Образовательная программа родного языка и литературы
календарно-тематическое планирование (8 класс)

№

 Кичээлдиң темалары

Ша-

гы

Кичээлдиң хевири

Федералдыг күрүнениң өөредилге стандарттарынга дүүштүр планнаттынган түңнелдер

Бүгү талалыг өөредилгениң ажыл чорудулгазын боттандырары азы БθА (УУД)

Бажыңга ажыл

Эрттирер айы, хүнү

план

факт

1

Киирилде  кичээл. Литература – сөстүң уран чүүлү

1

Киирилде

Бот-тускайлаң БθА: Ном-биле ажылдап билири.

Метапредметтиг БθА: сөзүглел-биле ажылдап билири, ында кол чүүлдү тодарадып билири.  Эртемге хамаарыштыр чүнү билип, кылып өөренип алырының БθА: төрээн чогаал эртеминиң сорулгаларын, өөредилге номунуң тургузуун медереп билири

Кижиниӊ амыдыралынга чечен чогаал номнарыныӊ ужур-дузазы

2

С. Сарыг-оол «Күс»

1

Чугаа сайзырадылгазы

Кылыр дээн чүүлүнүң сорулгазын шын билип, аңаа дүүштүр тайылбырлап билири; кылыр дээн чүүлүнүң планын дес-дараалаштыр чорудары, херек апарганда, ону ѳскертип билири; бодунуң кылган чүүлүнге үнелелди берип, бот-хыналданы кылыры; шын эвес харыылапкан болза, ону боду шын кылдыр эдип билири дээш о.ѳ.

Чогаадыг “Мээң хостуг үем”

Бодунуң хүн чурумун бижиир

3

Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар  Ай,хүн. Чеди-Хаан сылдыс. Үгер канчап дээрже үне бергенил?

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Бодунуң ажылын кичээлдиң сорулгазынга, ону боттандырарынга  дүүштүр башкарып билири; аас болгаш бижимел хевирге дыңнадыг тургузуп билири; Эштериниң арга-сүаезин, санал-оналын өөренип, үнелеп көөрү.  

Интернет четкизин ажыглап төөгү болгаш тоолчургу чугааларны номчуур

4

Теве-Адар, хайыракан деп черлер аттарының тывылганы

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Бодунуң болгаш эштериниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири;

Төрүттүнген чылдарының онзагайын барымдаалап, мультмедийлиг проект кылыр

5

Амыр-Санаа дугайында тѳѳгү чугаа  

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Харылзажырының БθА: өскелерге билдингир сөстерни ажыглаары; боттарының  бодалдарын дүүштүрүп, ниити түңнелге келири.

12 чыл аттарын дес-дараалаан чурум ёзугаар шээжилеп алыр.

6

«Кыры-сѳѳгү" – малдың ыдыктыг сѳѳктериниңбирээзи

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Иштики сагыш-сеткили аажок байлак, бедик мөзү-бүдүштүг база бот-медерели бедик, Россияга, ооң иштинде төрээн Тывазынга, бодунуң чуртунга бердинген, шынчы; төрээн тыва дылынга ынак болгаш ону эки билир, хүндүлээр хамаатыны кижизидери;

а) Тоолчургу чугаа чогаадыр б) Чогаадыг “Мээң туружум”

7-8

“Хѳѳмейлээр Бүдүкпен” – чогаалдың ужур-утказы

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Төөгүге Амыр-Санаа деп кижиниӊ турганы Тоолчургу чугааларда чогаадыкчы чоруктуӊ кол черни ээлээни, төөгү чугааларныӊ боттуг барымдааларга үндезилеттингени

 «Амыр-Санаадан» гиперболаныӊ чижектерин тывар.

9

Тыва тоолчургу болгаш тѳѳгү чугааларны шинчилеп келгени

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Толдуң сюжедин, идеязын, маадырларның характерин билип алыры. Анаа тоолдарның им-демдектери.

Иллюстрацияларны сөзүглел-биле шүүштүрери,  план тургузуп өөренир.

