм лыстæг хъуыддæгтыл аныхас кæнын хъæуы, ахуыргæнджытæ къордæй кæй архайдзысты, уый тыххæй.

Урок цæттæ кæныны æмæ йæ саразыны 2-аг къæпхæн (этап). Урочы райдиан сывæллæттæм хъуамæ цымыдисдзинад фæзына, нырыккон дидактикæйы ацы этап хуыйны сидты фазæ. Йæ нысан – сывæллæтты урочы темæмæ æмæ йæ мидисмæ сцымыдис кæнын. Спайда кæнæн ис алыхуызон мадзæлттæй, зæгъæм, проблемон уавæры кæнæ цымыдисаг цауы кой ракæнæн.

Урочы кæронбæттæн хайы æнæмæнг хъæуы иумæйаг хатдзæгтæ  скæнын, урочы цы загъд æрцыд, уыдæтты, стæй ахуырдзауты хъуыдыты фæдыл. Урочы кæрон дæр, йæ райдианы хуызæн, хъуамæ скъоладзаутын сæ цымыдисдзинад  къаддæр ма фæуа.

Хуыздæр уыдзæн, иугонд урокæн проблемон хуыз куы уа, уæд. Кæд цæттæгæнæн урок у, уæд, иннæ урокты ныхас цæуыл цæудзæн, уыцы проблемон фарстытæ фæнысан кæнын хъæуы. Кæронбæттæн урочы ныхасгæнæн ис, ахуырдзаутæ уæгъд рæстæджы (скъолайы æдде) цавæр фарстытыл кусдзысты, уый фæдыл.

Æртыккаг этап – рефлексивон. Ацы этапы урокæн анализ скæнынц.

******************************************************************

Урок-иртасæн куыст.

Урок-иртасæн куыст – ахæм урокæн йæ ныхасы сæр у ахуыры хæс.

Скъоладзауты куыстæн ахæм урокмæ цæттæ кæнгæйæ, ис бирæ этаптæ. Ахуыргæнæг  уыцы куыстæн системæ скæны, проблемон хæстæ, проблемон уавæртæ æмæ сæ райхалыны мадзæлттæ сбæлвырд кæны.

Цæттæгæнæн этап: ахуыргæнæг дыууæ къуырийы раздæр  скъоладзаутæн темæйы пълан æмæ библиографион æрмæг ратты, цавæр фарстытыл ныхас кæндзысты, уый сын фæзæгъы; сбæлвырд кæны урочы куысты формæтæ (иумæйаг куыст, къордтæй, индивидуалон), ахуырдзауты сæрибар куыст (пълан, тезистæ, конспект, реферат).

Урочы сæйраг нысан у иумæ æцæгдзинад сбæрæг кæнын; ахуырдзаутæ хъуамæ сæхæдæг аивадон тексты исты ногдзинад раргом кæной.

Ахуыргæнæг темæ ратты. Темæйыл сæрибарæй кусгæйæ, ахуырдзаутæ пайда кæнынц ахæм зæрдылдаринагæй «Куыд цæттæ кæнæм урок-иртасæн куыстмæ»:

4. Ногæй бакæсут (уæлæнгай æркæсут) аивадон уацмыстæ, фарстытæн дзуапп раттынæн  анализ цы сæргæндтæн æмæ эпизодтæн скæнын хъæуы, уыдон фæнысан кæнут; тексты хъæугæ бынæттæ фæбæрæг кæнут, цитатæтæ хицæн сыфтæм рафыссут.
5. Ахуыргæнæджы рекомендацигонд æрмæг бакæсут (критикон литературæ), авторы позицийыл ахъуыды кæнут, æнæмæнг уæ цы скъуыддзæгтæ хъæуынц, уыдон рафыссут.
6. Ныхмæвæрд хъуыдытæ кæрæдзиимæ абарут, уæ хъуыдытимæ чи иу кæны, уыдон фæнысан кæнут; ахъуыды кæнут, уæ хъуыдытæ фидардæр цы аргументты фæрцы кæнынц, уыдоныл.
7.  Раныхасæн (докладæн)  пълан скæнут (тезистæ), сæйраг эпизодтæ хи ныхæстæй ныффыссут, рафыссут цитатæтæ, хатдзæгтæ скæнут. Доклад хъæрæй бакæсут — цас рæстæг бацахсдзæн, уый сбæрæг кæнут.

