Т.Д. Кызыл-оол «Бодаган»
план-конспект урока (5 класс)

Башкынын ады,фамилиязы: Тюлюш  өлчеймаа Танововна

Эртеми:  төрээн чогаал

Ажыглап турар өөредилге номнары: М.А.Кужугет, Л.Х.Ооржак, Е.Т.Чамзырын, А.С.Шаалы «Төрээн чогаал», Кызыл-2013

Класс: 5

Кичээлдин темазы: Т.Д. Кызыл-оол «Бодаган»

Кичээлдин хевири: Кичээл-төлевилел. Класстан дашкаар номчулга кичээли.

Сорулгалары:   уругларга черлик болгаш дириг амытаннарнын диалогтарын дамчыштыр оларны¸ аажы-ча¸ын,ыыт-даажын ,ажык-дузазын чогаалчыны¸ чечен-мерген илереткенини¸ дугайын ==редир; уругларны¸ таарымчалыг болгаш таарымча чок аажы-ча¸ны ылгап билир чоруун сайзырадыр;дириг амытаннарга ынак бооп,оларны камгалаарынга кижизидер; дириг амытаннарны¸  аажы-ча¸ын таварыштыр уругларны м=з\л\г аажы-ча¸га кижизидер.

Дериг-херексели: проектор, дириг амытаннар чуруктары, интернет четкизи.

Чугаа культуразы болгаш чугаа сайзырадылгазы:дириг амытаннарны¸  бирээзин шилип алгаш, эге камгалалын аас-биле чорудар.

Компетенция

Коммуникативтиг(коммуникативная): чаа с=стерни чугаага ажыглап билири, кылып алган ажылын эштеринге таныштырып, аянныг чугааны чорудары.

Дыл(языковая)дириг амытаннарны¸  ыыт-даажын с=з\глелде илереткенин хайгаараар.

Чонну¸  культуразы-биле холбаалыы(этнокультурная): улусту¸ аас чогаалы-биле харылзаазы.

Ту¸нелдер

Эртем(предметные): дириг амытан б\р\з\н\¸ аажы-ча¸ын билген турар ужурлуг.

Эртемден дашкаар(метапредметные): дириг амытаннарны¸  дугайында медээлерни болгаш оларны¸  ыыт-даажын амыдыралга ажыглап шыдаар турар ужурлуг.

Бот- тускайла¸ ,бот- сайзырал(личностные): башкыны¸  берген материалынга болгаш немелде литературага даянып, дириг амытаннарны¸ дугайында медээни тургузары.

Кичээлди¸  чорудуу

1.Организастыг кезээ.

А) Мендилежири

Алдын хунум,

Амыр-ла,амыр!

Ак-к=к дээрим,

Менди-ле,менди!

Авыралдыг оолдар,кыстар,

5-ки классчылар,

Амыр-ла,амыр! (чолукшуур)

-Ам силерни¸ столдары¸ардаүша¸гы смайликтер бар,      кижи бурузу бодунга кайызын-даа  шилип ап болур. Ону шилип алган соонда, силерни¸ б=г\нг\  кичээлге кандыг хамаарылгалыг келгени¸ер оон к=сту бээр, кичээлге хамаарылга¸ар база оон к=стур.( Уруглар смайликтерни к=д\р\п турар)

-Дыка х=йх\л\мз\р\глер бар.Четтирдим.

-А мээ¸ б=г\нг\ болгаш кичээлге хамаарылгам  бо-дур. Мен силерни¸-биле идепкейлиг ажылдаарынга белен мен.Шупту бис бе? Кичээлди эгелеп болур бе? Белен бис бе?

-Уруглар, б=г\н бис тыва чогаал кичээлинде чаа тема ==ренир бис. Шупту кичээлге эки харыылаар, идепкейлиг ажылдаар силер. Ындыг-дыр аа, дугуржуп алдывыс бе? Мен силерге  дыка эки кады демниг  ажылдаптар боор бис деп идегеп болур бе мен,уруглар? Мен силерге б\з\рээр мен, силер шыдаар силер?

2.Кичээлди¸  сорулгазын дамчыдары.

