Морфология
олимпиадные задания

МОРФОЛОГИЯ

Исем

Затны џђм предметлыкны белдереп, кем? нђрсђ? сорауларына ќавап бирњче мљстђкыйль сњзлђр  исем дип атала. Исем сан, тартым џђм килеш белђн тљрлђнђ

1. Агач ботакларына мамыктай йомшак бђс куна.

2. Балалар  кардан ак аю џђм кар бабай сыны ясап куялар.

3. Кљннђрме, айлармы, атналармы њткђндер, мин менђ шул џђйбђт шифаханђнећ ак залында каты авыруларныћ газаплы ыћгырашулары эчендђ уянып китђм. (Г.Ибраџимов)

4. Кечкенђ кунаклар, урманныћ тњренђ керер алдыннан, тњгђрђк  аланлыкныћ келђм булып ќђелгђн гаќђеп тигез яшел њлђн хђтфђсе љстеннђн киттелђр. (€.Ԑéçè)

5. Бђхетле син, ерак илдђш,

Хезмђтећђ мин баш иям.

Џђйкђл булып яшьлегећђ

Њскђн монда бу карт имђн. (Ì.ђлил)

6. Галимнђр, чирне ќићђр љчен, тљрледђн-тљрле дарулар уйлый,  педагоглар бала тђрбиялђњ турында китаплар яза. Лђкин дистђлђрчђ  академикларныћ ул дарулары, педагогларныћ йљзлђрчђ акыллы китаплары ана сљтенећ бер тамчысына тормый. (Ô.ßруллин)

7. Оста рђссам кулы рђсемнђрне 

Сызган кебек ап-ак кђгазьгђ, 

Кышныћ салкын ќиле кљнлђшерлек

Бизђклђрен тљшерђ тђрђзгђ. (Ñ.Õђким)

Ялгызлык исемнђр

• Ялгызлык исемнђр џђрвакыт баш хђрефтђн языла.
• Ялгызлык исемнђргђ кеше исемнђре, фамилиялђр, географик атамалар, газета, журнал, китап исемнђре, тарихи вакыйга, истђлекле кљн исемнђре, мактаулы исемнђр, кинофильм, спектакль, предприятие исемнђре, кушаматлар керђ.
• Ялгызлык исемнђр бер сњздђн џђм берничђ сњздђн торырга мљмкин.

 Исемнђрнећ ясалыш ягыннан тљрлђре

• Исемнђр ясалышлары ягыннан 6 тљргђ бњленђ.

Исемнећ сан белђн тљрлђнеше

• Исемнђр берлек яки књплек санда килђ.
• Берлек сандагы исемнђргђ -лар, -лђр, -нар, -нђр кушымчалары ялганып, књплек сандагы исемнђр ясала.

Исемнђрнећ тартым белђн тљрлђнеше

• Тартым кушымчалары ярдђмендђ предметныћ кайсы затка караганлыгы белдерелђ.

Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнеше

• Тартым белђн тљрлђнгђн исемнђр килеш белђн дђ тљрлђнђ ала.

1. Ќирем-суым љчен, ыруым љчен, мин туган углымны гына тњгел, њз-њземне дђ кызганмыйм.

(Н.Фђттах)

2. Авыру улыныћ тавышын ишетте. (Г.Бђширов)

3. Тирђ-якта ќыелып љлгергђн кешелђрнећ берсенђ дђ карамыйча, тљп юлга тљште. (Н.Фђттах)

4. Мин ђле ир тњгел, шулай да мин кулыма корал алдым. (Н.Фђттах)

5. Кабак шикелле бозланып каткан бишмђт итђклђремђ, идђндђ шакы-шокы килгђн итегемђ књз салды да телен чартлатты. (Г.Бђширов)

6. Аннары ул аныћ кљченђ, кыюлыгына да ышанды. (Н.Фђттах)

5. Иген љлгергђч, љч ќирдђн бер арба ашлыгыћны тљйим дђ китђм. (Г.Бђширов)

7. —Кайсы књлмђгећне киясећ? (Г.Бђширов)

8. Тљрле йортлардан арбаларына тырмаларын, сукаларын, орлык ашлыкларын тљяп, безнећ шикелле сабанчылар чыгып килђ. (Г.Бђширов)

9. —Егетлђрне бер дђ телећнђн тљшерми башладыћ. (Г.Бђширов)

10. Хђзер инде ќир башыннан узучылар минем њземђ дђшђлђр иде. (Г.Бђширов)

11. Кара бия, башын чайкый-чайкый, бђкђленнђн туфрак ерып атлый. (Г.Бђширов)

12. Кљз ахырында аныћ њзенећ бик сљйкемле бер вакыты бар. (Г.Бђширов)

13. Келђт кђрнизендђ, кызыл тђпилђрен корсак асларына яшереп, књгђрченнђр бљрешеп утыра.

(Г.Бђширов)

Áаш êилештђге исемнећ мђгънђлђре

• Баш килештђге исем ќљмлђдђ ия, тђмамлык, аергыч, хђбђр, эндђш сњз була ала, бђйлеклђр белђн кулланыла.
• Эндђш сњз ќљмлђ кисђге итеп каралмый.

Иялек килешендђге исем

• Иялек килешендђге исем  ќљмлђдђ аергыч џђм тђмамлык була.
• Иялек килешендђге исем -ныћ, -нећ кушымчалары ярдђмендђ ясала, икенче бер исемне яки исем урынында килгђн кисђкне ачыклап килђ, ачыкланган исем тартым белђн тљрлђнгђн була.

1. Наташаныћ  ñèïêåëëå бите, çžãðñó књзлђре  êóàíû÷òàí áàëêûéëàð èäå.

(Ã.Áђширов)

2. Àê êàåíãà àñûëûï ìåíãí êåáåê,

Ìèí òîðìûøòà Ÿàìàí ÿêòûãà,

Þãàðûãà òàáàí þë àëäûì,

Ìåíãí ñàåí, ќирнећ матурлыгын,

Яктылыгын êœáðê êœðђëäåì. (.Òакташ)

3. Ђткђйнећ вафатын, Êîë÷àê ñóãûøû âàêûòûíäà òóï òšøåï, áåçíåž ýëåêêå šéíåž ÿíûï áåòœåí èøåòêí èäåì, ђнинећ êàéäà урнашуын áåë àëìûé èäåì.

(Ã.Èбраџимов)

4. Солдатныћ ќавабы òåãåëðíåž Ÿóøûíà êèòòå. (Ø.Êамал)

5. Зђћгђр Чишмђнећ бакчаларында ÷÷êëð àäì êœçå êàðàï òóÿ àëìàñ äðä êóå òšñò ÷èáð áóëûï èòåøëð. (Ã.Èбраџимов)

6. Габдулланыћ кайтып тљшње šé㐠Ÿì љйдђгелђрнећ œçàðà мљнђсђбђтенђ èêåí÷å òšñ êåðòòå (€. Ԑéçè).

7. Габдулланыћ књзе апасыныћ йљзенђ òšøòå (€. Ԑéçè).

8. Иптђшлђренећ, àëàð áåëí áåð㐠Талипныћ êûðûñ ìšíñáòå Ãàáäóëëàíû ášòåíëé ÿëãûç êàëäûðäû (€. Ԑéçè).

9. Ќизнђсенећ áó карары Ãàáäóëëàãà øàêтûé ñåð òîåëäû (€.Ԑéçè).

10. Óë âàêûòòà ëå Сђлахинећ

    Кеме ä þê èäå ÿøü òœêêí. (Ñ.Õђким)

11. Кешенећ кадере þê èëä áåðâàêûòòà äà œñåø áóëìàÿ÷àê. (Ô.ßруллин)

12. Œç миллђтећнећ Ÿð гадђте àíãà ÿêûí øóë. (Ô.ßðóëëèí)

Юнђлеш килешендђге исемнећ мђгънђлђре

• Юнђлеш килешендђге исем -га, -г, -ка, -кђ, -на, -нђ, -а, -ђ кушымчалары ярдђмендђ ясала џђм:

Òšøåì êèëåøåíäђãå èñåì

• Тљшем килешендђге исем -ны, -не, -н  кушымчалары ярдђмендђ ясала; эш яки хђлнећ туры объектын белдерђ, ќљмлђдђ тђмамлык була.
• Тљшем килеше кушымчасы исемне фигыльгђ генђ бђйли.

