Стандартмæ гæсгæ арæзт ирон литературæйы урок куыд ахуырадон фæрæз.
статья

Солтанты  Д.М.

Стандартмæ гæсгæ арæзт ирон литературæйы урок  куыд ахуырадон фæрæз.

Урок  цы у, ууыл бирæ чингуытæ, бирæ æрмæг фыст æрцыд. Ивд цæуынц ахуырадæн йæ нысантæ æмæ йæ мидис, фæзынынц ног технологитæ, фæлæ цавæрфæнды реформæтæ дæр куы æрцæуа арæзт скъолаты  , уæддæр урок у æмæ баззайдзæн зонындзинæдтæ амоныны сæйраг формæйæ.  Уый бындурыл  арæзт уыди традицион æмæ лæууы ног домæнтæн дзуапп дæттæг скъола. Цас фæнды ногдзинæдтæ куы хæссæм ахуырады процессмæ, уæддæр, мин азы размæ куыд уыди, афтæ абон дæр æрмæстдæр урочы амбæлынц ахуыргæнæг æмæ скъоладзау. Сæ астæу зонындзинæдты денджыз æмæ ныхмæдзырды обæуттæ. Æмæ уый хорз у, раст у. Цас фæнды ма дзурæм ног технологитыл, ахуыргæнæг у æмæ уыдзæн урочы сæйрагдæр архайæг.Уымæн æмæ уый у хистæр, ис æмæ зонындзинæдтæ æмæ фæлтæрддзинад. Ис æм зоныдзинæдтæй куыд пайда кæнын хъæуы, уый æмбарынад. Фæлæ уымæй йæ куыст  æнцондæр нæу.

Алы урочы бындуры дæр æвæрд вæййы скъоладзауæн ног зонындзинæтæ радтыны хъуыды. Фæлæ фылдæр хатт цы мадзæлттæй фæпайда кæнæм, уыдон æххæст ахадгæ нæ вæййынц, цы фæстиуæгмæ фенхъæлмæ кæсæм, уыдонмæ не рцæуæм, нæ урокæй  райгондæй нæ баззайæм.

 Куыд ахуыргæнæгæн, афтæ скъоладзауæн дæр урок цымыдисаг уыдзæн уæд, æмæ ныры дугæн æххæстæй дзуапп куы дæтта. Нырыккон, ома – бынтон ног дæр куыд уа, , ивгъуыдимæ дæр йæ бастдзинад куыд  нæ сафа, иудзырдæй –актуалон. Актуалон [от лат. actualis – деятельный] нысан кæны ахадгæ, рæстæгæй домгæ. Æмæ ма – активон, абоны царды домæнтæн дзуапп чи дæтты, ахæм.  Иу дзырдæй , нырыккон урок æнæмæнг хъуамæ бындур æвæра фидæны цардæн.

Сусæггаг нæу, абон ахуыргæнджытæ фылдæр традицион уроктæм се 'ргом кæй здахынц, уый. Уымæн йæ сæйрагдæр аххосæгтæ сты: æнувыддзинад традицион формæйæ арæзт уроктыл,  ахуырады цы бирæ ногдзинæдтæ ис, уыдонмæ дызæрдыг  цæстæй  кæсын. Афтæмæй та  традицион методикæмæ гæсгæ ахуыргæнджытæ «дæттынц» зонындзинæдтæ, скъоладзаутæ та сæ уыцы зонындзинæдтæ «исынц». Афтæмæй сывæллон æнхъæлмæ кæсы, цы йын бацамондзысты, цы йын ратдзысты ногæй цæттæйæ, уымæ. Фæцахуыр вæййы æрмæст искæмæй исты исыныл, нал фæкусы хибарæй, нал æй фæфæнды хъуыды кæнын. Ацы хъуыддаг рахизы цардмæ дæр. Фæзыны удгоймаджы мидуавæрыл. Алцæмæ дæр фенхъæлмæ кæсы цæттæйæ, кусын ахуыр нал вæййы, рауайы дзы магусайæ цæлуарзаг-  ирон литературæйы ахæм дæнцæг Мамсыраты Дæбейы радзырды сæйраг персонаж -Хъæндил.

 Ног ахуырадон стандарты сæйраг хъуыды – ахуыртæм системон-архайдон цæстæй кæсын-домы сывæллоны урочы хибарæй кусыныл фæцалх кæнын, хибарæй хатдзæгтæ кæнын сахуыр кæнын, хибарæй цы хатдзæгтæ скодта, уыдонæй пайда кæнын.

Цард куыд ивы, афтæ æвдисы ацы хъуыдыйы растдзинад. Скъолайы сæйрагдæр нысан бирæ зонындзинæдтæ раттын хъуамæ ма уа, фæлæ уыцы зонындзинæдтæй бахъуаджы рæстæг спайда кæныныл сахуыр кæнын. Ацы хъуыды æвæрд ис Федералон паддзахадон стандарты.

Ахуырады системæйы цы  стыр ивддзинæдтæ цæуы, уыдон  баст сты, педагогикæйы удгоймаджы рæзтмæ стыр цæстæнгас здæхт кæй æрцыд, уыимæ. Абоны ахуырад архайы ахæм технологитæ æмæ мадзæлттæ саразын, кæцытæ стыр ахъаз фæуыдзысты скъоладзауы удгоймагон рæзтæн, æхсæнадон царды ивддзинæдтæм уæвынæн.

Цæмæй скъола рæза, уый тыххæй хорз æмбæрст хъуамæ цæуой ахæм æмбарынæдтæ, куыд «ног», «ногдзинад», «инновацион процесс», «инноваци». Теори æмæ методологийы проблемæ иууыл ирддæр æвдыст æрцыд ахæм ахуыргæндты куыстыты, куыд М. М. Поташник, А. В. Хуторский, Н. Б. Пугачева, В. С. Лазарев, В. И. Загвязинский. Сæйрагдæр сæ ахаст æвдыстой системон-архайдон мадзалмæ, уый нын фадат дæтты ногдзинæдтæ комплексон æгъдауæй ахуыр кæнынæн.

Ахуырады æнтыстæн йæ фæстиуджытæ бæрæггонд цæуынц скъоладзауты ахастæй ахуырмæ, хибарæй зонындзинæдтæм куыд тырнынц, уымæй. Скъоладзау æрмæст зонындзинæдты хъомысы объект нæу, фæлæ у бæлвырд педагогон процессы субъект. Скъоладзау рæзы æрмæстдæр хиуыл кусыны процессы, уымæ гæсгæ ахуырады бындур у ахуыр кæнын, зонындзинæдтæ исын.

Литературӕйы методикӕйы стыр бынат лӕвӕрд цӕуы скъоладзауы уацмыс бамбарынмӕ бацӕттӕ кӕнынӕн, мотиваци сæвзæрын кæнынæн.

 Коцойты Арсены радзырд «Хъусой» ахуыр кӕнгӕйӕ, урочы райдианы сывӕллоны зӕрдӕйы ӕнкъарӕнтӕ бацагайы «Сидзӕр лӕппу ӕмӕ сӕгуыты таурӕгъ». Абарсты руаджы, ӕрдз ӕмӕ адӕймаджы 'хсӕн гармони куыд фехӕлдзӕн, адӕймаг ӕм йӕ чъизи къахӕй куыд балӕгӕрддзӕн, уымӕн ӕвдисӕн радзырд «Хъусой».

Скъоладзауты цымыдисдзинад рӕзын кӕныны фӕндагыл асайы  Дзесты Куыдзӕджы радзырд «Хорхӕссӕджы», Додти йӕ зын фӕндагыл цӕугӕйӕ цы Боламӕ бӕллыд, уыцы тыхджын адӕймаг. Тексты иунӕг «стъӕлфӕныл бафу кӕнгӕйӕ» сывӕллӕттӕ базонынц, йӕ тых ӕмӕ хъару ирон адӕмӕн лӕггад кӕнынӕн чи снывонд кодта, уыцы зындгонд хъӕбысӕйхӕцӕг Хъаныхъуаты Болайы царды цымыдисаг хабӕрттӕ.