Тываның улустуң хөөмейжилерин бижиир

10

ЧТ  Тыва тоолчургу болгаш төөгү чугааларның темалыг бѳлүтери

1

Чаа тема өөредири

Тоолчургу чугааларда чогаадыкчы чоруктуӊ кол черни ээлээни, төөгү чугааларныӊ боттуг барымдааларга үндезилеттингени

3 дугаар айтырыгга харыылаар. Арын 26.

11

Х/а Тоолчургу болгаш тѳѳгү чугааларга хыналда тест

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Тыва литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдири: шын адалганы сагып, сѳстерниң хевирлерин, сѳс каттыжыышкыннарын болгаш домактарны шын тургузары, сѳстерни ооң лексиктиг утказынга болгаш ажыглап турар стилинге дүүштүр ажыглаары.

а) Чурук чуруур б) уран кылыглар кылыр

12

Тыва улустуң ырларының тывылганы, тематиказы

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Уругларның сѳс курлавырын байыдары.

Номчаан чогаалынга үнелел бижиир

13

Ыр, кожамык дугайында билиг

1

Хыналда кичээл

Уругларның билир мергежил-чаңчылдарын сайзырадыры

1-ги улдуңда өөренген чүүлүн катаптаар

14

Алгыш-йѳрээлдерниң утказы, тургузуу, тематиказы

1

Чаа тема өөредири

Тыва улустуӊ ырлары, оларныӊ кол темалары, уран-чечени

Ырларныӊ кайы-бирээзиниӊ сөзүн шээжилеп алыр

15

Макталдар болгаш чалбарыгларның утказы, уран-чечени

1

Чаа тема өөредири

Ыр, кожамыкты ылгап билири

Тыва улустуң ырларын күүседип чоруур сураглыг ыраажыларны бижиир

16

Хам алгыштарында билиишкиннер

1

Чаа тема өөредири

Алгыш-йөрээлдерниӊ уткалары болгаш темалары, бөлүктери: алгыштар, чалбарыглар, макталдар, тургузуу, уран-чечени. аяннары, дылы, ужур-дузазы

  Йөрээл,   чалбарыгныӊ тургузуун сайгарар

17

Улустуң аас чогаалының биче жанрларынга хыналда ажы

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Аас болгаш бижимел чугаага бодунуң бодалын шын илередириниң мергежил-чаңчылдарын хевирлээри. Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыры дээрге-ле аас чугааның аңгы-аңгы хевирлерин шын тургузары база янзы-бүрү мергежилгелер күүседип, бижимел ажылдар-биле ажылдап тура, сѳзүглелди шын тургузары болгаш сѳстерни шын ажыглаары болур.

а) Солунче материал бижиир б) Чечен чогаал стилинде бижиттинген сөзүглелдерниң онзагай демдектерин тодарадып тайылбрлаар

18-19

С. А. Сарыг-оол «Агар-Сандан ыяш»

2

Чаа тема өөредири

Агар сандан ыяш Тывага Улусчу революцияныӊ ачызында тургустунган чаа эрге-чагырганыӊ овур-хевири

Чурук чуруур

20

Гипербола болгаш литота дугайында билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Гиперболаны  болгаш литотаны чогаалдан тып билири

Тоолдардан чижектер

21-22

С. Козлова “Аъттыг шеригжи кыс”

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тыва эки турачылар Вера Байлак – амгы үениң маадыры

Дыңнадыглар “Эки турачы чаңгыс чер-чурттугларывыс”

23

КДН М Сундуй “Эки турачы аъттыг эскадрон”

24

К. Кудажы “Маргылдаа” – деп баснязының элдээртиглиг утказы

2

Холушкак хевирниң кичээли

Кижилерниӊ улуургак, бодун өрү көрдүнер бардам чоруун көргүскени

К. Кудажы “Маргылдаа” доктаадыр

25

С. Сүрүң-оол “Аът биле оор” И Крылов “Шиижек биле Көге-Буга”- деп ибасняларда мѳзү-бүдүш айтырыглары

26

Бирги чартык чылдың түңнел ажылы

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Бодунуң ажыл-чорудулгазының түңнелдерин, кайы хире билип ап турарын баш бурунгаар билири; Аразында сүмележип тургаш ниити түңнелди үндүрүптери. Шын, чиге, тодаргай айтырыг салып билири

Чурук чуруур

27-28

 Басня дугайында билиг

ЧС “Болбас тенек бодун мактаар”

2

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Хыналда кичээл

Уругларның улус мурнунга чүве чугаалап билиринге, кандыг-даа темага, эң ылаңгыя эртем-ѳѳредилге, культура-биле холбашкан-даа темаларга хамаарыштыр бодалын илереткен харылзаалыг аас чугаазын экижидери.