-Кымны¸ бажы¸ында азырал дириг амытаннар барыл? (шупту холдарын к=д\рер)

-Олар силерге кандыг ажыктыг бооп турарыл? (уругларны¸  харыызы)

-Бажы¸ы¸арда азырал дириг амытаннардан а¸гыда кандыг дириг амытаннар билир силер адап к=р\¸ерем? ( черлик дириг амытаннар)

-Б=г\нч\н\¸  дугайында чогаал номчуур-дур бис, даап бодап к=р\¸ерем. (Уруглар дириг амытаннар дугайында деп харыыны бээр).

Хараганнар бажы чивес

Кадыг-дыр дээш ынавайн баар.

Авазыны¸ с\д\н эмгеш ,

Амдананып чылганы бээр.

Бопу¸-бопу¸, челгилептер

Ч\\деп дириг амытан-дыр?(Слайд 1 )(бодаган чуруу)

(М.Рамазанова.Бодаган. А.С.Танов Музыка 5-6 кл.Кызыл-1992)

-Шын-дыр! Азырал болгаш дириг амытаннар дыка х=й,ынчангаш ам экранда чурукту топтап к=ргеш, тоолду¸  маадырлары ч\лер-дир адаптаалы¸ар(слайд2)

-Бодаган, Бора-Тоолай.

-Шын-дыр! Ынчангаш ам кичээлге кымны¸  ч\\ деп чогаалын номчуп таныжарывысты тодарадып алыылы¸ар.

«Аътты¸ ч\г\р\\нк==р дизе,  чарыштарга салыр апаар,  а чогаалчыны кандыг чогаалчыл дээрзин билип аар дизе- оо¸  чогаалы-биле таныжар херек»

Кыдыраашка ажыл: ай,х\н\н,темазын бижиир: Т\л\ш Дадар-оолович Кызыл-оолду¸  «Бодаган» деп тоолу (слайд3)

-Тулуш Дадар-оолович Кызыл-оолду¸  «Бодаган» деп тоолун номчуур бис.

Мурну¸арда с=з\глелдерни салып каан. Баштай башкызы мен номчуурумга эдерти к=р\п олурар силер ( башкы чечен чугааны аянныг номчуурга, «бодаган» деп ырны¸  аялгазы оожум ды¸налып турар). Улаштыр уругларга рольдап аянныг кылдыр номчудар.

Т\л\ш Дадар-оолович Кызыл-оол «Бодаган»

             Бир бодаган чурттап чораан ч\ве¸ иргин. Бир-ле ктап ол ховуга хараган баштап чорааш, чыткн Бора-Тоолай к=р\п кааш, бар-ла шаа-биле каттыра берген.

-Ч\\ болду? Ч\ге мынчап каттырып турары¸ ол?-деп, Бора-Тоолай элдепсинип айтырган.

-Ха-ха-ха-а! Хо-хо-хо-о! Дыка-ла каттырынчыг-дыр аа!

           Бора-Тоолай тура халып келгеш:

-Канчап барды¸? Баары¸ кадыр каттырып алдын мо¸, Бодаган-диген.

-Кара кайгамчык амытан-дыр сен мо¸, к\ж\р\м. Эрни¸ни к=рем,чирик.

-Ойт, боду¸ну¸ эрни¸ни к=р\п к=р даан,тала.

-Мээ¸ эрнимде каттырынчыг ч\\ боор.

-Боду¸ну билинмес кончуг-ла-дыр сен,аа-деп, Бора-Тоолай чугаалааш, шыргай чырааны¸  иштинче шошку¸гуурлап кире берген.

             Бодаган кургаг ховуга чеди хонукта хараган баштааш,о¸гап-суксаашты¸ хемге эле¸ейнип базып кире берген.Турум ээремче ээге берген. Оо¸ арын-бажы кылагар арыг сугда к=р\нч\ктелип к=ст\ берген. Эрнин к==рге, Бора-Тоолайнын эрнинден =скерлир чер чок бооп,мыры¸ай-ла кара олчаан болган. Ол карактарын хере к=р\пкеш, суг-даа ишпейн,ээремде арнынче кезе кайгааш, а¸гадай берген турупкан. «Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес» деп чуе ол-дур ийин. (Т. Д. Кызыл-оол  «Бодаган.» Ч.М.Доржу, М.Д.Доржу  Тыва уруглар чогаалы. Кызыл-1987)

Номчаан соонда чогаалда ч\н\¸ дугайында бижээнин уруглардан айтырар.