Нигеры уацмыс «Уӕхӕтӕджы фырт чысыл Гуыйман» ахуыр кӕнгӕйӕ ӕнцойгӕнӕн дзырд «ӕмбал»-ы руаджы скъоладзаутӕ базонынц канд грекъаг фыссæг Лукианы новеллӕ «Тохсары фырт, кӕнӕ Хӕлардзинад»-ы дыууӕ скифаг лӕппу Амизок ӕмӕ Дандамиды ӕрдхорддзинады тыххӕй нӕ, фӕлӕ ма дзырд «ӕмбалы» этимологи, йемӕ баст ӕмбисӕндтӕ, таурӕгътӕ ӕмӕ зарджытӕ.

Литературæйы методикæйы стыр бынат лæвæрд цæуы скъоладзауты уацмыс бамбарынмæ бацæттæ кæнынæн, «уымæн æмæ аивадон уацмыс раст равзарынæн, авторы идейæ раиртасынæн чысыл нæ ахады, ахуырдзаутæм æппæты фыццаг куыд бахъара, цавæр æнкъарæнтæ сæм сæвзæрын кæна, уый».

Цæмæй ахуыргæнинæгтæ активондæрæй хъуыды кæной, уацмысы мидис бамбарынмæ тырной, лæмбынæгдæр æй бакæсой, авторы арф хъуыдытæ раргом кæныныл фæлтæрой, уымæн стыр ахъаз у текстмæ рахизыны агъоммæ бакусын æнцойгæнæн дзырдыл.

Методикон наукæйы æнцойгæнæг дзырды нысаниуæг, аивадон текстыл кусгæйæ, иртæстгонд нæма у.

Нæ бон рахицæн кæнын у æрмæстдæр Ю. И. Орловы уац «О месте отдельного слова в художественном анализе текста». «Из всех опорных слов найти главное в идейном отношении и, проработав с ним, выйти к нравственной позици автора, к подтексту» - афтæ æмбарын кæны уацы автор æнцойгæнæн дзырды нысан. Сæйрагдæр ын бæрæг кæны йæ этимологи æмæ растфыссынад, афтæмæй йæ бæтты уырыссаг æвзаджы урокимæ.

Уæрæхдæр æнцойгæнæг дзырдæй пайда кæнæн ис, уæлдайдæр та горæты скъолаты мадæлон бындурæй иппæрд  ахуырдзаутимæ кусгæйæ. Уацмысы рахицæн кæнын хъæуы ахæм дзырд, кæцыйы фæрцы скъоладзаутæ разæнгарддæрæй базонгæ уыдзысты канд тексты мидисмæ нæ, фæлæ ма базондзысты бирæ алыхуызон цымыдисаг æрмæг дæр.

Нæ хъуыды бафидар кæнынæн æрхæссæм дæнцæгтæ. «Æмбал», куыл æнцойгæнæн дзырд рахицæн кодтам бирæ фысджыты уацмысты (Дзесты Куыдзæг, Лев Толстой, Баситы Мысот, Нигер æмæ а.д.). Мидисыл бакусыны агъоммæ йын сбæрæг кодтам йæ сусæгдзинæдтæ:

1. а) дзырды этимологи (æм+бал, къорд, раздæр нысан кодта балцы цæуынæн æмбал);

б) рагон алайнаг цыртдзæвæн Зеленчукы дурын къæйыл уыди фыст ном Анбалан;

в) Андрей Боголюбскийы кусджытæй иу уыди алайнаг, йæ ном  - Анбал;

г) абоны онг нæм æрхæццæ ирон мыггаг Æмбалтæ.

2. Дзырд æмбалыл ирон адæм цæрæнбонты хъуыды кæнынц æмбисæндтæ,  таурæгътæ, аргъæуттæ.

3. Амондджын разынд æмбалы фидæн, зарæджы аккаг сси. («Æмбалы зæрдæ». Чеджемты Æхсар).

4. Къаддæр уацмыстæ нæ ныффыстой æмбалыл фысджытæ: Нигер, Фазу Алиева, Лев Толстой æмæ æнд.

Фаг зонындзинæдтæ райсдзысты скъоладзаутæ æнцойгæнæн дзырд «мад»-ыл кусгæйæ дæр:

а) рагон ирайнаг дзырд матар;

б) æмбисæндтæ æмæ таурæгътæ мады тыххæй.

в) ирон мады фæлгонцыл цыбыр афæлгæст: Задалески Нана, Гасанты æфсымæрты мад Дзафи, Сланты æртæ æфсымæры мад æмæ а. д.

г) зарæг «Мады ном» (Чеджемты Æхсар).

Æнцойгæнæн дзырд «Райгуырæн бæстæ»-йæн та рахицæн кæнæн ис йемæ баст æмбисæндтæ, таурæгътæ, зарджытæ, хъæбатырты сгуыхтдзинæдтæ æмæ æндæр хъæугæ æрмæг. Афтæ раргом кæнæн ис иннæ æнцойгæнæн дзырдты сусæгдзинæдтæ дæр.

Уæдæ æнцойгæнæн дзырды фæрцы скъоладзаутæн фылдæр кæнынц сæ зонындзинæдтæ алыхуызон æрмæгæй (истори, этнографи, адæмон сфæлдыстад, культурæ, аивад), æнцондæрæй бамбарынц уацмыс, йæ бакæсынмæ сразæнгард вæййынц, анализ кæнгæйæ ссарынц раст фæндаг. Уымæй дарддæр ма æнцойгæнæн дзырд ахъаз у уроктæм цымыдисдзинад, уарзондзинад рæзын кæнынæн дæр.

Ирон адӕммӕ фӕлтӕрӕй-фӕлтӕрмӕ цы удварны хӕзнатӕ сӕмбырд, уыдон аив ӕвдыст ӕрцыдысты нӕ литературӕйы. Ахуыргӕнӕгӕн йӕ хӕс у ацы ахсджиаг фӕрӕзы руаджы скъоладзауы хъомыл кӕнын.

Кӕннод, Г. Волковы хъуыдымӕ гӕсгӕ, «Человек оторванный от национальных духовных корней, - будь он русским или осетином, армянином или тувинцем, узбеком или адыгом, - теряет многие духовные и нравственные качества личности...».  Ӕмӕ ма дарддӕр дӕр мадӕлон бындурӕй иппӕрд фӕлтӕр куы хъомыл кӕнӕм, уӕд нӕ фидӕн бӕллиццаг нӕ уыдзӕн.

А.Твардовский литературӕйы уроктӕ рахуыдта «уроками нравственного прозрения». Махӕн та ирон литературӕйы уроктӕ хъуамӕ суой «удварны рӕзты уроктӕ». Нӕ фыдӕлты фарн ӕмӕ намыс, адӕмон сфӕлдыстады хӕзнатӕ, ирон адӕмы удыхъӕд, сӕ рӕсугъд ӕгъдӕуттӕ, истори, культурӕ, аивад хъуамӕ уой ахӕм урокты сӕйраг бындур (кӕй зӕгъын хъӕуы, программон ӕрмӕгимӕ бастӕй).

Кӕцы скъоладзауы нӕ бафӕнддзӕн нарты Уырызмӕг, Батрадз, Сосланы хуызӕн хъæбатыр  уӕвын, хиуыл хӕцын фӕразын, рӕстдзинад  дзурын, хистӕрӕн кад кӕнын, сылгоймагӕн аргъ кӕнын.