1. Ìàëàéëàð талашны, сугышны ášòåíëé îíûòòûëàð. (Ã.Èбраџимов)

2. Íèê, Ìîêàìàé, ñîž ñèí тормышыћны

   ×àáàòàžäàé ìàòóð œðìђäåž?! (.Òàêòàø)

3. Ñљìáåë áó сњзлђрне øóíäûé ûøàíûï éò. (Ã.Áøèðîâ)

4. Ãàçèíóð сњгышчыларны Ÿàìàí àëãà àøûêòûðäû. (Ã.€псђлђмов)

5. Ý÷ð㐠äèï, åãåò

×îêûðãà èåë

Џì êèïêí иренен 

×èøìã òèäåð. (Ì.ђлил)

6. Ãàáäóëëà áó êûçûê тамашаны êàðàï òóÿðãà šëãåðìäå. (€. Ԑéçè)

7. Ãàáäóëëà скрипканы àëûï êœêðãåí êóéäû, сызгычны êûëëàð šñòåí ñàëäû. (€. Ԑéçè)

8. Ñãúäè àáçûé Ãàáäóëëàíûž éîðò ýøëðåíäãå сђлђтен, àíûž øàêòûé ућганлыгын êœðåï áèê êèííäå. (€. Ԑéçè)

9. Òîðà-áàðà àâûëäà ÷ûêêàí Ÿðáåð òàïêûð сњзне, ќырны, такмакны Ãàáäóëëàãà ñûëòûé áàøëàäûëàð. (€. Ԑéçè)

10. Øóë кљннђрне õçåð êè÷åð ѐëèì,

Áåð øèê áîð÷ûé àíûž йљрђген. (Ñ.Õђким)

11. Óçãàí êšçä ÿøü алмагачларны

Òšïëäåëð, èð㐠êœìäåëð. (Ñ.Րêèì)

Чыгыш килешендђге исемнећ мђгънђлђре

• Чыгыш килешендђге исем -дан, -дђн, -тан, -тђн, -нан, -нђн,  -ннан, -ннђн кушымчалары ярдђмендђ ясала џђм:

Урын-вакыт килешендђге исемнећ мђгънђлђре

• Урын-вакыт килешендђге исем -да, -дђ, -та, -тђ, -нда, -ндђ кушымчалары ярдђмендђ ясала џђм:

Урын-вакыт килешендђге исемнђргђ -гы, -ге, -кы, -ке кушымчалары ялганып, урын яки вакыт буенча билге белдерђ торган нисби сыйфатлар ясала:

1. Агыйдел аръягындагы Óðàë òàðìàêëàðû àðòûííàí êûçàðûï àé êàëûêòû. (Ã.Èбраџимов)

2. — Син иптђшкђем, болганчык бер замандагы нахакка сљрелгђн ирлђр урынына килеп утырдыћ. (Ђ.Еники)

3. Šéíå, êåëòíå, таудагы òàøíû äà šì áåëí òàøûäûê. (Ã.Èбраџимов)

4. Књктђге ñàëûíêû ñîðû áîëûòëàð, êåìãäåð þë à÷êàíäàé, èêå㐠àåðûëäûëàð. (€.Åники)

5. ͐ôèñíåž êóëû кесђсендђге êîíâåðòêà ñóçûëäû. (Ã.Áøиров)

6. Кечкенђ бњлмђнећ бер почмагындагы идђндђ аћа да урын табылды. (Ш.Маннур)

7. Алар берсе дђ аныћ эзлђнњчђн књћелендђге чын хислђрне уята алмадылар. (Ш.Маннур)

Исемнђргђ морфологик анализ ясау њрнђге

1. Ќђяњлелђр дђ књп њткђн булса кирђк: дымлы комда солдат итеклђреннђн, хатын-кыз ботинкаларыннан калган эзлђр дђ ярылып ята.

2. Ярты сђгатьтђн соћ рота, агачлыкны њтеп, ачык ќиргђ чыкты.

3. Мулланурныћ кићђше белђн, Маликов Казанга књчеп килде, џђм алар, бергђлђп, Мљселман социалистлар комитетында эшли башладылар. (М.Юхма)

4. —Ђ-ђ-ђ ... Ђхмђтвђли, мђрхњм Ђхмђтгђрђйнећ Ђхмђтвђлиемени бу?

5. Колхозда эшлђрнећ бик тыгыз чагы шул. (Ђ.Еники)

41996504. Ђле аныћ философка бер тапкыр да оттырганы юк иде. (М.Хђбибуллин)

Итеклђреннђн — исем, уртаклык исем, тамыр исем, књплек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, чыгыш килешендђ.

Хатын-кыз — исем, уртаклык исем, парлы исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ.

Агачлыкны — исем, уртаклык исем, ясалма исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, тљшем килешендђ.

Мљселман социалистлар комитетында — исем, ялгызлык исем, тезмђ исем, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, урын-вакыт килешендђ.

Ђхмђтгђрђйнећ — исем, ялгызлык исем, кушма исем, тартым белђн тљрлђнмђгђн, иялек килешендђ.

Колхозда — исем, уртаклык исем, кыскартылма исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, урын-вакыт килешендђ.

Философка — исем, уртаклык исем, тамыр исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, юнђлеш килешендђ.

Исемнђргђ морфологик-синтаксик анализ ясау њрнђге

1. €òèíåž картлыгы èò áàøëàäû, àõðû. (Ã. Áøèðîâ)

2. Кайчагында, Гатаулла абзый, эштђн арып, сары ярма кебек сап-сары пычкы чњбе љстенђ кырын яткан кље, ерактагы зђћгђр тауларга карап, сузып-сузып ќырларга яраткан. (Г.Ђпсђлђмов)

3. Минем ђткђйнећ бабасы Пугач янында йљзбашы булган. (Г.Ђпсђлђмов)

4. Чђчђк авыруыннан соћ калган биш-алты бљртек шадрасы аныћ йљзен аз гына да ямьсезлђми, киресенчђ, аћа ниндидер њткенлек, батырлык, гайрђтлелек тљсе бирђ иде кебек. (Г.Ђпсђлђмов)

Ђтинећ — èñåì, óðòàêëûê èñåì, òàìûð èñåì, áåðëåê ñàíäà, òàðòûì áåëí òšðëíìãí, èÿëåê êèëåøåíä, šìëä àåðãû÷.

Картлыгы  — èñåì, óðòàêëûê èñåì, ÿñàëìà èñåì, áåðëåê ñàíäà, III зат òàðòûì áåëí òšðëíãí, áàш êèëåøò, šìëä èÿ. 

Гатаулла — исем, ялгызлык исем, кушма исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ аергыч.

Эштђн — исем, óðòàêëûê исем, тамыр исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, чыгыш килешендђ, ќљмлђдђ аерымланган сђбђп хђле составында.

Ярма — исем, óðòàêëûê исем, ясалма исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ аергыч составында.

Тауларга — исем, óðòàêëûê исем, тамыр исем, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, юнђлеш килешендђ, ќљмлђдђ аерымланган рђвеш хђле составында.

Йљзбашы — исем, óðòàêëûê исем, кушма исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ хђбђр составында.

Авыруыннан — исем, óðòàêëûê исем, ясалма исем, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, чыгыш килешендђ, ќљмлђдђ вакыт хђле функциясен њти.

Шадрасы — исем, óðòàêëûê исем, тамыр исем, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ ия.

Йљзен — исем, óðòàêëûê исем, тамыр исем, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, тљшем килешендђ, ќљмлђдђ тамамлык.

Гайрђтлелек — исем, óðòàêëûê исем, ясалма исем, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ тезмђ ия составында.

СИНОНИМ  ИСЕМНЂР

1. Васыяте, ђйтер сњзе була                                2. Књпме мине азапладыћ –

    Сугышларда њлгђн џђр ирнен. (И.Юзеев)                    Ни ачуым, ни њчем. (И.Юзеев)

3. Ташларны йомшартты                                        4. Кирђк тњгел хђзер бу икђњгђ

    Чыдамлык, сабырлык. (И.Юзеев)                             Сњзлђр, њгет, вђгазь. (И.Юзеев)

5. Егъламыйм мин кљннђрем                                    6. Тђн фани! Тик њлми ќан,

    Сыргак, суык, салкын љчен. (Ш.Бабич)                    Њлми шљџрђт, изге дан. (С.Сњнчђлђй)

7. Кљн чыгышы дуслар кулындагы                         8. Бервакыт кояш чыгышыннан

    Байрак булып кљн дђ кызара. (М.Ќђлил)                     Бик зур “бљркет” књренђ башлады. (Ш.Маннур)

8. Њзећ коткар бђла џђм  афђттђн,

    Ярдђмчем бул, нилђр књрсђм дђ. (Н.Арсланов)

9. Намус эше – ил эше,

   Њлем юктыр илчегђ.

   Ђќђл тансык, њлње артык

   Илен ќуйган кешегђ. (Р.Вђлиева)

10. Солдаткалар… солдат хатыннары                                  11. Њрнђк тњгел, миннђн була –

      Ќинњ кљнне ничек тњзђдер?! (Р.Мићнуллин)                       Бары гыйбрђт алып. (И.Юзеев)

12. Ђбугалисина шђџђргђ бернинди начарлык, кешелђргђ бернинди усаллык эшлђмђде. (К.Насыйри)

АНТОНИМ ИСЕМНЂР

1. Ђйлђндермђ шатлыкны син хђсрђткђ,                         2. Ќитмеш яшьлек абзый йљзлђрендђ

    Ђйлђндермђ мђхђббђтне нђфрђткђ. (И.Юзеев)             Ђллђ кайгы, ђллђ шатлыкмы? (И.Юзеев)

3. Њз дђрђќђсен белгђн ќаныма                                4. Авырлыклар тулы бу тормышта

Нигђ дђрђќђ, нигђ соћ даннар? (И.Юзеев)                      Бер ќићеллек булсын, дисећме...  (И.Юзеев)

5. Кљн – авыр, тљн – бер кабер, бер                        6. Ничек яшьлек тђмен без белмибез,

Ел тоела сђгатем. (С.Рђмиев)                                     Картлык килми торып. (А.Алиш)

7. Чын шатлыкны белер љчен,                                 8. Ќићеллеккђ илтер авырлык бу,

Кайгы мића юлдаш иде. (Н.Дђњли)                               Азатлыкка илтђ бу газап. (Л.Зљлкарнђев)

9. Ђйтегез:                                                 10. Књћлем минем – чиксез кара урман:

      ќан нидђн яралган?                                                      шаулый, тына,

      Мђхђббђттђн?                                                           њрли, сына,

      Нђфрђттђн?                                                      сайрый, кљлђ,

      Шатлыктан?                                                             туа, њлђ. (И.Юзеев)

      Хђсрђттђн?

