Ана тил- алтын хазна!
методическая разработка (7 класс)

Гимн Кумыков. ( начало).

Охувчу: Бизин темабыз ана тилибизге багъышлангъан.

Охувчу: « Ана тилим- асхарым».

Охувчу: … Сен сав чакъы – мен савман

Сен авмасанг- мен авман.

Сен азсанг- мен ярлыман.

Ят тиллеге харлыман.

Охувчу: Ана тилни гьакъында ойлашгъанда, ону гележегин гёз алгъа гелтирип къарагъанда, оюбузгъа кёп тюрлю пикрулар гелмей къалмай. Гертилей де, шунча гёзел, балдан татли къумукъ тилибиз унутулуп къалса, нечик болур? Бизден не адамлар болур? Ана тилине жаны аврумайгъан, ону гележеги талчыкъдырмайгъан   адам, мен ойлашагъан кюйде, негьакъ ер таптагъан адам.

Оьзюгюз бир ойлашып къарагъыз чы, аз- маз жыжыгъы бар гиши анна тилин нечик сюймей бола! Ана тилин сюймейген гиши, анасын- атасын сююп билерми? Анасына- атасына абур- сый этмейген, оланы хадирин билмейге гиши чыкъгъан ерине, тувгъан ожагъына, авул- хоншусуна ва юрт агьлюлерине гьюрмет этежекми? Этмес, озокъда, анна Ватангъа бакъгъан сююв, мен ойлашагъан кюйде, ата юртгъа, анна якъгъа, анна тилге бакъгъан сюювден башлана.

Охувчу: Халкъыьызгъа, элибизге

Юрек салып, шону бил:

Адам болмакъ учун бизге

Тарыкъ азаз анна тил.

Охувчу: Бир- бирде « Къумукъ тил- ярлы тил» - деп ойлашмай сёйлеп къоягъан адамлагъа да ёлугъасан. Олагъа англатып болмай, кёп керенлер булай айтма тюшген: къумукъ тил ярлы тил тюгюл, бек бай, лап уллу тиллерден къалышмайгъан тил, сизин оьзюгюзню тилигиз ярлы, сёзюгюз ярлы. Ярлы болмайлы дагъы, сиз анна тилигизде чыгъагъан китапланы ачып да къарамайсыз. Ана тилни де теренден уьйренмеге тарыкъ бола.

Охувчу: Ана тилинг ярлы деп,

Гьабас яла ябасан,

Тилинг билме эринип,

Багьаналар табасан.

Бир охуп чыкъ Къазакъны,

Аявну, Анварны…

Билерсен къумукъ тилни

Нечик байлыгъы барны!

Охувчу: Бырынгъы заманлардан берли Дагъыстанда къумукъ тилни уьйренивге бек агьамият берилле гелген. Дагъыстанны халкълары аварлар, даргилер,татлар ва олай башгъалары бизин тилни бек къаст къылып уьйренгенлер, олар бир- бири булан да къумукъча сёйлей болгъанлар.

Р. Гьамзатов оьзюню « Мени Дагъыстаным» деген китабында язгъанлай, алдын тавда улангъа къыз тилей баргъанда, къызны адамлары: « Болажакъ гиев къумукъ тил билеми?»- деп сорайгъанлыкъ да кёп затны англата.

Охувчу: Ана тилим, азиз халкъым унутмас,

Къуружакъман талайсыз шо терекдей.

Къумукъланы юрегинде ер тутсам,

Ондан артыкъ магъа бир зат герекмей.

Охувчу: Гьатта Темиркъазыкъ Кавказны халкъларыны арасында да къумукъ тил кёп къоллана болгъан. Демек,мычыгъышлар, осетинлер, къабартылар ва башгъалары бир- бирине ёлукъгъанда кёбюсю къумукъ тилде сёйлей болгъанлар. Кавказдагъы заманында ону эслеген машгъул рус шаир М.Ю. Лермонтов язгъан 1838- нчи йыл къурдашы С. А. Раевскийге кагъызда бизин анна тилибизни гьакъында булай айтыла: « Къумукъ тилни уьйренме башладым о тил Кавказда ва савлай Азияда, Европада француз тил йимик гьажатлы… « Дюньягъа аты айтылгъан язывчу Л. Толстой да къумукъ тилге гьар ягъында оьр багьа берген ва ону болгъан чакъы теренден билме чалышгъан.

 Имам Шамил де къумукъча тап- таза сёйлей болгъан ва ону руслар булангъы сёйлешивлери де къумукъ тилде юрюлген.

Охувчу: Кюйленген бир гюл авузлу тил берген,

Кёп сюймей аз сюейими анамны.

Анам берген айбат тилим болмаса,

Бал татырмы барлыкъ оту таламны.

Охувчу: Темиркъазыкъ Кавказда, Дагъыстанда къумукъ тил халкъара тилине айлангъанлыкъгъа гёре, Россияны тыш политикасына байлавлу пача 1 Николайны 1829- нчу йылда чыкъгъан указы булан Темиркъазыкъ Кавказны бары да ( Гиоргиевск, Моздок, Къызлар…) училищелеринде къумукъ тилден дарслар юрюлме башлай. Сонг да, къумукъ  тилден Петербургну, Москваны университетлеринде, Новочеркаск, Ставрополь, Астрахань гимназияларда, Краснодар, Владикавказдагъы, Омскидеги кадет корпусларда кёп йылланы узагъында дарслар юрюлюп тургъан.