Историимӕ баст уацмыстӕ дӕр ирон литературӕйы дзӕвгар ис. Уыдон ахуыр кӕнгӕйӕ цымыдисдзинад ӕвзӕрын кӕнынц скъоладзаутӕм алыхуызон дӕнцӕгтӕ нӕ рагфыдӕлты цардӕй. Зӕгъӕм, В. Рыбины радзырд «Ӕгъдаухалӕг»-ы - ис ахӕм рӕнхъытӕ: «Грекъӕгтӕ -иу... цымыдисӕй кастысты скифты фӕстӕ. Скифтӕй ницӕмӕй тарстысты, сахуыр сыл сты, зыдтой, хӕларзӕрдӕ ӕмӕ сывӕлонау ӕнӕхин кӕй сты, фӕлӕ бахъуаджы сахат кӕцыфӕнды скиф дӕр йӕ ном фӕчъизи кӕнын кӕй нӕ бауадздзӕн, уый дӕр ӕмбӕрстой. Скиф искӕуыл сайдӕй рацӕуыны бӕсты фӕлтау амӕлыныл сразы уыдзӕн... Иугӕр ныхас куы зӕгъа, уӕд ын ӕнӕ сӕххӕстгӕнгӕ нӕй» .

Нӕ рагфыдӕлтӕ сӕ уӕндон ӕмӕ фидар удыхъӕдӕй, се 'гъдау ӕмӕ зынтӕм фӕразондзинадӕй рӕзгӕ фӕлтӕрӕн сты фӕзминаг, ӕмӕ канд уыдонӕн нӕ.

Иуахӕмы Болгарийы, Шипкӕйы тохты рӕстӕг, зындгонд урс инӕлар Скобелев зылд иу 'фсадыл. Ирӕтты хъӕбатырдзинады тыххӕй бирӕ хорз ныхӕстӕ загъта, хорз цӕстӕй сӕм каст, стыр аргъ сын кодта. Ныр дӕр сӕм ӕхсызгонӕй ӕрбацыд ӕмӕ сӕ сӕ сӕртӕ дасгӕ куы баййӕфта, уӕд сӕ фӕрсы:

• Что вы делаете, молодцы?
• Бреем головы!
• На сухую?
• Да. Воды нет.
• А вы не можете меня побрить?
• Извольте, садитесь. Хусӕй йӕ дасынц кӕстӕртӕ...
• Вам не больно?

– Конечно больно. Но раз вы терпите, то и я потерплю

Удварны   хъомылады   сӕйраг   бынат   ахсы   Райгуырӕн   бӕстӕмӕ уарзондзинад.

Фыдыбӕстӕ ирон адӕймагӕн адджын уыд, йӕ сӕрыл тохмӕ цӕттӕ уыд кӕддӕриддӕр

П. Павленкойы уыцы фыдӕвзӕрӕнты рӕстӕг загъд ныхӕстӕ: «Ироны ном цытимӕ  дзурынц ӕппӕт фронтты дӕр, уымӕн ӕмӕ ирӕттӕ сӕхи равдыстой хъӕбатыр ӕмӕ  намысджын  хӕстонтӕй».

Ирон адӕймаг кӕддӕриддӕр буц ӕмӕ сӕрыстыр уыд ирон ӕгъдау, ирон ӕфсарм, ирон фарн ӕмӕ удыхъӕдӕй.

В. Миллер Ирыстонмӕ куы ссыд, уӕд бирӕ базыдта ирон ӕгъдӕуттӕй. Уӕлдай диссаг ӕм фӕкастысты ирон кад ӕмӕ рад. Кӕстӕртӕ хистӕртимӕ фынгыл нӕ бадтысты. Фӕсивӕдӕй никӕй федта нуазгӕ, тамако дымгӕ, хъӕрӕй дзургӕ. Хистӕрӕн кад кодтой. Йӕ зӕрдӕмӕ тынг фӕцыдис, ирон адӕм кӕрӕдзимӕ «ды» ӕмӕ номӕй кӕй дзурынц, уый. Сылгоймагӕн уӕлдай кад кӕй кодтой, уый йӕм сӕрмӕтты ӕгъдауы хуызӕн фӕкасти. Зындгонд ахуыргонды дисы цы ирон рӕсугъд ӕгъдӕуттӕ ӕфтыдтой, уыдоныл абоны скъоладзауы куыд нӕ хъуамӕ хъомыл кӕнӕм.

Кӕцы скъоладзау-лӕппуйы зӕрдӕйы нӕ ныууадздзӕн фӕд Хъаныхъуаты Болайы фӕлгонц. Иӕ тых ӕмӕ хъаруйы фӕрцы сси фӕсномыг «Хъазыбег - Хох»-ы аккаг. Уымӕй стыр кад ӕмӕ ном скодта йӕ адӕмӕн.

Сценӕйы «Хъазыбег - Хох» схонӕн ис Тӕбӕхсӕуты Балойы. Зындгонд гуырдзиаг артист Хорава йын иуахӕмы бауайдзӕф кодта: «Лӕппу, чысыл дӕхицӕн фӕтӕригъӕд кӕн... Ахӕм стыр ӕнкъарӕнтимӕ сценӕйыл лӕугӕйӕ басудздзынӕ». «Басудзон ӕви цӕрон - мӕнӕн ӕндӕр хуызы мӕ бон хъазын нӕу», - уыд Болайы дзуапп.

Цы иугай дӕнцӕгтӕ ӕрхастон, уыдонӕй дӕр бӕрӕг у, литературон кæсынады урокты нӕ удварны хӕзнаты фӕрцы скъоладзауы кӕй ис хъомыл кӕнӕн национ традицитӕн аргъ кӕныныл, фыдӕлты истори, ӕгъдӕуттӕ культурӕйӕ сӕрыстыр уӕвыны идеалтыл.        

Архайдон технологийæ урокты пайдагонд цæуы ахæм мадзæлтты фæрцы: урокты цардæгас уавæртæ аразгæйæ (ситуативон метод), активон æмæ интерактивон мадзæлттæй пайда кæнгæйæ, проектон методтæй пайда кæнгæйæ, иртасæн куыстытæ æххæст кæнгæйæ.

Сывæллон хъазты архайгæйæ, ныхасы кæнæ цардæгас ахуыры уавæрæн аргъ кæнгæйæ, уæгъдибарæй æргом кæны йе ’нкъарæнтæ, уымæн æмæ ахæм ахуыртæ хæстæг сты цардмæ. Ахæм ахуырты фæрцы æргомгонд цæуынц скъоладзауы индивидуалон хицæндзинæдтæ, йæ психофизиологон уавæр.

 Архайдон технологийы фæрцы скъоладзаутæ урочы пайда кæнынц нырыккон информацион æмæ коммуникативон технологитæй; темæйæ цы æрмæг  сæмбырд кодтой, уымæн анализ кæнынц, йæ бындурыл хибарæй кæнынц хатдзæгтæ; æххæст кæнынц царды уавæртимæ баст практикон куысты хуызтæ; архайынц цæсгæмттæм гæсгæ хъæзтыты; сæхи хъуыдытæ раргом кæныныл,  сæхи цæстæнгас бахъахъхъæныныл; æххæст кæнынц алыхуызон сфæлдыстадон æмæ проектон куыстытæ.

Зæрдылдаринаг у, ацы куыст системон æгъдауæй урочы алы хайы дæр æххæст кæнын кæй хъæуы, уый.

 Урочы кæцыдæр хайы ахуыргæнæг саразы проблемон уавæр (цæлхдур), кæцыйы мидис æргом кæнынц ахуырдзаутæ сæхæдæг. Дарддæр хъуыды кæнынц сæ размæ æвæрд цæлхдур   аиуварс кæныныл, уый фæстæ хибарæй кæнынц хатдзæгтæ.