      Ачыдан?

        Татлыдан? (И.Юзеев)

11. Язлар килђ, язлар китђ, – мин калам. (И.Юзеев)        12. Уйныйм яшьлек, картлык кљендђ.  (И.Юзеев)

АНТОНИМ ЯРДЂМЧЕ ИСЕМНЂР

1. Алда, артта, ућда џђм сулымда

Киселсђ дђ юлым, књкрђгем

Яраланып канга тљрелсђ дђ,

Кљчсезлђнеп, мин яшь тњкмђдем. (М.Ќђлил)

2. Кљнбатыштан кљнчыгышка, књк љстеннђн ќир астына књчеп, ђлеге хђлвђфрњш йортын эзлђргђ кереште.

(К.Насыйри)

3. Бу оя. Шундый тын –

Эче дђ, тышы да. (Р.Мићнуллин)

4. Яралылар, хђллђре бетеп, џаман артка кала баралар. ... Коллона алга узган саен, юлда ятып калган солдат гђњдђлђре књбђя бара. (Н.Дђњли)

5. Безне тагын барак алдына стройга тезделђр. ... Стена буена ятып, шуыша-шуыша лагерь артына таба киттек. (Н.Дђњли)

Сыйфат

• Предметныћ билгесен белдереп, нинди? кайсы? кайдагы? сорауларына ќавап бирњче мљстђкыйль сњз тљркеме сыйфат дип атала.
• Сыйфат ачыклаган исем сыйфатланмыш була.
• Сыйфат ќљмлђдђ аергыч, хђбђр, хђл булып килђ.

Сыйфатларныћ ясалыш буенча тљрлђре

• Сыйфатлар тљзелешлђре буенча тамыр, ясалма, кушма, парлы, тезмђ була.

Сыйфат дђрђќђлђре

• Сыйфатларныћ гади, чагыштыру, артыклык, кимлек дђрђќђлђре бар.
• Гади дђрђќђдђн калганнары махсус кушымчалар яки кисђкчђлђр ярдђмендђ белдерелђ.

Синоним џђм антоним сыйфатлар

Синоним сыйфатлар — ìãúíëðå áóåí÷à îõøàø ñûéôàòëàð àëàð.

1. Õàëûê — õóäîæíèê óë. Óë, õòòà, òàáèãàòüíåž èž íàçëû èðêñå, èž íôèñ ñíãàòå – ÷÷êëðíå ä матуррак, чибђррђк, сљйкемлерђк èò. (Ã.€ïñëìîâ)

2. Ìèíå íèåì ëå Ÿàìàí нђнием, äè. Ìèí àíûž тљпчек êûçû. Øóžàìûäûð, ìèíå Ÿàìàн кечкенђ èòåï êœðñå êèë. (€. Áàÿíîâ)

3. Ишектђ гњзђллђрнећ гњзђле – патша кызы књренде.

— И егетлђрнећ асылы, яшь йљрђклђрдђ ут кабызучы матурларныћ матуры! (К.Насыйри)

4.  Кая барсам да,                                     5. Шуннан да пакъ уйлар,

Мин шат канатлы,                                     Саф хислђр булмастыр.

Ирекле, азат,                                                (И.Юзеев)

Џаман њз кеше.                                

               (С.Хђким)

6. Уйларны да, керлђр кебек,                        7. Шул якта ул

ак иткђнче, пакъ иткђнче,                             Арык, ябык љйле

ах, чайкарга иде. (Р.Фђйзуллин)                     Казан кызы – њги Бишбалта. (Х.Туфан)

Антоним сыйфатлар — êàïìà-êàðøû ìãúííå áåëäåðãí ñûéôàòëàð àëàð.

1. Åãåò яшь ò òœãåë, карт òà òœãåë, боек òà òœãåë, шат òà òœãåë, биек ò òœãåë, тђбђнђк ò òœãåë, чирле ä òœãåë, сђламђт ò òœãåë èêí. (Ô. ßðóëëèí)

2. Èäðèñíåž ïåñíãå áàð. Êîéðûãû кап-кара, òœøëðå ñàï-ñàðû, ÿžàêëàðû ап-ак. (Ð.Õàôèçîâà)

3. Урамнарда, урманнарда                        4. Бђхетле минутлар,

   Соћгы кар, тђњге яћгыр.                   Бђхетсез сђгатьлђр

(И.Юзеев)                                   Барысы да мизгелдђй бер уза. (И.Юзеев)

5.Ќир йљзе булды карангы, инде якты кљн кая? (М. Гафури)

6. Сљрелгђн ќир кап-кара,

Ќир љстендђ ап-ак ат. (Рђшит Ђхмђтќанов)

7. Бђхетлеме соћ син, бђхетсезме? –

Мин тик сине генђ яратам. (Рђшит Ђхмђтќанов)

8. Эндђшмђњчелђр турында

Бернђрсђ дђ уйламагыз:

Яхшы дип тђ, яман дип тђ,

Башлы дип тђ, надан дип тђ,

Олы дип тђ, эре дип тђ,

Њле дип тђ, тере дип тђ –

Бернђрсђ дђ уйламагыз:

Њз сњзен ђйтмђгђн кеше

Ул беркем дђ тугел ђле. (Н.Измайлова)

9. И яшел моћ!

  Џђрбер яфрак ќырлый,

Кайсы таныш, кайсы чит аныћ. (Г.Моратов)

Сыйфатларга морфологик анализ ясау њрнђге

1. — Аргы якныћ яланы, ди, ђче була баланы, ди, ай, кояшым, кыйгач кашым, тилмертмђ бу баланы, ди. (М.Фђйзи)

2. — Ходай ућайлы урынын насыйп итсен. (М.Фђйзи)

3. — Бер солтанатрак чалбар да алып тектерми хђл юк. (М.Фђйзи)

4. Тик шђрђ агачлар шаулыйлар да, ќирдђн књз ачкысыз ќђяњле кар себертђ. (Г.Ђпсђлђмов)

5. Колынныћ ялына аллы-кызыллы чуклар бђйлђдем. (Г.Бђширов)

6. Лђкин бњгенге мђќлескђ ул башта ук књћеле тартмыйча килде. (Ђ.Еники)

Ђче    –   сыйфат, тамыр сыйфат, гади дђрђќђдђ.

Ућайлы —   сыйфат, ясалма сыйфат, гади дђрђќђдђ, сыйфатланмышы урынын сњзе.

Солтанатрак — сыйфат, ясалма сыйфат, чагыштыру дђрђќђсендђ, сыйфатланмышы чалбар сњзе.

Књз ачкысыз —  сыйфат, тезмђ сыйфат, гади дђрђќђдђ, сыйфатланмышы кар сњзе.

Аллы-кызыллы — сыйфат, парлы сыйфат, гади дђрђќђдђ, сыйфатланмышы чуклар сњзе.

Бњгенге— сыйфат, ясалма сыйфат, гади дђрђќђдђ, сыйфатланмышы мђќлескђ сњзе.

Сыйфатныћ исемлђшње

• Сыйфат сыйфатланмыштан башка кулланылганда исемлђшђ џђм сан, тартым, килеш белђн тљрлђнђ, ќљмлђдђ ия, хђбђр яки тђмамлык була.

Исемлђшкђн сыйфатларга морфологик анализ ясау њрнђге

1. Авырулар — бђладђн, языклылар — языктан котылу турында уйлап юаналар иде. (Н.Фђттах)

2. Арттан килњчелђр дђ, алдагыларга якынлашып, шулай ук туктый башладылар. (Н.Фђттах)

3. Ханныћ якыннары шулай ук атларыннан тљштелђр. (Н.Фђттах)

4. — Башкалар укый, мин больницада ауныйм. (Г.Ђпсђлђмов)

5. Ниџаять, Мансур љс киемен салды, олылар бар да залга кереп китте. (Г.Ђпсђлђмов)

Языклылар–  исемлђшкђн сыйфат, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ.

Алдагыларга – исемлђшкђн сыйфат, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, юнђлеш килешендђ.

Якыннары  –  исемлђшкђн сыйфат, књплек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ.

Башкалар — исемлђшкђн сыйфат, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ.

Олылар — исемлђшкђн сыйфат, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ.

Сыйфатларга морфологик-синтаксик анализ ясау њрнђге

1. Áåð àòíàäàí матур ñàáàêëàð, ÿøåë ÿôðàêëàð ÷ûêòû, é êšíå аллы-гљлле êûçûë ÷ђ÷ђêëђð ášòåí áàê÷àìà ÿìü áèðäå. (Ã.ÈáðàŸèìîâ)

2. Бите дђ тњгђрђк тњгел, ак та, озынчарак та, књзлђре дђ књк тљсле. (Г.Бђширов)

3. Урамнардагы, ишегалларындагы, басулардагы барлык кешелђр барысы да ќиргђ егылдылар.  (Н.Фђттах) 

4. Атлар ќигњле, капка ачык. (Ќ.Рђхимов)

5. Бу тљнге саяхђтнећ асылына тљшенђ алмады Батырша. (Ќ.Рђхимов)

6. Гњзђллђр гњзђле, газђллђр газђле Лђйлђнећ дђ багышы шулай моћлы булдымы икђн? (Ќ.Рђхимов)

7. Бљтен љс-башлары ап-ак булды. (Ш.Маннур)

8. Чыннан да, бер танк кызгылт-кара тљтенен љскђ суза башлаган иде. (Ш.Маннур)

Матур  – ñûéôàò, òàìûð ñûéôàò, ãàäè äðä, ñûéôàòëàнìûшы сабаклар ñœçå, šìëä àåðãû÷.