-Бо тоолду номчааш ч\н\билди¸ер, уруглар, дириг амытаннар ч\н\¸  дугайында чугаалашкан-дыр?

-Дириг амытаннар шынап-ла боттары туруп алгаш кижи ышкаш чугаалажыр бе азы дириг амытаннарны¸  овур-хевирин дамчыштыр кымнарны¸  овур-хевирин база аажы-ча¸ында четпес ч\\лдерник=рг\скен-дир, уруглар?

-Кижилерни¸  аажы-чанында четпес ч\\лдерник=рг\скен.

-Ам дириг амытаннарны¸овур-хевирин дамчыштыр кижилерни¸ аажы-ча¸ында кандыг четпес ч\\лдерни чогаал дамчыштыр к=рг\скенил? (мактаныкчыларны, багай чанчылдарны шоодуглуг, кыжырыг с=стерни¸  дузазы-биле сойгалап к=рг\скен)

-Ам чогаалчы-биле таныжып алыылы¸ар. С=з\глелди номчааш,чогаалчы тыва литературавыска кандыг чогаалдарны¸  тургустунарынга \л\г-хуузун киирген-дир?

-Тыва литературага шоодуглуг, кыжырыглыг чечен чугаалар, тоолдар бижип турган.

-Тыва литературавыска шоодуглуг,дузашкынныг база кыжырыглыг чечен чугааларны¸, тоолдарны¸  тургустунарынга \л\г-хуузун киирген чогаалчы кым-дыр,уруглар?

-Т.Д.Кызыл-оол.(слайд 4)

-Ам чогаалчынын дугайында кысказы-биле кыдыраашка бижип алыылы¸ар:

Т.Д.Кызыл-оол 1932 чылды¸ октябрь 19-та Улуг-Хем кожуунну¸ +в\р-Торгалыгга т=р\тт\нген. Чогаал ажылын 1951 чылда эгелээн, чогаалдары шоодуглуг ужур-уткалыг.

-Улусту¸ аас чогаалынга чоокшулажыр талалар бо тоолда бар бе, тодарадып чугаала¸ар. Улусту¸  аас чогаалы депч\л,бо тоол улусту¸ аас чогаалында тоолдан ылгалы ч\\-д\р?

-Улусту¸ аас чогаалындан ылгалы-авторлуг.

        Тоолду номчуп тургаш, силерге билдинмейн баар хире с=стерни тодарадыры-биле словарьлыг ажылды кылыптаалы¸ар.

Словарьлыг ажыл (слайд5)

Хараган баштап чорааш-хараган бажы чип чорааш;

Баарын кадыр каттырган-аажок каттырган;

О¸гап-суксааш-дыка суксааш;

А¸гадай берген-кайгай берген.

/легер домак-биле ажыл:

/легер домактарны ажыглап кижизидилге чорудары:

«Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес»(слайд6)

-Бо \легер домакты¸  утказын кым чугаалаптарыл? Морзук деп ч\л, ч\ге оо¸  дугайында бо \легер домакта чугаалап турарыл?(уругларны¸ харыызы)

-Бо \легер домакка д=мей \легер домактардан чугаалап к=р\¸ерем, \легер домактарны ==ренип эрткен болгай силер.

-Бо \легер домактарда д=мей кандыг утка бар-дыр?(уругларны¸  харыызы)

-Баштайгы \легер домакта дириг амытанны кым билирил,ол а¸ кайда барыл, кижиге ажык-дузазы ч\л? (уругларны¸  харыызы)

Башкы немелде тайылбырны бээр:

-Морзук деп а¸  Тываны¸  кайы-даа булу¸унда бар, оо¸ \з\-биле шагдан тура тывалар эмненип чораан, орус дылда ол а¸ны барсук дээр, оо¸\з\н барсучий жир дээр,боостаа аарыынга чаар, ижер эм.(Самбырага бижээш, кыдыраашче бижидер: барсук,барсучий жир)

-Ам номчаан тоолувуста чогаалчыны¸  илередиксээн кол бодалын тываалы¸ар, кым чугаалаптарыл,кандыг кол бодалды чогаалчы илередиксээн-дир?(уругларны¸  харыылары)

Немелде тайылбыр:

Кыжырымак болбас,дириг амытаннарны¸  база кижилерни¸  арны-бажы кандыг-даа  боор. Кижини¸  арын-шырайы, идик-хеви аян-чараш эвес, а кол-лач\ве иштики сагыш-сеткили чараш, чырык, чымчак болур.Ынчангаш улус мурнунга бодун мактап, =ру к=рд\н\п болур бе?