Ахæм куысты ахадындзинад уæлдай стыр у коллективон куысты, проектон куысты хуызы арæзт куы ’рцæуы, уæд. Архайгæйæ скъоладзаутæ æргом кæнынц сæ хъуыдытæ (хатдзæгтæ), раст кæнынц сæхи æмæ сæ кæрæдзийы дзуæппытæ.

 Архайдон технологи хорз æххуыс у скъоладзауты информацион-коммуникативон культурæ фæхъæздыгдæр кæнынæн. Бæлвырд фæбæрзонддæр  вæййы скъоладзауы активондзинад, рæвдздæрæй фæтырны хæслæвæрдтæ  æххæст кæнынмæ. Ацы технологийы ахадындзинад стыр у, уымæн æмæ æнгом баст у нырыккон ахуырадон технологитимæ: ИКТ,  хъазты технологиимæ (хъуыддаджы хъазт, интеллектуалон хъазт, ерыстæ æмæ æнд.), быцæуы технологиимæ, иртасæн æмæ проектон куысты технологиимæ. Ацы технологитæй пайда кæнгæйæ, сæ фæрцы рæзынц скъоладзауы ахуырадон архæйдтытæ (УУД).

  Системон-архайдон технологи скъоладзаумæ рæзын кæны ахæм арæхстдзинæдтæ (компетенцитæ):

 - фарста алыг кæнынмæ (цæлхдур аиуварс кæнынмæ) арæхсын;

- технологон компетенци;

- ахуырмæ тырнындзинад, хиуыл кусынмæ разæнгарддзинад,

- информацион æрмæджытæй арæхстджынæй пайда кæнын,

-  æхсæнадон царды архайынмæ тырнындзинад,

- коммуникативон (ныхас кæныны) арæхстдзинад.

 Архайдон технологийæ  пайдагæнæн ис:

- Хуымæтæг урочы (иумæ архайгæйæ);

- Урок-æрмадзы (мастерская) – хибарæй куыстытæ æххæст кæнгæйæ;

- Урок-консультацийы –   хицæн фарстытæ амонгæйæ;

- Урок-презентацийы – хибарæй æххæстгонд куыст къласы размæ рахæссын.

Цæмæй хицæн кæны ахæм урок?

 Урочы темæ хъуамæ уа æнахуыр  (афоризм, базырджын хъуыды, æмбисонд æмæ а.д.)

Урочы апп: алы урочы дæр хъуамæ  уа цыдæр ногдзинад, цымыдисаг æрмæг, скъоладзаутæ хорз кæй бахъуыды кæндзысты, ахæм цымыдисаг хабар (фæзынд, уавæр).

 Абоны сывæллæттимæ скъолайы зын кусæн  у,    скъоладзауы æргом ахуырмæ раздахынæн бирæ зонындзинæдтæ æмæ арæхстдзинæдтæ  хъæуы.

Ахуырдзаутæ арæх нал кæсынц литературон уацмыстæ, зынтæй æмбарынц тексты анализ, сæ логикон хъуыдыкæнынад фæлæмæгъдæр, удварны хъомыладмæ нал ис фаг цæстæнгас.

Стандарты домæнтæм гæсгæ арæзт программæтæ æмæ ахуыртæ  литературæйæ хъуамæ арæзт уой ахæм уагыл:

  1) чингуытæ кæсын æмæ литературæ ахуыр кæныны ахадындзинад  адæймаджы миддунейы  рæзтæн цы пайда сты, уый бамбарын; чингуытæ кæсыныл фæцалх кæнын;

2)  литературæ адæмы национ-культурон хæзна кæй у, адæмы цард хуыздæр бамбарыны фæрæз  кæй у, уый æнкъарын;

3) мадæлон æвзагыл фыст хуыздæр уацмыстæ ахуыр кæныны фæрцы банкъарын кæнын  мадæлон æвзаджы коммуникативон-эстетикон гæнæнтæ, мадæлон æвзаг адæмæн сæ химбарынады фæрæз кæй у, уый;  

4) хъомыл кæнын:

а) хорз эстетикон æнкъарæнтæ кæмæ ис,

æ) фысгæ æмæ дзургæ ныхасы алыхуызон жанртæй пайда кæнгæйæ,  хи хъуыдытæ раст æргом кæнынмæ чи арæхсы,

б) бакаст уацмыс равзарынмæ, уый фæдыл хи хъуыдытæ раргом кæнын чи зоны;

в) уæгъд рæстæг чингуытæ кæсынмæ чи тырны, ахæм  чиныгкæсæджы;

5)  алыхуызон этнокультурон традицитæ цы аивадон  уацмысы æвдыст цæуынц,  уый раст  æмбарыныл фæцалх кæнын;

6) амонын аивадон уацмысы  структурон æмæ эстетикон  æвзæрст.

Уæдæ, литературæйы ахадындзинадыл дзуры ног Федералон ахуырадон стандарт дæр, кæцыйы стыр æргом здæхт цæуы удварны хъомыладмæ куыд сæйрагдæр универсалон ахуырадон архайдмæ.

Удварны хъомыладыл та нымад у, ахуырдзауты, æхсæнады хи куыд дарын хъæуы, уыимæ зонгæ кæнын (социализация); царды хибарæй раст фæндаг æвзарыныл, хибарæй архайыныл фæцалх кæнын. Ранымад уавæртæ амонынц предметы актуалондзинад, йæ ахадындзинад скъолайы ахуырадон программæйы.

Предметы сæйраг хæстæ сты: ахуырты скъоладзаутимæ хъомыладон куыст кæнын; логикон хъуыдыкæнынады рæзтыл кусын; скъоладзауты фæцалх кæнын хиуыл кусыныл; универсалон ахуырадон архæйдтытæ рæзыныл куыст.

Ахуырты рæстæг пайдагонд цæуы ахæм ахуырадон технологитæй: скъоладзаутæм индивидуалон цæстæй кæсыны технологи (дифференциаци); проблемон ахуыртæ; информацион коммуникативон технологи; «портфолио»; коллективон куысты хуызтæ (къæйттæй куыст, къордты куыст; проектон-иртасæн технологи.

Ахуырты (урокты) хуызтæ.

Ног æрмæг амоныны урок, рацыд æрмæг бафидар кæныны урок, комбинарон урок, урок-беседæ, фæлхат кæныны урок, црок-лекци, урок-хъазт, урок-иртасæн, ныхасы рæзтыл кусыны урок.

Ахуырты пайда кæнæн ис ахæм методтæй æмæ мадзæлттæй: рацыд æрмæджы фæдыл беседæ; индивидуалон бафарст; фронталон бафарст; индивидуалон куысты хуызтæ; кæрæдзийы куыстыты хæрзхъæддзинад бæрæг кæнын; алыхуызон хъæзтытæ; презентацион æрмæджытæ цттæ кæныныл куыст; текстимæ куыст æмæ а. д.

Урочы сæйраг элементтæ. Нырыккон литературæйы урочы фылдæр æргом здахт хъуамæ цæуа, скъоладзауы ахуырмæ чи разæнгард кæны, ахæм мадзæлттæм. Уымæ гæсгæ, урочы сæйраг структурон элементтæ хъуамæ уой:

1. Ахуырдзаутæ раздæр цы зонындзинæдтæ райстой, сæ бындурыл цы архæйдтытæ , уыдон зæрдыл æрлæууын кæнын.

2. Ног æмбарынæдтæ бацамонын, ног арæхстдзинæдтæ райрæзын кæнын.

3. Зонындзинæдтæй пайда кæнын – арæхстдзинæдтыл куыст (уыимæ æрмæг фæлхат кæнын æмæ бафидар кæнын дæр).

4. Урочы структурæ ахæм хуызы аразгæйæ, ахуыргæнæджы къухы æфты проблемон уроктæ цæттæ кæнын.

Активон методтæ урочы.