Аллы-гљлле – ñûéôàò, ïàðëû ñûéôàò, ãàäè äðä, ñûéôàòëàíìûøû чђчђклђр ñœçå, šìëä àåðãû÷.

Тњгђрђк –  сыйфат, тамыр сыйфат, гади дђрђќђдђ, ќљмлђдђ хђбђр составында.

Ишегалларындагы – сыйфат, кушма сыйфат, гади дђрђќђдђ, сыйфатланмышы кешелђр сњзе, ќљмлђдђ аергыч. 

Ќигњле — сыйфат, ясалма сыйфат, гади дђрђќђдђ, ќљмлђдђ хђбђр.

Тљнге — сыйфат, ясалма сыйфат, гади дђрђќђдђ, сыйфатланмышы  сђяхђтнећ сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Гњзђллђр гњзђле — сыйфат, тезмђ сыйфат, артыклык дђрђќђсендђ, сыйфатланмышы Лђйлђнећ сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Ап-ак — сыйфат, тамыр сыйфат, артыклык дђрђќђсендђ, ќљмлђдђ хђбђр составында.

Кызгылт-кара — сыйфат, парлы сыйфат, кимлек дђрђќђсендђ, сыйфатланмышы тљтенен сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Исемлђшкђн сыйфатларга морфологик-синтаксик анализ ясау њрнђге

1. Тырыштан òèð êèïìñ. (̐êàëь)

2. Тљс аермый икђн егет, дальтоник икђн! Кызылы белђн яшеле бер икђн тегенећ. (А.Гыйлђќев)

3. — Атлылар очраганда, таптап китмђгез! — дип кычкырды кемдер. (А.Гыйлђќев)

4. — Нђзарђ динендђгелђр — ђле дђ шул томанлыкларында. (Ќ.Рђхимов)

Тырыштан — èñåìëøêí ñûéôàò, áåðëåê ñàíäà, òàðòûì áåëí òšðëíìãí, ÷ûãûø êèëåøåíä, šìëä òìàìëûê.

Кызылы— исемлђшкђн сыйфат, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ ия составында.

Атлылар — исемлђшкђн сыйфат, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, иярчен ќљмлђнећ  иясе. 

Нђзарђ динендђгелђр — исемлђшкђн тезмђ сыйфат, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ ия.

Сан

• Предметныћ якынча яки тљгђл исђбен белдереп, ничђ? ничђнче? ничђшђр? ничђњ? ничђлђп? кебек сорауларга ќавап бирњче мљстђкыйль сњз тљркеме сан дип атала.
• Сан белђн ачыкланган исем саналмыш дип йљртелђ.

1. Ôàçûéëíû биш êší ýçëäåì. (Ã.Èбраџимов)

2. Óë, êóëëàðû áåëí èøàðëï, áàøûí ñåëêè Ÿì ûíäûð òàáàãûíà икенче êšøåë ñàëà áàøëûé. (Ã.Áђширов)

3. Àíûž áåëí áåð œê âàêûòòà áðóñòâåð šñòåí йљзлђрчђ êåøåëð ñèêåðåï ìåíäåëð, àëãà òàøëàíäûëàð. (Ã.€псђлђмов)

4. Րéðóëëà àáûé љч áàëà òðáèÿëï œñòåðäå. (À.Øамов)

5. Áåð åë óçãà÷, êœ÷òå ìäðñã

Џì áèê éáò áàðäû äðåñåííí. (Ñ.Õђким)

6.             Áåëåãåç!

Ñûéíôûé êšðø òàðèõûíäà беренче êàò

èžœ÷åëð áóëûï ÷ûêòûê áåç,

Œçåáåç š÷åí дњрт êàò ÷œêå÷ ñóêñàê,

Ñåçíåž š÷åí биш êàò ñóêòûê áåç! (.Òакташ)

7. Òûðûøëûãû áóøêà êèòìäå åãåòíåž, икенче êóëãà äà áåðàç àí êåðäå. (Ô.ßðóëëèí)

8. Ãàðèô љч-дњрт èïòøå áåëí àëäàí êèòòå. (Ø.Êамал)

9. Џђр самолет ќидешђр-сигезђр прожектор белђн сукырайтыла, аћа дистђлђрчђ туптан тљбђп аталар. (Ш.Рђкыйпов)

10. Эшне алып баручылар икђњ. (Г.Ђпсђлђмов)

Ñàííàð яçóäà öèôð џђì ñњç áåëђí áåëäåðåëђ

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 — ãàðђï öèôðëàðû

I (1), V (5), X (10), L (50), С (100), D (500), M (1000)  —  рим цифрлары

• Ãàðï öèôðëàðûííàí ñîž êóøûì÷à àåðûì ÿçûëà: 5 нче êåøå, 6 нчы êëàññ, 8 нче áàëà, 1994 нче åë. Ãàðï öèôðëàðû áåëí êœðñòåëãí òåçì ñàííàðíûž çóððàêëàðû êàòíàø — öèô𠟐ì ñœç ÿðäìåíä ä ÿçûëûðãà ìšìêèí: 7 ìåћ , 140 ìåћ , 1 ìèëëèîí.
• Âàêûò ÷èãåí áåëäåðãí ñàííàð ñûçûê àøà ÿçûëà: Ã. Òóêàé 1886 — 1913 í÷å åëëàðäà, Ìóñà ëèë 1906 — 1944 í÷å åëëàðäà ÿøãí.
• Ðèì öèôðëàðûííàí ñîž êóøûì÷à ÿçûëìûé, ñûçûê÷à êóåëìûé: V ãàñûð , VIII òîì , XX ãàñûð.
• Ïàðàãðàô Ÿì áœëåêëðíåž òðòèáå òœáíäãå÷ ÿçûëà Ÿì óêûëà:

• Ìàòóð äáèÿò ñðëðåíä äàòàëàðäàí áàøêà ñàííàð, êàãûéä áóëàðàê, ñœç áåëí ÿçûëà:

Ýëåê, 1927 í÷å åëãà õòëå, Êàçàí óíèâåðñèòåòûíûž йљз åëëûê òàðèõûíäà áåç áàðû биш-алты ãûíà òàòàð ñòóäåíòû êœðáåç. (Ã.Êутуй)

1941 í÷å åëíûž èþëü àå èäå. Áåç љч åãåò — љч ñóãûø÷û — äîøìàí òûëûíäà ðàçâåäêàäà êàëäûê. (À.Øàìîâ)

Саннарныћ тљзелеше

• Саннар тљзелешлђре буенча дњрткђ бњленђ: гади, кушма, парлы, тезмђ.

Сан тљркемчђлђре

• Саннар белђн микъдар, тђртип, бњлем, чама, ќыю мђгънђлђре белдерелђ.

Игътибар! Тљрле саннардан тљзелгђн парлы саннар да (љч-дњрт) чама саны итеп карала.

Микъдар саны

• Саннар белђн микъдар, тђртип, бњлем, чамалау, ќыю мђгънђлђре белдерелђ.
• Микъдар саны ђйбернећ тљгђл исђбен белдерђ.
• Микъдар саны белђн ачыкланган саналмыш џђрвакыт берлектђ килђ.
• Микъдар саны саналмышсыз килгђндђ исемлђшђ.

I.   1. ØàŸáàç бер õàò ÿçäûðãàí èäå. (Ã.Èбраџимов)

2. Ике óë, áåð êûç œñòåðäåëð. (Á.Êамал)

3. Кыш кљне ул, этлђр ќигеп, кораллы йљз ир белђн, илле йљк товар белђн тљн кешелђренђ сату-алуга барды. (Н.Фђттах)

4. Љч áàëàìíû, î÷àð êîø èòåï,

Ìèí î÷ûðäûì èðêåí äàëàãà. (Ì.ëèë)

II. 1. Ñóãûøêà óë åãåðìå ÿøåíä ìåž òóãûç éšç êûðûê š÷åí÷å åëíû êåðäå. (Á.Êамал)

2. Сиксђн биш ñóìãà þãàðû î÷ Ãàëâèíåž алты ïî÷ìàêëû šåí àëäûê.

(Ã.Èбраџимов)

3. Сђњдђгђрлђрдђн љчтђн бер љлеш товар алалар. (М.Хђбибуллин)

III. 1. Úëíàç šñòåíäãå êœëìêíåž áђÿñå алты йљз  òîðà.

 2. Àëòû àëòûž утыз алты.

Òђртип саны

• Тђртип саны ђйбернећ тђртип буенча санын белдерђ.
• Тђртип саны саналмышсыз килгђндђ исемлђшђ.

Икенче ìàëàé êèëíå óçûï òà êèòòå. (Á.Êамал)

Ïóëåìåò беренче ëåíòàíû áèê òèç éîòòû äà òóêòàäû. (Ã.€псђлђмов)

êèë ôèíèø ñûçûãûíà икенче êèëäå. (Á.Êамал)

Óë унтугызынчы åëäà ëè Րñíîâ áåëí ôðîíòòà очðàøêàí èäå.

(Ã.Èбраџимов)

Éšãåðœ÷åëðíåž áàðûñû äà êèëåï áåòòå. Ìàðàò љченче.