-Бодун мактап,=ске улустан бодун =р\ к=рд\нерге чараш эвес.

Кадыкшыл минутазых=гл\г аялганы¸  эзини-биле «Бодаган»деп ырга самны¸  шимчээшкиннерин к=рг\зерин шенеп к=рээли¸ер.

Ам кичээливисти¸  кол кезээнче кирээли¸ер.

-Дириг амытаннарны черлик болгаш азырал деп а¸гылаалы¸ар.

Амытаннар

                                                                    Азырал                                                                                                     черлик

                                                            Бодаган                                                                                                          Бора-Тоолай

Ам ийи б=л\кке чарлып алыр бис. 1-ги б=л\к«Бодаган»  дугайында медээлер чыыр,2-ги б=л\к «Бора-Тоолай» дугайында медээлер  чыыр. Бо ажыл  т=левилеливисти¸ эге хевири-дир.Бо ажылды кылып эгелээрде,т=левилеливисти¸  эге планын к=рээли¸ер.(слайд7)

1.Азырал болгаш дириг амытанны¸  дугайында медээ;

2.Азырал болгаш дириг амытанны¸  дугайында ш\л\ктер;

3.Азырал болгаш дириг амытанны¸  дугайында ырылар;

4.Азырал болгаш дириг амытанны¸  дугайында \легер домактар,тывызыктар,й=рээлдер;

5.Азырал болгаш дириг амытанны¸  дугайында чуруктар;

6..Азырал болгаш дириг амытанны¸  дугайында тоолдар;

Т=левилелди канчаар кылырын башкы немелде тайылбырны бээр.Б=л\кб\р\з\ шилип алган дириг амытан дугайында ч\н\  билирин, ону кыдыраашка демдеглепалыр.Медээлер чыглы бээрге,чыып алган медээлерин б=л\к б\р\з\ камгалаар.

-Дараазында т=левилеливисти¸ эге хевирин ды¸наптаалы¸ар.

Бөлүк бүрүзү самбыра мурнунгаүнүп кээр ,чыып  алган медээлерин кижи бүрүзү номчуп, камгалаар.

Т\¸нел:

-Бо-лаб\г\  медээлерни алгаш т\¸нелден\нд\рээли¸ер. Тоол канчаар т=нген-дир?

-Тоолда кирген дириг амытаннарны¸  кайызыны¸  аажы-ча¸ын сойгалап к=рг\скен-дир?

--Мактаныкчыларны,багай ча¸чылдарлыг болбазын бадыткап турар домакты с=з\глелдентывы¸ар.

-Бо тоолду¸ онзагайы ч\дел? (авторлуг)

-Авторлуг тоол улусту¸  аас чогаалы-биле холбаалыын ч\н\¸-биле бадыткап болур силер?(уругларны¸  харыылары)

Рефлексия

-Кичээл солун болду бе?

-Ч\\ ч\ве солун болду?

-Бергедээшкиннер турду бе?

-Чаа ч\н\  билип алды¸ар?

-Ч\н\  билип алыксап тур силер?

-+з\п келгеш кайы дириг амытанны азыраар силер,ч\ге?

Онаалга

Бажы¸га ажыл кылдыр дараазында онаалгаларны¸  бирээзин шилип алыр силер:

1. Б=г\н кылган проект ажылдары¸арны даяныр ч\\л кылып алгаш, чедир кылып эккэээри¸ерни диледим. Чижек кылдыр даяныр =зекти силерге берип тур мен. (Проектини к\\седирде чуруп-даа, компьютери бар улус парлап-даа, бижип-даа болур деп ч\\лд\ сагындырар)
2. Чогаадыг «Бодун боду билинмес,морзук калчанын билинмес»
3. «Мээ¸  малым» ш\л\к чогаадыр.

Демдек салыры

-Силерни¸ бодалы¸ар-биле кым эки ажылдады ышкаш? Мен мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен, кымнарга бээр бис? Бадыткал бижиктер алган уругларга «5» демдектерни салыр.

«Э¸-не сагынгыр», «Мерген угаанныг», «Аастыгга алдыртпас», «Чечен с=ст\г».