1. Беседæ. Арæхдæр дзы пайда кæнын хъæуы алыхуызон иллюстративон æрмæджытæй.

2. Ног æрмæг æнцондæрæй бацамонынæн пайда кæнæн ис ахуыргæнæджы раныхасæй. Ахуыргæнæджы раныхас кæнын хъæуы беседæйы хуызы.

3. Урочы активон мадзæлттыл банымайæн ис:

 - текстæн пълан бацæттæ кæнын;

 - тексты хæйттæй акæмæ дæр дæнцæгтæ ссарын;

 - текст бакæсгæйæ, ногæй цы базыдтой, зындгонд сын цы уыд, уый рахицæн кæнын;

 - хибарæй  чиныджы нывæн анализ скæнын æмæ æнд.

 Зындæр куысты хуызыл нымад у æрмæджы сæйраг хъуыды сбæрæг кæнын. Ахæм хæслæвæрд баххæст кæнын æппæт сывæллæтты бон нæ вæййы, æмæ йæ уымæ гæсгæ раттын æмбæлы, ахæм арæхстдзинад кæмæ ис, уыдонæн.

Ног æрмæг амонгæйæ, фылдæр пайда кæнын хъæуы хибарæй æххæстгæнинаг куысты хуызтæй, сæ фæрцы скъоладзаутæ сæхæдæг кæнынц хатдзæгтæ, ног æрмæг та æмбаргæйæ амынд цæуы.

4.  Ирон литературæйы  урочы уæлдай ахадындзинад ис хъазты методæн, уымæн æмæ:

 - хъазты фæрцы скъоладзау фæцалх вæййы коллективон куыстытæ æххæст кæныныл, иумæйаг куысты архайыныл. Йæ размæ цы хæс æвæрд ис, уый феххæст кæны, ерысы бацæугæйæ, æмæ йæм уый гуырын кæны стыр цымыдисдзинад;

 - хъазт сывæллоны ахуыр кæны цавæрдæр æгъдæуттæм гæсгæ архайыныл, хи раст дарыныл;

-хъазты раргом вæййынц сывæллоны æнкъарæнтæ, хæстæгдæр ын базонæн вæййы йæ мидхъуыдытæ, йæ характер;

- хъазты архайгæйæ, сывæллоны ферох вæййы урочы уæлдай митæ кæнын; йæ хъуыдытæ баст вæййынц иу хъуыддагимæ, фæтырны йæ размæ æвæрд хæс баххæст кæнынмæ;

 - хъазт сывæллоны цымыдис кæны йæ алыварсы дуне хуыздæр базонынмæ;

 - раст арæзт хъазт рæвдздæр кæны логикон хъуыдыкæнынад, фæбæрæг вæййы скъоладзауы зондыл. Хъазт хорз æххуыс у ныхасы рæзтыл бакусынæн;

 - хъазты фæрцы сывæллон кæны къæрцхъусдæр, йе ргом хуыздæр здахы ахуыры æрмæгмæ;

 - хъазт у сывæллоны урочы архайынмæ разæнгард кæнæн мадзал, урочы рæвдздæр, сæрæндæр уæвыны хос.

Уæдæ ног ахуырадон стандарт ивы литературон кæсынады  урочы методикон нысантæ, кæны сæ хæрзхъæдджындæр:

 - скъоладзау хъуамæ хорз æмбара, абон урочы куыст цæуыл цæудзæн, цы зонындзинæдтæ хъуамæ райса, цы нысан æвæрд ис йæ размæ;

 - ахуырдзаутæ урочы хъуамæ æххæст кæной алыхуызон архæйдтытæ: анализ æмæ синтез, абарст, кæной хатдзæгтæ;

 - скъоладзауты кусын кæнын хъæуы хибарæй. Уымæн та хорз æххуыс сты ахуыргæнæджы арæзт проблемон иуавæртæ – цæлхдуртæ. Цæлхдур иуварс кæнгæйæ, скъоладзау кæны сфæлдыстадон куыст, рæзы йæ логикон хъуыдыкæнынад;

 - урочы фаг æгром здахын хъæуы коллективон архайдмæ. Къордты куыст алы скъоладзуы дæр архайын кæны урочы. Иумæйаг хъуыддагыл кусгæйæ, скъоладзаутæ кæнынц ныфсджындæр, активондæр;

 - урочы аразын хъæуы, скъоладзауты сæ хъуыдытæ æргом кæнынмæ чи разæнгард кæны, ахæм коммуникативон уавæртæ;

- ахуырты рæстæг пайда кæнын хъæуы, скъоладзауты миддуне, сæ арæхстдзинæдтæ раргом кæнынæн хорз æххуыс чи у, ахæм алыхуызон куысты мадзæлттæй.

Ног ахуырадон стандарты стыр æргом здæхт цæуы активон формæтæ æмæ методтæм. Активон куысты хуызтæ ахуырдзауты разæнгард кæнынц хъуыды кæнынмæ; сфæлдыстадон æмæ иртасæн куыст кæнынмæ; ног идейæтæ агурынмæ. Арæзт сты фылдæр диалоджы хуызы, скъоладзауы активон архайды бындурыл. Ахæм ахуырты рæстæг ахуыргæнæг свæййы фæлтæрдджын æмбал, рæзы йæ авторитет. Æппæт уыдæттæ  та стыр ахъаз сты урокты хæрзхъæддзинадыл кусынæн..

Активон формæтæ æмæ методтæ хъуамæ скъоладзаутæм æвзæрын кæной вазыгджын фарстатæ,  хибарæй сыл бакусынмæ тырнындзинад,   практикон æгъдауæй сæ спайда кæнынæн арæхстдзинæдтæ.

Активон формæты  фæрцы урокты архайæн ис хибарæй, къордты кусгæйæ, коллективон куыстытæ æххæст кæнгæйæ. Ахуырдзауты æмæ ахуыргæнæджы активон архайды руаджы скъоладзаутæ фæцалх вæййынц  хи хъуыдытæ, хи цæстæнгас æргом кæныныл.

Ахуырты активон методтæ   классификацигонд цæуынц ахæм хуызы:

проблемон, диалогон, хъазты, иртасæн, модулон, интерактивон, архайдон (деятельностный), практикон, æнцойгæнæн  ситуацитæ.

Ахуырты активон методтæ   канд  зонындзинæдтæ нæ дæттынц, фæлæ ма аразынц фадæттæ уыцы зонындзинæдтæй пайда кæнынæн.  

 Ахуырты активон методтæй пайда кæнынæн æнæмæнг хъæуы пълан, сценаритæ, методикон амынддзинæдтæ бацæттæ кæнын.

Зæгъын хъæуы, ныры онг дæр ахуырдзауты активондзинад бæрзонддæр чи кæны, ахæм  куысты хуызтæй бирæтæй кæй пайда кодтой ахуыргæнджытæ.

Зæгъæм:

1. Урокты  æнæтрадицион формæтæ (урок-хъазт, урок-быцæу, диспут, урок-семинар, урок-экскурси æмæ а. д ).

2. Интегративон, бинарон ахуыртæ.

3. Сфæлдыстадон æрмадз.

4. Диалогон ныхас.

5. Проблемон ахаст.

6. Къордты кусыны формæтæ.

7. Хъазты  формæтæ.

8. Интерактивон методтæ.

8. Дидактикон фæрæзтæ (тестытæ, дзырдбыдтæ).

Активон формæтæ æмæ методтæй сæйрагдæртæ сты

 проблемон-ситуативон методтæ:

- проблемон урок,

- активон диалоджы метод (дискусси),

- модулон метод;

- ныхасы уавæры анализы метод (къордты куыст);

- цауты метод (метод случаев), æрмæг бафидар кæнынæн.

- «Пражский метод» (къордгай куыст),

-тымбыл стъол,

-пресс-конференци,

-метод кейсов (метод, бæлвырд уавæр равзарын, цæуыл дзы цæуы ныхас, уый раиртасын).