Какканда, авызын ђле бер якка, ђле икенче якка кыйшайта. (Ђ.Еники)

Бњген дњртенче тђњлек инде бер локма икмђк капканнары юк. (Ђ.Еники)

Бу вакыйганы мића мећ тугыз йљз кырык алтынчы елныћ язында госпитальдђ ишетергђ туры килде. (Ђ.Еники)

Янђшђ торган алты баракны — беренче, ќиденче, унљченче, унтугызынчы, егерме бишенче џђм утызынчы номерлы баракларны кабат чђнечкеле тимер чыбык киртђсе белђн урап алып, шунда ябалар.

(Ш.Маннур)

Назимов гомеренећ утыз љченче яше белђн бара иде. (Г.Ђпсђлђмов)

Петропавел каланчасын шул утызынчы апрель тљнендђ яшен суккан иде.

(Ќ.Рђхимов)

Áњлем саны

• Бњлем саны тљрдђш ђйберлђрнећ, затларныћ тигез љлешлђргђ бњленешен белдерђ.

1. Áåçíåž èøåãàëäûíà òóãûç êàòëû èêå, бишђр êàòëû š÷ šйíåž òðçëðå êàðàï òîðà. (Ë.Èхсанова)

2. Àëòûí÷û êëàññëàðäà åãåðìå èäåøð áàëà óêûé.

3. Éšãåðœ÷åëð алтышар-алтышар áóëûï òåçåëåï áàñòûëàð.

4. — Ñåç áåð þë êàéòêàí÷û, àìàëè ìàëàéëàðû икешђр óðûéëàð.

(Ã.Èбраџимов)

5. Àòíàãà бишђр, àéãà егермешђр êší ýøëèáåç.

6 Ïàêåòëàðãà икешђр àëìà, љчђр êûÿð, бишђр êèøåð ñàëûíãàí èäå.

7. Сљтле чђйгђ дђ риза булып, унар, унбишђр  кљн утыручылар да булгалый.

(Г.Бђширов)

8. Џђр бњлектђ ќидешђр ќен егете булып, алар барымтачыларны дњрт яктан урап алырга тиеш иде. (Р.Батулла)

9. Эттерсберг тавыныћ кљньяк-кљнчыгыш ягын йљзђр еллык бњк џђм нарат агачлары каплаган. (Г. Ђпсђлђмов)

10. Йљз метр саен љчђр катлы вышкалар. (Г. Ђпсђлђмов)

11. Соћга таба монда икешђр џђм берђр катлы итеп алтмышлап барак салына. (Г. Ђпсђлђмов)

×ама саны

• Чама саны ђйберлђрнећ якынча исђбен белдерђ.

• Тљрле саннардан тљзелгђн парлы саннар да чама саны итеп карала.

1. ßíûáûçäàí унлап êåøå œòåï êèòòå. (Ã.€псђлђмов)

2. Унбиш-егерме ìèíóò âàêûò óçäû. (Ã.Êóòóé)

3. Сђгать уннарда êèëåï ÷ûãàðãà âãúä áèðåï êèòåï áàðäû.

4. Љч-дњрт áœðå óòûðãàííàð êàðøû óòêà,

 Òûðûøûï-òûðûøûï ïåøåðìêò àëàð áîòêà. (Ã.Òукай)

5. Сђгать љчлђрдђ êœðåøåðáåç.

6. ØàŸáàçíûž áàøû š÷åí мећнђрчђ àëòûííàð âãúä êûëûíãàí èêí.

(Ã.Èбраџимов)

7. Àíûž êœç àëëàðû êàðàžãûëàíäû, áàøû éëíäå. Ике-љч ìèíóòòàí àðòûê òœç àëìàäû. (Ô.ßруллин)

8. Њргђ таба, ђкрен генђ кыймылдап, унлап-унбишлђп каек килђ иде.

(Н.Фђттах)

9. Књп булса, аћа утыз биш-кырык яшьлђр чамасы булыр.

(Н. Фђттах)

Ќыю саны

• Ќыю санына предметлык тљшенчђсе хас.
• Ќыю саныныћ саналмышы булмый.
• Ул ќљмлђдђ мљстђкыйль рђвештђ (исемнђн башка) яки хђбђр белђн кулланыла.

1. Áåçíåž àâûëäà Íàèëëð ãåí ä ќидђњ. (Í.Ê.)

2. Éîðòêà áàøòà áåð êåøå êåðåï êèòòå, ñîžðàê òàãûí икђњ êèëäå.

3. Áåð êûç áàëà ûð ÷ûãàðãàí,

 Áàãûøëàï íèñåí.

 Икђњ áåð㐠ûðëûéê äèåï,

 Šéðòêí ýíåñåí. (Ã.Çђйнашева)

4. Áåç икђњ ìêòïê áàðäûê.

5. Кñòì êœçëðåí éîìäû Ÿì, ñóçûï-ñóçûï, берђњ, икђњ, љчђњ äèï ñàíàðãà òîòûíäû. (Ã.Êутуй)

6. Эшне алып баручылар икђњ: берсе  Трапезников — тљп оста, икенчесе — Шакир Сираев — тљп останыћ ярдђмчесе. (Г.Ђпсђлђмов)

7. — Кызганыч. Љчђњ бергђ сљйлђшкђндђ ђйбђтрђк буласы иде. (М.Юхма)

Саннарга морфологик анализ ясау њрнђге

1. Тиешле бурычны дњрт кљндђ њзем илтеп тњлђрмен, диде.

2. Тотыш углан беренче адымыннан ук ялгыш ќибђрде.

3. Моннан унтугыз ел элек мин берни аћламыйдырыем. (Н.Фђттах)

4. Иртђгђдђн љч йљз центнер солы орлыгы язганнар. (А.Гыйлђќев)

5. Унлап ир-ат каяндыр караћгыдан килеп чыктылар.

6. Озатучы аларга бер-ике сњз белђн генђ аћлатып бирде. (Н.Фђттах)

7. Берсе артыннан берсе икешђр, љчђр, дњртђр булып керђ торалар, књчтђнђч алып чыга торалар. (Г.Бђширов)

8. Кђнсђлђрдђн без икђњ чыктык. (А.Гыйлђќев)

9. Менђ љченче ..., бишенче, алтынчы дђрес тђ њтеп китте. (Ђ.Еники)

10. Уракка тљшкђн кљнне, ић элек агроном килеп суктырды – анда йљз утыз бишђр пот чыкты. Бераздан њзлђре сугып карадылар — йљз кырыгар пот булды. (Г.Бђширов)

Дњрт  –   сан, тамыр сан, микъдар саны, саналмышы кљндђ сњзе.

Беренче –   сан, тамыр сан, тђртип саны, саналмышы адымыннан сњзе.

Унтугыз –   сан, кушма сан, микъдар саны, саналмышы ел сњзе.

Љч йљз – сан, тезмђ сан, микъдар саны, саналмышы центнер сњзе.

Унлап  –   сан, тамыр сан, чама саны, саналмышы ир-ат сњзе.

Бер-ике –   сан, парлы сан, чама саны, саналмышы сњз сњзе.

Икешђр –  сан, тамыр сан, бњлем саны.

Икђњ  –  сан, тамыр сан, ќыю саны.

Алтынчы — сан, тамыр сан, тђртип саны, саналмышы дђрес сњзе.

Йљз утыз бишђр — сан, тезмђ сан, бњлем саны, саналмышы пот сњзе.

Саннарга морфологик-синтаксик анализ ясау њрнђге

1. Авыру ђнисен, ике сећлесен џђм дњрт энесен карый иде ул.

2. Кырык дњртенче елны безгђ военкоматтан повестка килде. (М.Юныс)

3. Ђти аныћ њзенђ дђ, малаена да икешђр йомырка сузды. (Г.Бђширов)

4. Спектакль нинди генђ булса да, беренче егерме-утыз минуты бара ђле.

5. Икенчесе — утызлар тирђсендђге ир кеше. (М.Маликова)

6. Ќитмеш биш ќан арасында барсак та, без икђњ! (А.Гыйлђќев)

7. Без аннан унбер кеше ќђяњ кайтып киттек. (Ш.Камал)

8. Чынлап та, мђйданга ќиде-сигез атлы якынлашып килђ иде. (М.Хђбибуллин)

9. — Сђњдђгђрлђрдђн љчтђн бер љлеш товар алалар, хан сараена аныћ бер љлеше дђ кайтмый. (М.Хђбибуллин)

10. Баџадир кул астында дњрт йљзлђп кенђ алып калган иде. (М.Хђбибуллин)

11. Бер, ике, љч, дњрт, биш, алты, ќиде. Ќиде — тђћре саны, ќиде — такмак саны. (М.Хђбибуллин)

12. Без анда љчђњ тудык: ике малай, бер кыз. (А.Шамов)

13. Безнећ љйдђ без ќидђњ: безнећ песи ќиденчесе. (Г.Тукай)

Ике  –  сан, тамыр сан, микъдар саны, саналмышы сећлесен сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Кырык дњртенче — сан, тђртип саны, саналмышы елны сњзе, ќљмлђдђ вакыт хђле составында.

Икешђр  — сан, тамыр сан, бњлем саны, саналмышы йомырка сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Егерме-утыз —  сан, микъдар саны, парлы сан, чама саны, саналмышы минуты сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Утызлар (тирђсендђге) — исемлђшкђн сан, тамыр сан, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ аергыч составында.