Б=л\ктер аразынга илеткелдер номчаан уругларга  демдектерни, илеткелдер барымдаалап салыр.

Темазы: Чаңгыс  чугула кежигүннүг домактар дугайында билиг.

Сорулгазы: Эрткен кичээлге ѳѳренгени домактың ийиги черге кежигүннерин катаптап, быжыглаар;  уругларга чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында билигни өөредир; Тиилелгениң  70 чыл оюнга  Ада –Чурттуң Улуг дайынының киржикчилерин сактып,уругларның аас богаш бижимел чугаазын сайзырадыр; патриотчу хөөнге кижизидер.

Дерии болгаш херекселдери: слайдылар, дидактиктиг карточкалар, схема, чуруктар, домактар бижээн плакаттар, сигналдыг карточкалар.

Кичээлгебелеткел:(слайд 1). Домактар-биле ажыл:

1. Уруглар.

2. Каткы-хөглуг ойнаан.

3. Чараштарын.

Кичээлдиң чорудуу.

1. Организастыгкезээ.

-Экии,уруглар!  Шупту бис бе? Кичээлди эгелеп болур бе? Белен бис бе? Шупту кичээлге эки харыылаар, идепкейлиг ажылдаар силер. Мен силерге кады демниг ажылдаптар боор бис деп идегеп тур мен.

2. Катаптаашкын

      А)  Домактын ийиги черге кежигуннеринге:

-Бердинген сѳстерден график тургузар(слайд2):

Кижи, эрес-соруктуг, кижини, чуртунга, чанып келген.  Б)Чаңгыс болгаш ийи составты гдомактар, делгереңгей болгаш делгереңгей эвес домактар:

- Кандыг домактарны чангы ссоставтыгдомактар дээрил? (Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар). Чижээ?

- Кандыг домактарны ийи составтыг домактар дээрил? (Кол сөс биле сөглекчизи бар ийи чугула кежигүннүг домактар). Чижээ?

- Кандыг домактарны делгереңгей домактар дээрил? (Ийиги черге  кежигүннери бар домактар). Чижээ?

- Кандыг домактарны делгереңгей эвес домактар дээрил? (Ийиги черге кежигүннер чок домактар). Чижээ?

3. Кичээлдиң темазын тодарадыры:

- Бөгүн кандыг тема өөрениривисти бо домактарны номчааш, тодарадыптаалыңарам, уруглар! (домактарны уругларга номчудар).(Слайд1)

Домактарны кежигүннер аайы-биле сайгарыптаалыңарам. Бо каш составтыгдомактар-дыр? (Чаңгыс составтыг домактар).

- Бөгүн кандыг тема өөренир-дир бис? (Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар).

4. Кичээлдиң сорулгазын дамчыдары: - Бөгүн кичээлде бис чаңгыс чугула кежигүннүгдомактарны өөренир бис; ооң-биле чергелештир  аас чугаавысты сайзырадып, Ада-Чурттуң Улуг дайынының дугайында билиишкиннеривисти сайзырадып, ёзулу гпатриотчу кижи кандыг болур  ужурлугул деп чүүлдү билип алыр  бис.

5. Чаа тема тайылбыры  слайд 3

Плакатта схема №1.

Чаңгысчугулакежигүннүгдомактар

Сөглекчи хевирлиг                                                            Кол сөс хевирлиг

Имиртиңнээн.                                                                          Имир.

Сооп келген.                                                              Соок.

Плакатта схема №2.

Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар

Делгереңгей эвес .Делгереңгей

Кыш.                                                                                   Соок кыш.

Тайлбыры:Чаңгыс чугул акежигүннүг домактар ийи бөлүкке чарлыр:  сөглекчи хевирлиг чаңгыс чугула кежигүннүг домактар болгаш кол сөс хевирли гчаңгы счугула кежигүннүг домактар. Чижээ: 1.Имиртиңнээн. Сооп келген. 2.Имир. Соок. Быштайгы ийи домак сөглекчи хевирлиг чугул акежигүннерден сөөлгү  ийизи кол сөс хевирлиг чугула кежигүннерден тургустунган.

Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар делгереңгей эвес болгаш делгереңгей бооп болур. Чижээ: 1.Кыш. 2.Соок кыш.Баштайгы домак чүгле чаңгыс кол сөс хевирли гкежигүнден тургустунган, ынчангаш ол чаңгыс чугула кежигүннүг делгереңгей эвес домак-тыр. Сөөлгү  домакта, чугула кежигүнден аңгыда, ийиги черге кежигүнү-тодарадылга бар, ынчангаш ол чаңгыс чугула кежигүннүг делгереңгей домак болур.

6. Быжыглаашкын:

- Мергежилге 130, арын 221. (бирги одуруг ийи чугула кежигүннүг домактарны аңгылап  тывар, ийиги одуру гчаңгыс чугула  кежигүннүг домактарны аңгылап тывар). Аас-биле ажыл.

Словарьлыг  ажыл.слайд 4

Yрер гармошка – холунга тудуп алгаш эриннеринге дээтсип алгаш үрер шөйбек хевирлиг, адыш хире хөгжүм херексели.

Тенек ок – душ бооп дээптер.

Хажыызындан – кыдыындан.

Шыпшың минута – минута молчания.

Слайды-билехынаар.

- Бо сөзүглел чүнүң  дугайында-дыр? (дайын  шөлүнде солдаттар дугайында).

Кижизидилге ажылы:

-Удавас 2 хонгаш канды гбайырлал боор ийик,уруглар?    

-Ада-чурт камгалакчыларынын хүнү.

-Эр хейлер. Ада-чурт камгалакчылары деп кымыл? (уругларнын харыылары)

-Бо 2015 чылда Тиилелгениң  70 чыл оюн демдеглеп  турар бис. Ук дайын үезинде дыка хөй  чүс-чүс солдаттар тиилелге дээш, амы-тынын берген болгай. Ынчангаш оларга тураскаадып шыпшың  минутаны чарлап тур мен.

- Четтирдим, олуруп ап болур силер.

- Бистиң  суурувуска чурттап чораан Ада –Чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан кымны  билир  силер, уруглар? (уругларнын  харыылары)

- Кымның кырган-ачазы ийик? (уругларнын  харыылары)

(Дыңнадыг кылып эккээр  онаалганы  эрткен кичээлде алган  турган).

-Ам  дыннадыгны дыннаптаалынар.(Шораан бодунун кырган-ачазы Даваа-Самбуу Саттын дугайында кыска дыннадыгны  кылыр)

- Дараазында бо чурукту  көрүңерем. (Вера Байлактың  чуруу-биле ажыл) 5 дугаар слайдыда чурук.

- Бо чурукта кымның портреди-дир, кым чугаалаптарыл? (Вера Байлактың).

- Кыска дыңнадыг: (Өөреникчиниң дыңнадыы, картаны ажыглаар).

-Маринанын кылып алган дыңнадыын  дыңнаптаалыңар.

Вера Байлак Ада –Чурттуң Улуг дайынынче чоруткан тыва санитар кыстарның бирээзи бооп турар. Ол  Ровнонуң Деражно  суурун немец эжелекчилерден хосташкан. Деражно суурда Вера Байлакка болгаш өске-даа дайынчы тыва санитар кыстарга тураскааткан  тускай  музейни  тургузуп кылган бооп турар. Ында санитар уругларның эдилеп турган барбажыгаштары, чуруктары, эдилеп турган эттери болгаш оон-даа хөй чүүлдерни делгеп  салган бооп  турар. Амгы үеде бистин  аравыста Вера Байлак  чок. Ол Чөөн–Хемчик  кожуунга малчын арат ажыл-агыйлыг мал-маган азырап чурттапчораан.

- Бо дыңнадыгдан чүнү билип алдыңар? (Уругларнын харыылары)

Кижизидилге  чорудары:

Ада-Чурттуң Улугдайынынче эрес-дидим эки  турачы оолдардан аңгыда тыва санитар кыстар боттарының эрес-дидим чоруун кѳргүзүп, тиилелгени биске чаалап берген деп чүвени билир-дир  бис,уруглар.Ынчангаш  оларның ады, маадырлыг чоруу кажан-даа уттундурбас ис бооп артып каар.Оларга  мѳгейип чоруур ужурлуг бис.

- Бо чуруктарны көргеш чаңгыс составтыг делгереңгей болгаш делгереңгей эвес домактардан чогаадып тургузуптаалыңар (Өөреникчилерниң харыыларын кыдырааштарга бижип алыр).