Урочы цыд:

1. Ахуыргæнджытæ урочы нысантæ сбæрæг кæнынц.
2. Ахуыргæнæджы лекци (проблемæ æмæ иртасæн куысты здæхт фæнысан кæнын...).
3. Ахуырдзауты докладтæ (доклад, реферат).
4. Фарстытæ лектортæм (ахуыргæнæг, скъоладзаутæ).
5. Фарстытæн дзуæппытæ лæвæрд цæуынц, оппонентты докладтæ.
6. Проблемон фарстыл иумæйагæй ныхас кæнын.
7. Ахуыргæнæджы кæронбæттæн ныхас.

Урок-лабораторон куыст

Ирон æвзаг æмæ литературæйы урокты технологи лабораторон куысты хуызы.

Ахуырдзауты раст ахуыр кæнын –  (æрмæг æмбарыны курдиат сæм рæзын кæнын).

Скъоладзауты иртасæн куыстыл ахуыр кæнгæйæ, арæхдæр пайда кæнынц лабораторон методæй:

- орфографион фæлтæрæнтæ;

- дзырдаразтимæ баст хæслæвæрдтæ;

- изложенитæ, сочиненитæ.

Ацы методæй пайда кæнæн ис, куыд æрмæг ахуыр æмæ фидар кæнгæйæ, афтæ ног темæ амонгæйæ дæр.

Сæ ахадындзинад фылдæр у æмхæст темæтæн.

Иртасæн методикæйы хæслæвæрдтæ, гæнæн ис, уой алыхуызон.

Лабороторон уроктæ практикон урокты разæй куы цæуой, уæд сæ хæс у иу бæлвырд фарст раиртасын, фæлæ кæд практикон урокты фæстæ лæууынц, уæд сæ хæс у иумæйаг хатдзæгтæ скæнын.

Лабораторон куыстæн йæ бон у бацахсын æнæхъæн урок кæнæ урочы ’рдæг, хæдзары дæр сæ ис скæнæн. Хæслæвæрдæн хъуамæ уа ахæм иртасæн этаптæ:

- факттæ æмæ фæзындтæм æркæсын æмæ сæ раиртасын;

- зынæмбарæн фæзындтæ иртасын;

- гипотезæ скæнын;

- иртасæн куыстæн пълан скæны;

- иртасæн фæзынд иннæ фæзындтимæ куыд баст у, уый раиртасын;

- лингвистикон эксперимент скæнын;

-  лингвистикон хæслæвæрд сæххæст кæнын;

- фæстиуджытæ баиу кæнын æмæ хатдзæгтæ скæнын.

Лабораторон куыстытæн сæ практикон здæхтмæ гæсгæ кæддæриддæр ис иртасæн хуыз, пайда дзы кæнынц алыхуызон иртасæн мадзæлттæй (æрфыстон, барæн, статистикон); спайда кæнынц наукон литературæйæ,  дзырдууæттæй, бæрæгуæттæй. Лабораторон уроктæ ахуыр кæнынц: факттæн анализ кæнын, бæлвырд фæтк цæмæн ис, уыдæттæ бæрæг кæнын, æвзаджы æрмæг иртасын æмæ иу кæнын, иртасæн куысты фæстиуджытæ баиу кæнын, хатдзæгтæ кæнын.

Ахæм фæлтæрддзинад фæзыны æрмæстдæр сæрибарæй куысты рæстæг. Ахуырдзаутæ базонгæ вæййынц алыхуызон дзырдуæттимæ, бæрæгуæттимæ.

******************************************************************Исты æрхъуыды кæныны, ахуырдзауты проекттæ хъахъхъæныны урок

Къласы къордтæ иу хæслæвæрд райсынц: цы темæтæ рацыдысты, уыдоны бындурыл фантастикон проект кæнæ сценарий саразынц.

Ахуырдзаутæ бацæттæ кæнынц схемæтæ, хахнывтæ, проект хъахъхъæныны хынцинæгтæ. Уыдæттæ къорды архайджытæ кæнынц иумæ. Уый фæстæ къорды уæнгтæй иу урочы доклад кæнæ сценарий бакæсы. Иннæ къорды хæс: проекты мидис бамбарын, нывыл арæзт дзы цы нæу æмæ хорз цы рауад, уыдæттæ сбæрæг кæнын, проекты констукци æмæ идейæ бæлвырддæр чи кæны, ахæм фарстытæ раттын, куыстæн аргъ скæнын. Уый фæстæ ралæууы дыккаг къорды рад. Процесс фæлхатгонд цæуы.