Икђњ —  сан, тамыр сан, ќыю саны, ќљмлђдђ хђбђр.

Унбер — сан, кушма сан, микъдар саны, саналмышы – кеше сњзе, ќљмлђдђ књлђм хђле составында.

Ќиде-сигез — сан, парлы сан, чама саны, саналмышы атлы сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Љчтђн бер — сан, тезмђ сан, микъдар саны, саналмышы – љлеш сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Дњрт йљзлђп— сан, тезмђ сан, чама саны, саналмышы алып сњзе, ќљмлђдђ аергыч.

Ќиде — сан, тамыр сан, микъдар саны, ќљмлђдђ ия.

Љчђњ — сан, тамыр сан, ќыю саны, ќљмлђдђ хђл.

Ќидђњ — сан, тамыр сан, ќыю саны, ќљмлђдђ хђбђр.

Саннарныћ исемлђшње

• Саналмышсыз килгђн саннар исемлђшђ. Исемлђшкђн саннар, исем кебек, сан, тартым, килеш белђн тљрлђнђ. Ќљмлђнећ телђсђ кайсы кисђге була ала.
• Ќыю саныныћ саналмышы булмый.

1. Êè÷ê òàáà š÷ àò êšòœäí àåðûëûï êèòêí. Êœï ò œòìãí, љчесе дђ  èðí  Êàøêàíûž òóðû ñœçëðåí  èñëðåí òšøåðãííð. (À.Àлиш)

2. Аларныћ берсе итекче, икенчесе тегњче, љченчесе Иван повар иде.

(Ђ.Еники)

3. Ñóêìàêòà š÷œ êèëëð. Àëäà ìåõ ÿêàëû êûñêà êóðòêà êèãí èêå îôèöåð, àðòòà áåð ñîëäàò. Áåðåí÷å îôèöåð икенчесенђ íèäåð ñšéëè.

(Ã.€псђлђмов)

4. Ñîžûííàí çåìëÿíêà ý÷åííí êîòû î÷êàí áåð ôèííû ñšéðï ÷ûãàðäûëàð. Êàëãàí алтысы  œëå èäå. (Ã.€псђлђмов)

5. Óë áåð ó÷ êàð àëäû Ÿì øóíûž áåëí êóëûí þàðãà òîòûíäû. Àëàð икесе дђ êšðíñó òšñòãå õòôäé éîìøàê ìàéãà áóÿëãàí èäå. (Ã.Àхунов)

6. Ђткђй, ђнкђй, мин, апай, ђби, бабай џђм бер песи —

 Безнећ љйдђ без ќидђњ: безнећ песи ќиденчесе.

(Г.Тукай)

7. Гадђттђ, бер ућыш икенчесен китерђ. (Ф.Яруллин)

8. Икесе дђ мамык шђлдђн,

 Шђллђре ак бђс кенђ. (С.Хђким)

9. Берсе суга, унысы бармак тырпайтып тора.(Г.Ђпсђлђмов)

Исемлђшкђн саннарга морфологик анализ ясау њрнђге

Багана кебек ике агач, икесе дђ  шоп-шома итеп юнылган. (Ђкият)

Шушы кђмитне ђле бер књзне, ђле икенчесен каплап карап кына торганда, абый, шалт иттереп, маћгайга чиертте. (Г.Бђширов)

Сђгать алты.

Хђят апаныћ

Сменасы бњген ќидедђ. (К.Нђќми)

Ике дусныћ икесе дђ артка чигенђ. (Н.Дђњли)

Бик ућган безнећ бакчачы бабай,

Яше њзенећ туксанда бугай. (М.Ќђлил)

Ул шактый яшь иде. Аћа, бђлки, егерме биш - утызлардан ары булмагандыр. (Н.Дђњли)

Беренче инфаркттан соћ  ул байтак уйланды, шулай булгач, нигђ икенчесеннђн соћ уйланмаска. (Г.Ђпсђлђмов)

Тарих тынды, ђткђй, синећ љчен

Кырык љчнећ июнь аенда. (Ш.Галиев)

Икесе — исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ.

Икенчесен — исемлђшкђн тђртип саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, тљшем килешендђ.

Ќидедђ — исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, урын-вакыт килешендђ.

Туксанда — исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, урын-вакыт килешендђ.

Егерме биш–утызлардан — исемлђшкђн чама саны, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, чыгыш килешендђ.

Икенчесеннђн — исемлђшкђн тђртип саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, чыгыш килешендђ.

Кырык љчнећ —  исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, иялек килешендђ.

Исемлђшкђн саннарга морфологик-синтаксик анализ ясау њрнђге

1. Беренче офицер икенчесенђ нидер сљйли. (Г.Ђпсђлђмов)

2. Минем Кифая љч йљз алтмыш биш кљннећ љч йљзен елап уздыра. (Ф.Садриев)

3. Сезнећ унбишендђ язган хатыгызны бњген алып бик шатландым. (А.Расих)

4. Шул рђвешле, бер, ике, љч поезд узды. Ђ дњртенчесе тђки тукталды. (Ђ.Баянов)

5. Сабирќан абзый кызы, дњртенче-бишенчелђрдђ укыганда ук, “Мирсђет бђете”н ќырлап карчык-корчыклардан балавыз сыктыра торган хисле, моћлы бала иде бит ул. (А.Гыйлђќев)

6. Ђле берсенђ, ђле икенчесенђ карап алды да кунак кызы да телгђ килде. (Г.Бђширов)

7. Берђњлђр тђћре тарафыннан — каган, икенчелђре — хан, љченчелђре — кавхан, дњртенчелђре — буйтур, алып, оста, кљтњче булып туалар икђн. (М.Хђбибуллин)

Икенчесенђ — исемлђшкђн тђртип саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, юнђлеш килешендђ, ќљмлђдђ тђмамлык.

Љч йљзен — исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, тљшем килешендђ, ќљмлђдђ хђл.

Унбишендђ — исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, урын-вакыт килешендђ, ќљмлђдђ вакыт хђле.

Дњртенчесе — исемлђшкђн тђртип саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ ия.

Дњртенче-бишенчелђрдђ — исемлђшкђн чама саны, књплек санда, тартым белђн тљрлђнмђгђн, урын-вакыт килешендђ, ќљмлђдђ аерымланган вакыт хђле составында.

Берсенђ — исемлђшкђн микъдар саны, берлек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, юнђлеш килешендђ, ќљмлђдђ тђмамлык.

Икенчелђре — исемлђшкђн тђртип саны, књплек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ ия.

Љченчелђре — исемлђшкђн тђртип саны, књплек санда, III зат тартым белђн тљрлђнгђн, баш килештђ, ќљмлђдђ ия.

Рђвеш

• Рђвеш — эш яки хђлнећ, билгенећ билгесен белдерђ торган сњз тљркеме.
• Рђвешнећ тљп синтаксик функциясе — хђл, хђбђр яки аергыч була ала.

1. €áœãàëèñèíà бик êàéãûðäû. (Ê.Íасыри)

2. Êšçãå âàê ÿžãûð акрын, ëêèí туктаусыз ñèáëè èäå. (Ã.Èбраџимов)

3. Àíûž äóñ-èøëðå, òàíûø-áåëåøëðå áèê књп. (È.Ãази)

4. Áåçíåž çàìàíäà ìîãèçàãà ÿêûí õëëð аз òœãåë. (Á.Êамалов)

5. Быел áîëûí ìñüëñå êóçãàëäû. (€. Ԑéçè)

6. ѐêåäãå œç ïî÷ìàãûíà ђкрен ãåí ìåíåï ÿòòû äà óéëàðãà òîòûíäû. (€. Ԑéçè)

7. Œçåíåž Ÿðâàêûò õðìëøœå áåëí äàí ÷ûãàðãàí €õòђðè тљрлечђ àêëàíûðãà òîòûíäû. (€. Ԑéçè)

8. Ìàëàéëàðíû ìîíäà 쐝ëåñíåž бераз гадђтчђ áóëìàâû, татарча Ÿì русча ñœçëðíåž, øóëàé óê ûðëàðíûž кызык àðàëàøóû òàðòêàí. (€. Ԑéçè)

9. Øàòëûãûìíû êû÷êûðñûí óë ìèíåì,

    ßêòû õûÿë ëå књп ìèíä. (Ñ.Õђким)

Рђвешнећ ясалышы

Рђвеш тљркемчђлђре

• Билге рђвешлђре эшнећ, хђлнећ, билгенећ сыйфатын, књлђмен, микъдарын, њтђлњ рђвешен белдерђлђр.

Рђвеш тљркемчђлђре

• Хђл рђвешлђре эш яки хђлнећ урынын, вакытын, сђбђбен, максатын белдерђ.

Рђвешлђргђ морфологик анализ ясау њрнђге

1. Электђгечђ, иртђнге сђгать дњрттђ урыныннан сикереп тора иде. (М.Мђџдиев)

2.  Ќир йљзендђ сулар бертуктаусыз агалар да агалар. (Н.Фђттах)

3. Тљрле якта сабаннар челтери, ара-тирђ атлар пошкырып куя. (Г.Бђширов)

4. Без юкка суган сатып йљргђндђ, ул менђ дигђн кипкђннђрен бер кђлђпњш тутырып та љлгергђн. (Г.Ибраџимов)

5. Байтак баргач, атларын салмак адымга куеп, бераз хђл алдылар. (Р.Батулла)

Электђгечђ —  рђвеш, ясалма рђвеш, охшату-чагыштыру рђвеше, ачыклаган сњзе сикереп тора иде фигыле.