- Дараазында мен силерге домактар номчуп бээримге мурнуңарда чыдар карточкалар-биле кол сөс хевирлиг чаңгыс составтыг домак  болза «КС» деп үжүктүг карточканы, сөглекчи  хевирлиг чаңгыс составтыг домак болза «С» деп үжүктүг карточканы көдүрер силер (эгезинде  шенеп, каш домакты номчааш ажылдадыр, чүгле ооң соонда демдек ажылы  кылдыр ажылды чорудар).

Кыш. Дүн. Чыкылама соок. Yр апардым. Кызылга-даа эмнедип-ле турду. Чадашкан. Чүнү канчанмаан дээр сен.  Шору апаардым. Ап алыңар. Чүү-даа билбедим. Ап алыңар.Өг. Баглааш. Баглаашта аът.  

- Дараазында карточкалар-биле ажылдаптаалыңар.

1. Кандыг домактарны чаңгыс составтыг домактар дээрил?слайд6

а) чаңгысчугулакежигүннерлигдомактарны.

б) ийичугулакежигүннерлигдомактарны.

в) ийигичергекежигүннери бар домакты.

2. Чаңгысчугулакежигүннүгдомактаркандыгбөлүктерлигболурул?слайд7

а) кол сөс биле сөглекчихевирлиг.        

б) кол сөс биле немелдехевирлиг.      

в) сөглекчибилебайдалхевирлиг.  

3. Бердингендомактардахөйсектерорнунгачогуур Д (делгереңгей) болгаш ДЭ (делгереңгейэвес) депүжүктерникиирипбижиңер.слайд8

а) Аъттыг улус.(…..)        

б) Шаагай. (…..)    

в) Черликпен. (…..)

г) Хүреңтоннугдүжүмет. (…..)

4. Бердингендомактаргачижектерёзугаархөйсектерорнунгачогуурдемдектерникиирипбижиңер (СХ – сөглекчихевирлиг, КСХ – кол сөсхевирлиг).слайд9

а) Селбегердыт – КСХ.  Көстүп тур – СХ. Адыгкежи - …        

б) Чыттырыпкаан – СХ. Уруум ! – КСХ. Дозуңар - …    

в) Ак дамды – КСХ. Чаштарынөрүсуйбаан – СХ. Халыпкелген - …

7. Түңнел.

- Бөгүнчүнүөөрендивис, уруглар?

- Кандыгдомактарнычаңгысчугулакежигүннүгдомактардээрил? (Чаңгыс кол сөстүг азы чаңгыссөглекчилигдомактарны).

- Чаңгысчугулакежигүннүгдомактаркандыгбоопболурул? (Кол сөсхевирлигболгашсөглекчихевирлиг, делгереңгейболгашделгереңгейэвес).

- Кол сөсхевирлигдомактардепкандыгдомактарныынчадээр бис? (Кол сөстүңайтырыгларынгахарыылаттынардомактарны). Чижээ?

- Сөглекчихевирлигдомактардепкандыгдомактарныынчадээр бис? (Сөглекчиниңайтырыгларынгахарыылаттынардомактарны). Чижээ?

- Кандыгдомактарнычаңгыссоставтыгделгереңгейдомактардээрил? (Чугулакежигүнденаңгыдаийигичергекежигүн бар домакты). Чижээ?

- Кандыгдомактарнычаңгыссоставтыгделгереңгейэвесдомактардээрил? (Чүглечугулакежигүндентургустунгандомакты). Чижээ?

- Түңнелсөс.

Чаңгысчугулакежигүннүгдомактардараазындабөлүктергечарлыр: тодаргайарынныгдомак, тодаргайэвесарынныгдомак, арынчокдомак, атдомаа. Бобүгүчүүлдүңдугайында бис дараазындакичээлдеөөренир бис. (Слайдыгаайтыпалыр).

8. Онаалга.Арын 222, мергежилге 131. (Дүжүрүпбижиңер. Чаңгысчугулакежигүннүгдомактарнытывыңар. Оларның кол сөсхевирлигчугулакежигүннүг азы сөглекчихевирлигчугулакежигүннүгболурункырынгадопчулапдемдеглеңер. Чаңгысчугулакежигүннүгдомакбүрүзүнүңделгереңгейэвес азы делгереңгейболурунайтыңар).

9. Демдексалыры.