Ахæм урокты фæрцы рæзы сывæллæтты фантази, ахуыр кæнынц иумæ кусыныл, рæзы сæ критикон хъуыдыкæнынад, ахуыр кæнынц факттæн аргъ кæнын, алцæуыл не ’ууæндын, урокты цы зонындзинæдтæ райсынц, уыдонæй ног уавæрты пайда кæнын.

Урок-зачет

Кæронбæттæн урокты хуызтæй иу. Ахæм уроктæ сæйрагдæр ахуыр кæнынц зонындзинæдтæй ног уавæрты пайда кæнын.

Зачеты размæ ахуыргæнæг бæлвырд кæны темæйы нысæнттæ, хынцинаг фарстытæ теорийæ, практикон зонындзинæдтæ иртæстгонд цы хуызы цæудзысты, уый. Æнæмæнг хъæуы къласы ахуырдзаутæй ассистенттæ равзарын дæр. Уыдон ахуыргæнæгæн æххуыс кæндзысты, урокмæ уы цæттæ кæна, уæд, стæй урочы рæстæг: ассистенттæ рагацау бацæттæ кæнынц стенд (фæрстытæ, хæслæвæрдтæ, уынаффæтæ æмæ рекомендацитæ). Бацæттæ кæнынц «зонындзинæдтæ хынцæг сыф», ахуыргæнæгимæ йæ баххæст æй кæнынц. Байуарынц æрмæг: зæрдылдарингæтæ, лæмæгъдæр ахуыргæнинæгтæн — сыфтæ-бæрæгуæттæ, сыфтæ-хæслæвæрдтæ индивидуалон куыстæн æмæ æнд. Кæд хъæуы, уæд се ’мбæлттæн зачетмæ цæттæ кæнын æххуыс кæнынц.

Консультантты ахæм урочы нæ фæрсынц. Уыдон ахуыргæнæгæн æххуыс кæнынц, хæслæвæрдтæ æххæстгонд куыд æрцыдысты, уый бæрæг кæнын, зонындзинæдтæ хынцæг сыфы  аргълæвæрды фæстиуджытæ фыссынц.

Цæттæгæнæн куыст арæзт æрцæуы къласы иннæ ахуыргæнинæгтимæ дæр. Ахуырдзаутæн  фыццаг урочы фехъусын кæнынц, темæйæ зачет кæй уыдзæн, уый, кæд æй дæтдзысты, стæй цавæр домæнтæм гæсгæ лæвæрд цæудзæн, уыдæттæ. Ахуыргæнæг сывæллæттæн зонындзинæдтæ бæрæггонд цы хуызы цæудзысты, уый фæзæгъы, ратты сын библионрафион æрмæг.

Иртæстгонд темæйæ сывæллæттæ цы зонындзинæдтæ æмæ фæлтæрдзинад райстой, уыдон равдисæн ис ахæм стендыл: «Цæттæ кæнæм зачетмæ».  Уымæй уæлдай, стендыл фæнысан кæнæн ис зæрдылдаринæгтæ аргълæвæрды тыххæй; зачетмæ цæттæ кæнгæйæ, цы уынаффæтæ æмæ рекомендацитæ райстой, уыдон; темæимæ баст хæслæвæрдтæ æмæ фæрстытæ; дзуæппыты хуызæгтæ, дæнцæгтæ æмæ æнд.

Зачеты рæстæг ахуырдзаутæн дзуæппытæ сæ бон у куыд фыссын, афтæ  дзурын дæр.

Алы ахуырдзауæн дæр ис зæрдылдаринаг раттæн, цæмæй йæ бон дзуаппæн аргъ скæнын уа.

Дзуаппæн аргъ кæныны пълан:

-Дзуаппæн бацæуæн ныхас уыд, хорз рауад?

-Æрмæг логикон æгъдауæй æххæст у, дзуаппдæттæг æй алывæрсыгæй райхæлдта?

-Дæнцæгтæ уæм хорз, фаг кæсынц?

-Дзуаппы кæрон хадзæгтæ уыди?

-Дзуапп  цавæр стилы лæвæрд æрцыд?

-Фиппаинæгтæ, баххæстгæнингтæ.

-Дзуаппæн иумæйагæй цавæр аргъ скæнæн ис?

-Дзуапдæттæг æрмæг арф райхæлдта?

- Дзуапп логикон æгъдауæй æххæст у? Бæлвырд фæткæвæрд ын ис, уырнинаг у?

-Стилимæ иу кæны? Лексикæйы алыхуызонад, дзургæ ныхасы раст формæ, æнкъарæнджын дзуапп — уыдæттæй цух уыдис æви нæ?

-Фиппаинæгтæ, баххæстгæнинæгтæ.