Бертуктаусыз —  рђвеш, кушма рђвеш, сыйфатлау рђвеше, ачыклаган сњзе агалар да агалар фигыле.

Ара-тирђ  — рђвеш, парлы рђвеш, вакыт рђвеше, ачыклаган сњзе пошкырып куя фигыле.

Юкка — рђвеш, ясалма рђвеш, сђбђп-максат рђвеше, ачыклаган сњзе йљргђндђ фигыле.

Байтак — рђвеш, тамыр рђвеш, књлђм-чама рђвеше, ачыклаган сњзе баргач фигыле.

Салмак — рђвеш, тамыр рђвеш, сыйфатлау рђвеше, ачыклаган сњзе адымга исеме.

Бераз — рђвеш, кушма рђвеш, књлђм-чама рђвеше, ачыклаган сњзе хђл алдылар фигыле.

Рђвешлђргђ морфологик-синтаксик анализ ясау њрнђге

1. Òší êàðàžãûëàíà áàðà, áîëûòëàð êóåðà, êšçãå âàê ÿžãûð акрын, ëêèí туктаусыз ñèáëè èäå. (Ã.ÈáðàŸèìîâ)

2. Яћгыр тљнозын дљбер-шатыр килеп яуды. (Т. Мићнуллин)

3. Ђледђн-ђле караћгыдан каравылчы-књзђтчелђр килеп чыкты. (Н. Фђттах)

4. Кљмештђй ак бђс белђн уралган нђфис каеннар. (Г.Ђпсђлђмов)

5. Лђкин юкка баш ваттылар. (М.Мђџдиев)

6. Муса аны башкачарак кыяфђттђ књргђн иде шикелле бит. (Ш.Маннур)

7. Яћа чыгып килђ торган кояштай, Ђминђ кайтып керде (Ш.Маннур).

Акрын — ðâåø, òàìûð ðâåø, ñûéôàòëàó ðâåøå, ôèãûëü áåëí áåëäåðåëãí õáðíå à÷ûêëàãàí, šìëä õë.

Туктаусыз — ðâåø, ÿñàëìà ðâåø, ñûéôàòëàó ðâåøå, ôèãûëü áåëí áåëäåðåëãí õáðíå à÷ûêëàãàí, šìëä õë.

Тљнозын – рђвеш, кушма рђвеш, књлђм-чама рђвеше, фигыль белђн белдерелгђн хђбђрне ачыклаган, ќљмлђдђ хђл.

Ђледђн-ђле –  рђвеш, парлы рђвеш, сыйфатлау рђвеше, фигыль белђн белдерелгђн хђбђрне ачыклаган, ќљмлђдђ хђл.

Кљмештђй – рђвеш, ясалма рђвеш, охшату-чагыштыру рђвеше, исем белђн белдерелгђн тђмамлыкны ачыклаган, ќљмлђдђ аергыч.

Юкка – рђвеш, ясалма рђвеш, сђбђп-максат рђвеше, фигыль белђн белдерелгђн хђбђрне ачыклаган, ќљмлђдђ хђл.

Башкачарак — рђвеш, ясалма рђвеш, сыйфатлау рђвеше,  кыяфђттђ сњзен ачыклаган, ќљмлђдђ аергыч.

Кояштай — рђвеш, ясалма рђвеш, охшату-чагыштыру рђвеше, фигыль белђн белдерелгђн хђбђрне ачыклаган, ќљмлђдђ хђл.

СИНОНИМ РЂВЕШЛЂР

1. Бервакытны шулай сабан љсте,                        Ђ берчакны минем атым њлде,

     Кырда бергђ сабан сљрђбез.                        Карчык елый, карчык њкерђ.

                                                                                                          (Џ.Такташ)

2. Безнећ ђле килер язлар алда,

    Вђгъдђ бирсђк – ялган сњз тњгел.

 Без ђлегђ сукбай малай гына,

    Без хђзергђ ђле без тњгел. (М.Ђгълђмов)

Антоним рђвешлђр

1. Кичен књзен йомып,                                     2. Тынычлык юк бу књћелгђ,

   Иртђн керфеклђрен                                                            тынычлык юк.

   Ача торган серле чђчђгем. (И.Юзеев)                        Анда тетри, монда књкри ќир дђ књк. (С.Сљлђйманова)

3. Сулкылдар инде йљрђгем                                    4. Чын мђхђббђт – иртђ йђ соћмы –

   Азга тњгел, озакка. (И.Юзеев)                                    Сафландыра ќанны – суынмый. (И.Юзеев)

5. Шундый ерак – еллар артында сез,                     6. Бала чакта вакыт озак њтђ. –

    тавышыгыз инде якында. (Роберт Ђхмђтќанов)       Хђзер вакыт никтер бик тиз њтђ. (Н.Измайлова)

7. “Элек чакта мин бер кеше идем,                     8. Џич ударник итеп булмый шуны,

   Хђзер, малай, миндђ ике “мин”. (Џ.Такташ)       Йђ тегелђй ди шунда, йђ болай. (Ш.Маннур)

9. Чигенђм, карыйм. Соклангыч.

    Якыннан – буяу гына.

    Ерактан кђшмир яулыклы

    Бер карчык карап тора. (М.Ђгълђмов)

10. Ђбњгалисина мђктђпкђ килђ, урынына килеп утра, аннары бер югары, бер тњбђн карап тора. (К.Насыйри)

11. Чынлап ђйттеме ул, юри генђ ђйттеме? (Ђ.Еники)

Алмашлык тљркемчђлђре

• Исем, сыйфат, рђвеш, сан кебек сњз тљркемнђрен алмаштырып килђ ала торган сњз тљркемнђрен алмаштырып килђ ала торган сњз тљркеме аламашлык дип атала. Алмашлык ќљмлђдђ ия, хђбђр, аергыч, тђмамлык, хђл булып килђ. Мђгънђ џђм вазифаларына карап, алмашлыклар 7 тљркемчђгђ бњленђ:

Зат  алмашлыклары

• Зат алмашлыклары сљйлђшњдђ катнашучы затларны — сљйлђњчелђрне (мин, без), тыћлаучыларны (син, сез), алар турында сњз барган зат, предметларны (ул, алар) белдерђлђр.
• Зат алмашлыклары ќљмлђдђ ия, хђбђр, аергыч, тђмамлык, хђл булырга мљмкин.
• Берлек сандагы зат алмашлыкларыныћ килеш белђн тљрлђнеше књплек сандагы зат алмашлыклары џђм исемнђр тљрлђнешеннђн аерыла.

1. Ул êûø êšíå óðìàí ñàêëûé èäå. (Ã.Èбраџимов) 2. Син €ëìå? Íèê êèëäåž? Мин сине ÷àêûðìàäûì. (Ò.Ìићнулин)  3. — Без ÷é-øèêðíå þêêà ñàêâîÿæãà ñàëãàíáûç, аларны ìåí øóøû òšåí㐠áéëð㐠êèðê. (Ô.€мирхан) 4. Èøåêòí ÷ûãó÷û êåøå ул èäå. (Ø.Êамал) 5. — Áåëåøåð㐠òåëìèì ä: алар безгђ, без аларга áóëàñû òœãåë áèò èíäå. (Ô.€мирхан) 6. Алар ñšéëøåï òîðãàí àðàäà, ул êèëäå. (Ø.Êамал) 7. Сез óéíàãûç, êšëåãåç, мића êàðàìàãûç. Мин сезгђ óžàéñûçëàìàì. (Ê.Òинчурин) 8. Ул аларныћ ÷àêûðóûí èëòèôàòñûç êàëäûðûðãà óžàéñûçëàíäû. (Ø.Êамал)

9.  Òûžëàãûç÷û, êîøëàð, ûðëàðûìíû,

Òûžëàñàãûç, сезгђ ûðëàðìûí!

Сез ñàéðàðñûç, ñîžðà мин òûžëàðìûí,

Òûžëàï, œêñåï-œêñåï åãъëàðìûí. (Ø.Áабич)

Тартым алмашлыклары

• Тартым алмашлыклары предметныћ кайсы затныкы икђнен белдерђ.
• Алар -ныкы, -неке, -еке кушымчалары ярдђмендђ ясала (минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы), килеш џђм сан белђн тљрлђнђлђр, ќљмлђдђ ия, хђбђр џђм тђмамлык булып килђлђр.

1. Минем éîëäûçûì äà ñœíäå, синеке ä. (Ê.Òинчурин)

2. Áó òàóëàð äà синеке,

 Åëãàëàð äà, òàëëàð äà. (Ð.Ôђйзуллин)

3. Ìàòóð áàøìàêíû êœðã÷, êûçëàð áàðûñû äà «минеке» äèï êû÷êûðàëàð èêí, äè. (€êèÿò)

4. €éä, êûçûì, áåçã,

Безнекелђр áàéëàð. (€кият)

5. Ñèí минеке, ìèí синеке. (ыр)

Књрсђтњ алмашлыклары

• Књрсђтњ алмашлыклары затка яки предметка, аларныћ билгелђренђ ишарђ итђлђр.
• Књрсђтњ алмашлыклары исемне алмаштырып килсђ — сан, тартым, килеш белђн тљрлђнђ, ќљмлђдђ ия, тђмамлык, хђбђр булып килђ. Предметныћ билгесенђ яки рђвешенђ књрсђтњче тартым алмашлыклары тљрлђнми, ќљмлђдђ аергыч яки хђл булып килђ.