Дæнцæгтæ.

1. Цауты метод.

Йæ нысан: райст зонындзинæдтæ практикон æгъдауæй бафидар кæнын.

Ахуыртæ дихгонд цæуынц 6 фазæйыл:

1-аг фазæ - лæвæрд информаци сахуыр кæнын.

2-аг фазæ - цавæр информаци нæ фаг кæны тексты, уый сбæлвырд  кæнын.

3-аг фазæ - рахицæн кæнын сæйраг æмæ фæрссаг проблемæтæ (дискуссийы фæрцы).

4-æм фазæ - сбæлвырд кæнын сæйраг проблемæ райхалыны уавæртæ.

5-æм фазæ - уынаффæ рахæссыны æмæ йын аргъ скæныны иумæйаг критеритæ (дискуссийы фæрцы).

6-æм фазæ – сæйраг æмæ фæрссаг проблемæты тыххæй хатдзæгтæ.

2. Индивидуалон-коллективон метод.

1. Кълас дихгонд цæуы 3 къордыл, алы къордæн дæр æвзæрст цæуы раздзог.

2. Ахуыргæнæг фехъусын кæны ахуырты темæ, нысантæ, ахуыртæ куыд арæзт цæудзысты, ахуыртæм бацæттæ кæныны æмгъуыд.

3. Æртæ къорды дæр лæвæрд темæмæ гæсгæ цæттæ кæнынц 3-6 фарстайы (фысгæйæ) æмæ сæ дæттынц кæрæдзимæ: А-Б-В-А.

4. Фæрстытæн дзуапп раттыны фæстæ сæ адæттынц рецензи кæнынмæ:

А - Б æмæ В; Б æмæ В - А.

5. Рецензенттæ хъахъхъæнынц сæ рецензитæ ( дискусси).

6. Ахуыргæнæг æвæры 3 къордæн дæр баллтæ, аргъ скæны ахуырдзауты куыстæн.

  3. Ситуациты анализы метод.

1. Проблемæимæ базонгæ кæнын ахуырдзауты.

2. Ахуыргæнæг алы къордæн дæр дæтты ситуацион хæслæвæрдтæ  проблемæмæ гæсгæ.

3. Къордгай куыст ситуацитыл (къордты архайджытæ дзурынц сæ хъуыдытæ, быцæу кæнынц).

4. Къордты 'хсæн дискусси (къордты раздзогтæ дзурынц сæ куысты фæстиуджытыл, къордты архайджытæ дзуапп дæттынц фæрстытæн, дискуссийы бацæуынц).

5. Хатдзæгтæ.

Активон куысты хуызтæй райдиан кълæсты ахуырдзаутæн ахъазхъомдæр у хъазты метод.                                                            

Хъазт нымад цæуы зæрдæмæ хæстæгдæр архайдыл, уымæ гæсгæ дзы пайда кæнын хъæуы ахуыры  процессы дæр.

Хъазты методтæ:

- хъуыддаджы хъазт (цæсгæмттæм гæсгæ раст ахъазын, персонажы нысаниуæг раст бамбаргæйæ),

- цæсгæмттæм гæсгæ хъазт (ныхасы уавæрмæ гæсгæ цавæрдæр персонажы роль ахъазын),

- дидактикон хъазт,

- ныхасы уавæртæм  гæсгæ хъазт,

- индивидуалон-коллективон (3 къордыл, А-Б-В-А, темæтæ, фæрстытæ дзуæппытæ, рецензи),

- тренингтæ (рацыд æрмæг цалдæр хатты сфæлхат кæнын).

Цавæр нысаниуæг ис хъазтæн урочы?  Цæмæн хъæуы скъоладзаутимæ урочы хъазын?  Цавæр хъæзтытæй пайдагæнæн ис  урочы?

1. Хъазты фæрцы скъоладзау фæцал вæййы коллективон куыстытæ æххæст кæныныл, иумæйаг куысты архайыныл. Йæ размæ цы хæс æвæрд ис, уый феххæст кæны ерысы бацæугæйæ, æмæ йæм уый гуырын кæны стыр цымыдисдзинад.

2. Хъазт сывæллоны ахуыр кæны цавæрдæр (бæлвырд) æгъдæуттæм гæсгæ цæрыныл, хи раст дарыныл.

3. Хъазты раргом вæййынц сывæллоны эмоцитæ, йе ’нкъарæнтæ, хæстæгдæр ын базонæн вæййы йæ мидхъуыдытæ, йæ мидуавæр, йæ характер.

4. Хъазты архайгæйæ,  сывæллоны ферох вæййы урочы уæлдай митæ кæнын, дзæгъæл ракæс-бакæс, дзæгъæл митæ  на фæкæны, йæ хъуыдытæ баст вæййынц иу хъуыддагимæ,  фæтырны, йæ размæ æвæрд хæс баххæст кæнынмæ.

5.  Урочы арæзт хъазт сывæллонмæ хъомыл кæны йæ алыварсы дуне хуыздæр базонынмæ цыбæлдзинад, царды активон уæвынмæ тырнындзинад.

6. Раст арæзт хъазт рæвдздæр кæны логикон хъуыдыкæнынад, фæбæрæг вæййы скъоладзауы зондыл. Хъазт хорз æххуыс у ныхасы рæзтыл бакусынæн, уымæн æмæ сывæллоны бахъæуы йæ хъуыдытæ раргом кæнын, бамбарын сæ кæнын.

7. Хъазты фæрцы сывæллон кæны къæрцхъусдæр, йе ’ргом хуыздæр здахы ахуыры æрмæгмæ.

8. Хъазт у сывæллоны урочы архайынмæ разæнгард кæнæн мадзал, урочы рæвдздæр, сæрæндæр уæвыны хос.

- Цавæр домæнтæ ис  урочы арæзт хъазтмæ?

1. Хъуамæ хъазт æнгом баст уа урочы  æрмæгимæ, арæзт уа  æрмæг хуыздæр бацамонынмæ.

2. Хъазт цæттæ кæнгæйæ, хынцын хъæуы скъоладзауты кар, сæ дунембарынад.

3. Бæрцæй фаг хъуамæ уой, урочы цы хъæзтытæй пайдагонд цæуы, уыдон.    

Урочы темæмæ гæсгæ рахицæнгæнæн ис ахæм хъæзтытæ:

- цæсгæмттæм гæсгæ хъазт,

- хъазтæй урочы кæцыдæр хайы (райдайæны, астæуæй, кæронæй; ног æрмæг амонгæйæ, рацыд æрмæг фидар кæнгæйæ æмæ а.д. ) пайда кæнын,

- æнæхъæн урок хъазты хуызы кæнын (урок-хъазт, урок-ерыс, урок-конкурс, урок-балц, урок-КВН),

- хуымæтæг урочы хъазты методæй спайда кæнын,

- хъазты хуызы фæсурокты куысты хуыз баххæст кæнын ( КВН, олимпиадæ, Зондабиты ерыс, балц æмæ æнд.).

Хъазтæй арæх пайда кæнын хъæуы райдайæн скъолайы ахуырты.  Уый хорз æххуыс фæуыдзæн сывæллæттимæ хæстæгдæр базонгæ уæвынæн, ахуыртæ цымыдисдæр кæнынæн.  

Урочы хæрзхъæддзинадыл куыстæн стыр ахъаз сты ахуырадон технологитæ дæр. Дзырд «технологи»-йӕн йӕ хъуыды йе 'мбарынад нырма кӕронмӕ бӕлвырдгонд не 'рцыдысты, уымӕ гӕсгӕ дзы уӕрӕхӕй пайдагонд цӕуы. «Технологи» грекъаг ӕвзагӕй тӕлмацгондӕй нысан кӕны «дӕсныйадыл ахуырад».