Охувчу: Сёз хазна- халкъымны байлыгъы,

Харжлама тынч ону  жыймакъдан

Авуздан чыкъгъан сёз аз болсун,

Алтындай тёгюлген оймакъдан.

Охувчу: Дагъыстанны халкъ шаири Магьаммат Атабаевни къумукъ халкъгъа багъышлангъан бир шиърусу шулай сатыр булан башлана: « Къумукъ халкъым, азиз халкъым, аз халкъым»…

Айтгъанлай, къумукъ халкъ тюрк халкъланы арасында кёп санавлу халкъ тюгюл. Къумукъланы санаву гьали 300 мингден артыкъ. Москвада яшайгъан белгили алим Мурат Аджиев токъташдырагъангъа гёре, алдынгъы заманларда къумукъланы санаву миллионлар болгъан. Тюрк тилде сёйлейгенлени санаву эки юз миллионгъа тармашгъан. Гертилей де, тюрк дюньясы уллу дюнья. Шо саялы да къумукъ халкъ аз халкъ деп айтмакъ ТЮЗ болмас.

Охувчу: Ана сёзсюз къалса адамлар бирден,

Тилкъав болуп дюнья, гюню батыла.

Бир балагь арекде, адамлар, бизден,

Балабызны анна тили бар буса.

Хор « Ана тил» - Агьмат Жачаев.

1. Башлап сагъа тынглагъанман бешикде,

Башлап сени эшитгенмен анамдан.

Ана тилин анасындай сюймейген

Ана эллин сюе десе, ининман.

Припев:

Ана тилинг арив тил,

Ана тилинг яхшы тил,

Яхшы яш болма сюйсенг,

Ана тилинг яхшы бил!

2. Налатласа, анна тилде налатлар,

Ана тилде макътар мени, макътаса.

Магъа геллер балагьланы алдында

Ана тилим токътар, бир зат токътаса.

Припев

3. Артсыз- алсыз акъубалар  къопса да

Ана тилим булан амал этермен.

Анам берген анна тилим сав чакъы,

Адашып, мен акъ байракъны гётермен!

Припкев:

Охувчу: 1. Ана тилим берген билим

 Салгъан мени ТЮЗ ёлгъа,

Ана тили булан аннам

Кёп алгъан мени къолгъа.

2. Ана тилде лайлай айтгъан,

Чайкъап мени бешигим.

Ана тилим,  сени булан

Болду мени оьсювюм.  ( П. Абукова).

 Охувчу: 1. Ана тилим къалав айтып,

Аякъларым датий этген.

Атам- аннам папай, къакъай

Деме мени уьйретген.

2. Ана тилим  сен айтмагъан, Уьйретмеген не къалды.

Насигьатынг яшлыгъымда

Юрегиме ягь салды. ( П. Абукова).

Сценка: ( бир гиччи гёрюнюш).

Пайзулла, Рашид, Амир- бир- бирине ёлугъа.

1. Асаламу алайкум, Абулай.
2.  Салам, салам

1. Абулай, къайдан гелесен?
2. Не знайля.

1. Абулай, школагъа юрюймусанг?
2. Не знайля.

1. Буса орам оьлчейсен, дюрмю?
2. Не знайля.

1. ( Абулайгъа бурулуп)  Адамдан адам болурму,

Унутса анна тилин,

Зая тюгюлмю, гьейлер,

Огъар берилген билим?

3.( Абулайгъа багъып).

Къумукъ тилни унутгъан,

Рус тилни де билмей ол,

Не тилде сёйлей экен

Берегенлер огъар къол?

1. ( Абулайгъа багъып).

Къол да ким берсин огъар,

Тил билмейген гьайгевлер,

Анасы тюп- ТЮЗ этер,

Гирме къоймаса уьйге.

3.( Абулайгъа багъып).

Ана тилин билмесми,

Ана сют ичген гиши,

Тилни билген кююнде.

Болур ону гьар иши.

4.Рус тил милме сюйгени

Абулайны кёп яхшы,

Абулай йимик яшлар

Бизде де бола къаршы.

5.Бизин ата- бабалар,

Ана тилин билгенлер,

Къумукъча бийигенлер

Шат оьмюрлер сюргенлер.

Ана тилин билгенлер,

Огъар абур этгенлер,

Ана тилин де билип

Мурадына етгенлер

6. Къумукъ тилде сёйлеген,

Бизин ата- бабалар,

Ана тилин билмесе,

Налат алар балалар.

Тил билмейгенге къарап

Битип тура сабурум,

Ана тилинг сюймесенг

Болмас сени абурунг.

7. Гьей, юртум! Гьей, оьзеним!

Мени гёзюм! Гёзелим!

Бары оьзге тиллерден

Асил мени оьз тилим!

Дюньяланы ачагъан

Алтын ачгъыч анна тил,

Адам болмагъа сюйсен

Башлап анна тилни бил.

8. Ана тилни бек билме,

Биз мактапгъа гелебиз,

Бизге къарагъанлагъа

Баракалла беребиз!!!