Искђрмђ: ул àëìàøëûãû, исемне алмаштырып êèëñ — зат алмашлыгы, ђ предметныћ билгесен алмаштырып килсђ — књрсђтњ алмашлыгы була.

Сорау алмашлыклары

Билгелђњ алмашлыклары

• Билгелђњ алмашлыклары – зат яки предметларны аерым-аерым яисђ гомумилђштереп белдерђ торган алмашлыклар.
• Ќљмлђдђ исемне ачыклап килсђлђр — аергыч ролендђ, исем урынында килсђлђр — сан, тартым, килеш белђн тљрлђнђлђр џђм ќљмлђнећ барлык кисђге булып килђ алалар.

Билгесезлек алмашлыклары

• Зат, предмет, билге, сан, рђвеш, хђллђрнећ билгесезлегенђ књрсђтњче алмашлыклар билгесезлек алмашлыклары дип атала.
• Билгесезлек алмашлыклары сорау алмашлыкларына -дыр, -дер, -тыр, -тер, ђллђ кисђкчђлђре  ялгап ясала.

Юклык алмашлыклары

• Юклык алмашлыклары зат, предмет, билге, сан, рђвеш яки хђлнећ булмавын, кире кагылуын белдерђ.
• Юклык алмашлыклары сорау алмашлыкларына џич-, бер- сњзлђрен ялгап ясала. 
• Ќљмлђнећ телђсђ нинди кисђге булып килђ алалар.

è÷êåì        Êàðíû áèê à÷êàí ïåñèíåž, áèðìãí џичкем дђ àø. (Ã.Òукай)

        Џичкемгђ џичбер ñœç éòìè, џичкем áåëí èñïëøìè, àâûëäàí ÷ûêêàíìûí äà êèòêíìåí.

         (Ã.Èбраџимов)

áåðêåì        Àëàðíû беркем дђ êœðìäå. (Ê.Íасыйри)

        Àíäà беркем дђ þê. (Ò.Ìићнуллин)

áåðíðñ        Ìèžà äèñž, ášòåíëé бернђрсђ дђ êèì. (Ã.Êутуй)

берни        Ђйе, башка берни дђ калмады. (Ђ.Еники)

Ÿè÷íðñ        Орудиялђрне яћадан корып љлгергђн тупчылар немец ягына карадылар, лђкин књћел

         сљендерерлек џичнђрсђ књрђ алмадылар. (Ш.Маннур)

џични        Гљлнар ђле сабый, ул џични аћламый, ишекле-тњрле йљрњен белђ. (Р.Мљхђммђдиев)

Ÿè÷íèíäè        — Џичнинди аерма юк дигђн фикерлђре белђн килешђ алмым. (Р.Мљхђммђдиев)

џичкайчан        — Мљлкђтемне Исмђгыйль мирзага њз ихтыярым илђ џичкайчан бирмђсмен, атам! (Р.Батулла)

áåðíèíäè        Ђлегђ бернинди теориядђ мондый тљшенчђ юк иде кебек. (Р.Мљхђммђдиев)

áåðíè÷åê        Ãšëíóð ìîíû берничек тђ àžëûé àëìàäû. (Ã.Àфзал.)

џичбер        Џè÷êåì㐠џичбер ñœç éòìè êàéòûï êèòì. (Ã.Èбраџимов)

áåðêàÿ        Беркая да þë êœðìäå, êàÿ áàðûï, êåì㐠ê螐ø èòð㐠àïòûðàäû. (Ã.Èбраџимов)

Ÿè÷êàÿ        Џичкая ашыкмый ул бњген. (Р.Мљхђммђдиев)

беркайда        — Эшнећ беркайда да ќићеле юк аныћ, абзый, — диде књн курткалы. (Г.Ђпсђлђмов)

џичкайда        — Џичкайда китђргђ ќыенмый иде, югыйсђ, — диде Елизавета Ивановна. (Р.Мљхђммђдиев)

Зат яки предметларны гомумилђштереп (ќыеп)

бирњче билгелђњ алмашлыклары

• Ќљмлђдђ исемне ачыклап килсђлђр — аергыч, исем урынында килсђлђр — сан, тартым, килеш белђн тљрлђнђлђр, ќљмлђнећ барлык кисђге булып килђ алалар.

Џì쐠       Џђммђбез ä øóë áõåòëå èïòøåáåç ÿíûíà êèëäåê. (Ã.Èбраџимов)

        Џђммђ øêåðòíå àíûž êœç àëäûíäà œòêðëð. (Ã.Èбраџимов)

ììñå        Çàêèð òóðûíäà џђммђсе éáò ñœç éòåð㐠èñïëè èäå.  (Á.Êамалов)          

Áàð 

Áàðëûê        Џљќњм барлык хђрби частьларныћ бердђм хђрђкђте белђн алып барыла. (Ш.Рђкыйпов)

Бàðëûãû         

Áàð÷à         Барча кош-корт йоклаган булганга, урман тын икђн. (Г.Тукай)

Бàðûñû        Барысын да œç àðøûíûž áåëí œë÷ì. (̐êàëü)

        Ìîíû áåç барыбыз да øàòëàíûï êàðøû àëàáûç. (Ì.Ìаликова)

Ášòåí        Бљтен èð-êœãå íóðãà ÷îðíàëãàí. (Ø.Áабич)

         Èñ-èñ бљтен äšíüÿ áóå êèò. (Ã.Òукай)

        Óë àðàäà áàéðàê ÿíûíà бљтен áðèãàäà ûåëäû. (Ã.Áђширов)

Бšòåíåñå        Бљтенесе áàñêàí óðûííàðûíäà êàòûï êàëäûëàð. (Ã.Áøèðîâ)

Зат яки предметларны аерым-аерым белдерњче билгелђњ алмашлыклары

• Ќљмлђдђ исемне ачыклап килсђлђр — аергыч, исем урынында килсђлђр — сан, тартым, килеш белђн тљрлђнђлђр, ќљмлђнећ барлык кисђге булыпкилђ алалар.

ð        Џђр èë㐠êàëòûðàíûï, џђр ÿžãûðíû ý÷åí àëûï ãîìåð èòëð. (Ã.ÈáðàŸèìîâ)

        Øóíëûêòàí џђр øêåðò ý÷òí òûћíàðãà 쐝áœð èäå. (Ã.Èбраџимов)

Ÿðêåì        Џђркем Ÿð÷àê ñèíåž ûðíû ñšåï óêûé,

        Ñèíåž éšðê ûðëàðûžäà òèá, Òóêàé. (ß.Í.)

        Џђркемнећ àâûçûíäà øóë ñœç èäå. (Ø.Êамал)

Ÿðíðñ        Џђрнђрсђгђ èñåáåç êèò èäå. (.Òакташ)

Ÿðáåð        Êèÿœíåž ìàòóðëûãûí Ÿì àêûëëûãûí êœðãí џђрбер êåøå  ãàïê êàëäû. (Ê.Íасыйри)

Ÿðòšðëå        

Ÿðêàéñû        Áó âàêûéãàëàðíûž џђркайсында íèíäè ä áóëñà êàðøûëûê áàð. (Ò.Ìићнуллин)

        Óðûíäûêëàðû, êšçãåëðå — џђркайсы àãà÷òàí, äè. (Ã.Êутуй)

Ÿðáåðñå        Чегђннђр кебек џаман књченеп йљрсђлђр дђ, кызлар љй рђхђтеннђн ваз кичмђгђннђр иде:
џђрберсенђ аерым койка, ак ќђймђлђр, чигњле мендђрлђр, челтђр пђрдђлђр бар. (Ш.Рђкыйпов)

Билгесезлек алмашлыклары урынында йљрњче тезмђлђр џђм саннар

Áåð                        Òàãûí êèëãí êåøåëðíåž бере áó ÿêòàí êàòû òàâûø áåëí êû÷êûðäû. (Ø.Êамал)

Êåì ä áóëñà        Àíû õçåð ꜞåëåí êèòåðãí кем дђ булса áàðìû èêí? (Ø.Êамал)

Íè ä áóëñà        Ìèí ñèííí ни дђ булса ñîðàìûéì áèò. (Ã.Êутуй)

Без хђтта њзебез аныћ ни дђ булса сљйлђвен њтенђ идек. (Г.Ђпсђлђмов)

Áåðð                ßðûé, òàãûí àëûéì áåðð ñšëãå. (Ê.Òинчурин)

         Òåãåðìííð, áåðð òàâûø òûћлàãàí øèêåëëå, òóêòàï êàëãàí èäåëð. (Ø.Êамал)

Íè÷åê ò áóëñà        Лђкин ничек тђ булса Мђрфуга апага њземнећ батыр икђнемне књрсђтњ уеннан мин кайта

алмадым. (Ф.Ђмирхан)

Áåð-áåð                Бер-бер фаќига кљтђме ђллђ кљзгедђге кыз баланы? (Р.Батулла)

Кайчан да бер        — Áàð, òóãàíûì, áàð! Áàðûáåð кайчан да бер  áàðìûé õë þê,— диде. (Ф.Ђмирхан)

Нинди дђ булса           Нинди дђ булса яћа нђрсђ уйлап табарга аныћ башы ќитмђде. (Н.Фђттах)

Берђњ                 Берђњ табына матурлыкка,

Берђњ табына батырлыка. (Ф.Яруллин)

 Алмашлыкларга морфологик анализ ясау њрнђге