А. В. Хуторскийы хъуыдымӕ гӕсгӕ, арӕхдӕр ахуырадон технологитӕ фӕхонынц ахуыры иугонд, кӕцыты фӕрцы скъоладзау райсы зонындзинӕдтӕ. Сӕ сӕйрагдӕр  нысан  у  ахуыргӕнӕг  ӕмӕ скъоладзауы  ӕмгуыстад ахуыры  процессы  ӕмӕ сӕ иумӕйаг  куысты  фӕстиуӕг.

Ахуырадон технологитӕ сӕйрагдӕр арӕзт сты сывӕллӕтты интеллекты ӕмӕ ныхасы рӕзтмӕ, сӕ удварны хъомыладмӕ, сфӕлдыстадон ӕмӕ критикон хъуыдыкӕнынады рӕзтмӕ. Мӕнӕ куыд фыссы Селевко Г.К. дӕр: «Любая технология имеет средства, активизирующие и интенсифицирующие деятельность учащихся, в некоторых же технологиях эти средства составляют главную идею и причину эффективности результатов».

Технологиты хыгъд цӕуынц скъоладзауты кар, сӕ индивидуалон - психологон хицӕндзинӕдтӕ. Скъоладзау ахуыры процессы у сӕйраг архайӕг, бар ын ис ахуыргӕнӕгимӕ ахуырадон нысан сӕвӕрынмӕ, ахуыры процесс бацӕттӕ кӕнынмӕ ӕмӕ сӕ куысты фӕстиуджытӕн анализ скӕнынмӕ. Ахӕм иумӕйаг архайды ахуыргӕнӕджы хӕс у:

1. ахуырдзаутӕн ӕмбӕлгӕ уавӕртӕ аразын ахуыры процессы архайынмӕ, цӕмӕй алы скъоладзау дӕр активонӕй тырна зонындзинӕдтӕ райсынмӕ;
2. аразын ахӕм ахуырадон ситуацитӕ, кӕцыты рӕза сывӕллоны арӕхстдзинад ахуыры проблемӕтӕ аиуварс кӕнынмӕ;
3. скъоладзауты зонгӕ кӕна, информаци куыд райсын хъӕуы, уыимӕ;
4. алы скъоладзауы дӕр хибарӕй кусыныл ӕфтауа, хи хъуыдытӕ йӕм куыд ӕвзӕра, афтӕ.

Ахуырадон технологи арӕзт у ахӕм хӕйттӕй (компоненттӕй):

1.        Ахуырадон ӕрмӕг куыд ӕмбӕрстгонд ӕрцыд, уый сбӕрӕг
кӕнын ӕмӕ ахуырдзауты сӕ зонындзинӕдтӕм гӕсгӕ хицӕн
къордтыл дих кӕнын.

2. Зонындзинӕдтӕм тырнындзинад гуырын кӕнын ӕмӕ йӕ дарддӕр дӕр рӕзын кӕнын.
3. Ахуыры рӕстӕджы ахуырадон мадзӕлтты фӕрцы скъоладзауӕн сахуыркӕнинаг ӕрмӕг ӕмбарын кӕнын.
4. Ӕрмӕг куыд ӕмбӕрстгонд  ӕрцыд, уый хӕрзхъӕддзинад сбӕрӕг кӕнын.

Ранымад компоненттӕ хицӕнгонд цӕуынц алыхуызон педагогон технологиты:

- модулон ахуыры технологийы (Т.И. Шамова, П.И. Третьяков, И.Б. Сенновский);

- хъазты технологийы (Ш.А. Амонашвили, О.В. Канарская, Д.Б. Эльконин);

- чысыл къордты ахуыр кӕныны технологийы, - проекты методы (Дж. и Э. Дьюи, Э. Коллинз);

- информацион технологиты (Е.С. Полат) ӕмӕ ӕндӕрты.

Ног ахуырадон технологитӕ традицион методикон мадзӕлттӕй сӕйраджыдӕр хицӕн кӕнынц уымӕй, ӕмӕ ахуырадон ӕмӕ практикон хӕстӕ ӕххӕст кӕнынӕн ам фыццаг бынаты ис ахуыргӕнӕг ӕмӕ скъоладзауы ӕмгуыстад.

Ахуырадон технологийы сӕйрагдӕр нысан та у хӕрзхъӕд ахуыр райсыны фӕндӕгтӕ агурын.

Ног технологитӕй пайдагонд цӕуы алы предмет ахуыр кӕнгӕйӕ дӕр. Ирон литературӕмӕ цымыдисдзинад рӕзын кӕнынӕн, сфӕлдыстадон кӕсынад ӕмӕ анализы арӕхстдзинӕдтӕ райсынӕн, литературон уацмысӕй зонындзинӕдтӕй дарддӕр ма ӕхцондзинад банкъарынӕн, хибарӕй куыстыл фӕцалх кӕнынӕн стыр ахъаз сты ахуырадон технологитӕй бирӕтӕ.

 Зӕгъӕм,

- проекты метод (Дж. и Э. Дьюи, У.Х. Килпатрик, Э. Коллинз ӕмӕ ӕнд);

-проблемон ахуыры технологи (А. Осборн);

-  скъоладзаутӕм критикон хъуыдыкӕнынад рӕзын кӕныны технологи (Д. Халперн, Ч. Темпл, Дж. Л. Стил, К.С. Мередит ӕмӕ ӕнд);

- ахуыры дискуссийы технологи (М.В. Кларин);

- чысыл къордты кусыны технологи, коллективон ахуыры технологи (А.Г. Ривин, В.К. Дьяченко);

- компьютерон технологитӕ ӕмӕ ӕндӕртӕ.

Ӕрхӕссӕм дӕнцӕг.

Ног технологиты фылдӕр ӕргом здӕхт цӕуы канд скъоладзауы зондмӕ (интеллектмӕ) нӕ, фӕлӕ йӕ хъуыдыкӕнынад, ӕрхъуыдымӕ. Ахӕм у ӕмдзӕвгӕйы анализы алгоритм (С.А. Каганович), кӕцыйӕ ӕнтыстджынӕй пайда кӕнӕн ис ирон литературон кæсынады урокты дӕр.

Ӕмдзӕвгӕйы анализы алгоритмы сӕйрагдӕр мидис у:

1. Лирикон ӕмдзӕвгӕйы ссарын сӕйраг фӕлгонцтӕ

(предметтӕ), фылдӕр ныхмӕвӕрд куыд уой.

2. Рахицӕн кӕнын фӕлгонцтимӕ баст лексикон рӕнхъытӕ.

3. Сбӕлвырд кӕнын скъоладзауты ассоциацитӕ сӕйраг

дзырдтӕ ӕмӕ лексикон рӕнхъытӕм гӕсгӕ.

4. Ӕргом аздахын авторы цӕстӕнгас, позицимӕ (йӕ

хъуыдытӕ, ӕнкъарӕнтӕ, ассоциацитӕ).

      Скъоладзаутимæ кусгæйæ ис пайда кæнæн алыхуызон педагогон технологитæй: модулон ахуыры технологи, хъазты технологи, чысыл къордты ахуыр кæныны технологи, коллективон ахуыры технологи æмæ æнд. Фæлæ уал абон ахуыргæнджытæ сæ куысты арæхдæр се ’ргом здахынц компьютерон технологитæм.

      Компьютерон технологитæй пайдагонд цæуы царды æппæт фадыгты, уыймæ ахуырады дæр. Н. В. Талызинæйы хъуыдымæ гæсгæ, компьютеримæ арæхсын æмæ дзы пайда кæнын абон нымад цæуы дыккаг ахуырдзинадыл. Компьютерон фæрæзтæн сæ сæйрагдæр нысан у ахуыры хæрзхъæддзинад хуыздæр кæнын. «Компьютеризация образования – это, в первую очередь, средство для увеличения производительности труда преподавателей и учащихся, способ повышения эффективности и интенсификаци обучения и самообучения»,- фыссы О. Б. Тыщенко.

      Компьютерон ахуыртæ ахъаз сты:

      1) ахуыргæнæджы информаци, лекци, ног æрмæг скъоладзаутæм хуыздæр фæхæццæ кæнынæн;

      2) алыхуызон практикон куысты хуызтæ фæфылдæр кæнынæн;

      3) скъоладзауты зонындзинæдтæ арæхдæр бæрæг кæнынæн;

      4) скъоладзаутæ æмæ ахуыргæнæджы ’хсæн архайд, æмгуыстад фæхуыздæр кæнынæн;

      5) рæзгæ фæлтæры ног информацион æхсанады цæрынмæ зонындзинæдтæй ифтонг кæнынæн.

      Нырыккон компьютерон фæрæзты руаджы канд текст равдисæн нæй, фæлæ ма алыхуызон предметтæ, нывтæ, къамтæ, схемæтæ, терминтæ, графиктæ, уыимæ пайда кæнæн ис анимаци, хъæлæс (зæл), видео, кинонывтæй дæр. Алыхуызон хуызтæ, шрифт, символтæ æмæ анимациты элементтæй пайда кæнын æххуыс сты скъоладзауты мотивацийы лæмбынæгдзинад æмæ активондзинады рæзтæн.

Стандартмæ гæсгæ предметы сæйраг хæстæ сты: ахуырты скъоладзаутимæ хъомыладон куыст кæнын; логикон хъуыдыкæнынады рæзтыл кусын; скъоладзауты фæцалх кæнын хиуыл кусыныл; универсалон ахуырадон архæйдтытæ рæзыны кæныныл куыст.

 Нырыккон литературон кæсынады урочы фылдæр æргом здæхт хъуамæ цæуа, скъоладзауы ахуырмæ чи разæнгард кæны, ахæм мадзæлттæм. Уымæ гæсгæ, урочы сæйраг структурон элементтæ хъуамæ уой:

1. Ахуырдзаутæ раздæр цы зонындзинæдтæ райстой, сæ бындурыл цы архæйдтытæ ис , уыдон зæрдыл æрлæууын кæнын.

2. Ног æмбарынæдтæ бацамонын, ног арæхстдзинæдтæ райрæзын кæнын.

3. Зонындзинæдтæй пайда кæнын – арæхстдзинæдтыл куыст (уыимæ æрмæг фæлхат кæнын æмæ бафидар кæнын дæр).

4. Урочы структурæ ахæм хуызы аразгæйæ, ахуыргæнæджы къухы æфты проблемон уроктæ цæттæ кæнын.

Ахуырты рæстæг пайдагонд цæуы ахæм ахуырадон технологитæй: скъоладзаутæм индивидуалон цæстæй кæсыны технологи (дифференциаци); проблемон ахуыртæ; информацион коммуникативон технологи; «портфолио»; коллективон куысты хуызтæ (къæйттæй куыст, къордты куыст; проектон-иртасæн технологи.

Ахадгæдæр сты  урокты  ахæм хуызтæ: ног æрмæг амоныны урок, рацыд æрмæг бафидар кæныны урок, комбинарон урок, урок-беседæ, фæлхат кæныны урок, урок-лекци, урок-хъазт, урок-иртасæн, ныхасы рæзтыл кусыны урок.

Ахуырты пайда кæнæн ис ахæм методтæй æмæ мадзæлттæй: рацыд æрмæджы фæдыл беседæ; индивидуалон бафарст; фронталон бафарст; индивидуалон куысты хуызтæ; кæрæдзийы куыстыты хæрзхъæддзинад бæрæг кæнын; алыхуызон хъæзтытæ; презентацион æрмæджытæ цæттæ кæныныл куыст; текстимæ куыст æмæ а. д.

7. Литературæйы  урокты сфæлдыстадон  кæсынад  æмæ  анализы  арæхстдзинæдтæ райсынæн,  литературон  уацмысæй зонындзинæдтæй дарддæр  ма   æхцондзинад банкъарынæн,  хибарæй  куыстыл фæцалх  кæынæн  стыр  нысаниуæг ис  ног  ахуырадон стандарты активон формæтæ æмæ методтæн.

Урочы активон методтæ:

1. Беседæ. Арæхдæр дзы пайда кæнын хъæуы алыхуызон иллюстративон æрмæджытæй.

2. Ног æрмæг æнцондæрæй бацамонынæн пайда кæнæн ис ахуыргæнæджы раныхасæй. Ахуыргæнæджы раныхас кæнын хъæуы беседæйы хуызы.

3. Урочы активон мадзæлттыл банымайæн ис:

 - текстæн пълан бацæттæ кæнын;

 - тексты хæйттæй алкæмæ дæр дæнцæгтæ ссарын;

 - текст бакæсгæйæ, ногæй цы базыдтой, зындгонд сын цы уыд, уый рахицæн кæнын;

 - хибарæй  чиныджы нывæн анализ скæнын æмæ æнд.

 Зындæр куысты хуызыл нымад у æрмæджы сæйраг хъуыды сбæрæг кæнын. Ахæм хæслæвæрд баххæст кæнын æппæт сывæллæтты бон нæ вæййы, æмæ йæ уымæ гæсгæ раттын æмбæлы, ахæм арæхстдзинад кæмæ ис, уыдонæн.

Ног æрмæг амонгæйæ, фылдæр пайда кæнын хъæуы хибарæй æххæстгæнинаг куысты хуызтæй, сæ фæрцы скъоладзаутæ сæхæдæг кæнынц хатдзæгтæ, ног æрмæг та æмбаргæйæ амынд цæуы.

4. Ирон литературæйы  урочы уæлдай ахадындзинад ис хъазты методæн, уымæн æмæ:

 - хъазты фæрцы скъоладзау фæцалх вæййы коллективон куыстытæ æххæст кæныныл, иумæйаг куысты архайыныл. Йæ размæ цы хæс æвæрд ис, уый феххæст кæны, ерысы бацæугæйæ, æмæ йæм уый гуырын кæны стыр цымыдисдзинад.

Уæдæ ног ахуырадон стандарт ивы литературæйы урочы методикон нысантæ, кæны йæ мидисджындæр, хæрзхъæдджындæр:

 - скъоладзау хъуамæ хорз æмбара, абон урочы куыст цæуыл цæудзæн, цы зонындзинæдтæ хъуамæ райса, цы нысан æвæрд ис йæ размæ;

 - ахуырдзаутæ урочы хъуамæ æххæст кæной алыхуызон архæйдтытæ: анализ æмæ синтез, абарст, кæной хатдзæгтæ;

 - скъоладзауты кусын кæнын хъæуы хибарæй. Уымæн та хорз æххуыс сты ахуыргæнæджы арæзт проблемон уавæртæ – цæлхдуртæ. Цæлхдур иуварс кæнгæйæ, скъоладзау кæны сфæлдыстадон куыст, рæзы йæ логикон хъуыдыкæнынад;

 - урочы фаг æргом здахын хъæуы коллективон архайдмæ. Къордты куыст алы скъоладзуы дæр архайын кæны урочы. Иумæйаг хъуыддагыл кусгæйæ, скъоладзаутæ кæнынц ныфсджындæр, активондæр;

 - урочы аразын хъæуы, скъоладзауты сæ хъуыдытæ æргом кæнынмæ чи разæнгард кæны, ахæм коммуникативон уавæртæ;

 - ахуырты рæстæг пайда кæнын хъæуы, скъоладзауты миддуне, сæ арæхстдзинæдтæ раргом кæнынæн хорз æххуыс чи у, ахæм алыхуызон куысты мадзæлттæй.