а) Класс хуралынга илеткел белеткээр

б) Санал белеткеп алыр

29-31

С.Тока “Араттың сөзү”

3

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

θөредилгениң чедиишкинниг  болурунуң чылдагаанын тып билири; бодунуң бодалын илередип билири; Чүвени деңнеп билири;

“Мерген” деп эгеден үзүндү шээжилээр  Чогаадыкчы даалгалар

32

ЧС Эрги Тывага аар-берге амыдырал”

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Аянныг номчулганы чедип алыры;  Харылзаалыг сѳзүглелди дыңнап азы аянныг номчуп тура, ында сѳстерниң үн тургузуун шын дыңнап азы тода адап билири, херек черлерге логиктиг ударениени болгаш үн доктаашкынын сагыыры; сѳзүглелдиң утказынга дүүштүр үнүн бедидип, чавызадып, дүргедедип, оожумнадып номчууру азы чугаалаары дээш о.ѳ негелделерни сагыыры чугула.

а) шүлүк доктаадыр б) Реферат бижиир “С. А. Сарыг-оол – тыва шүлүк чогаалының начыны”

33

КДН Д Деффо “Ро1мбинзон Крузонуң ужуралдары”

34-35

С. Сарыг-оол “Ол-ла Маскажык”

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Хынап болгаш деңнештирип билири. θөредиглиг сорулганы боттары тодарадып билири.  Билип алганын түңнеп билири. Эжи-биле сүмележип тургаш, ниити түңнелди үндүрүп кады ажылдаары

Чогаалдыӊ маадырларынга характеристика. Чурук чуруур.

36

Чогаал маадырының дугайында билиг

1

Холушкак хевирниң кичээли

Салдынган сорулганы чедип алыр дээш кылыр ажылын боду планнап билири. Билдинмес чүүл бар болза, катап айтырып тургаш, билип алыр аргалыг.  Кошкак эштеринге дуза кадып билири;

Кайы-бир чогаал маадырыныӊ портредин ушта бижиир

37

ЧС “Мээң ынак маадырым”

1

38

О. Сувакпит “Буянның сергези” – деп чогаалында Кызыл Шеригге дузаламчыны чурааны

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Кичээнгейлиг дыңнаары, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары.

Шинчилел ажылы “Фронтуга дузаламчы”

39

М. Дуюнгар “Хлеб” деп чечен чугаазының кижизидикчи ужур-дузазы.

1

Катаптаашкын

Өѳреникчилерни кандыг-даа байдалга таарыштыр бодун чаңчыктырып, улус-биле идепкейлиг харылзашпышаан, ажыл-чорудулганың кандыг-даа хевирин чорудуп, аңаа киржип шыдаптар кылдыр чаңчыктырары

Түңнел кичээлге белеткенир

40

КДН С. Сүрүң-оол “Ак анай биле Аробай-оол”

1

Хыналда кичээл

41-44

Шаңгыр-оол Суваң «Кижи-бүрүс»

4

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Бот-туружун, бодунуң бодалын камгалап билиринге чаңчыктырар.

Тест тургузар

Чурук чуруур

Айтырыгларга харыылаар

45

КДН Б. Хѳвеңмей «Марска чедер частым»

2

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Чугаа чорударының янзы-бүрү хевирлерин билири; үежилери болгаш улуг улус-биле чедимчелиг чугаалажып билири; аас болгаш бижимел чугааны шын хүлээп ап, билип алыры; тургустунган айтырыг бүрүзүнге бодунуң бодалын, туружун тода, шын, уткалыг кылдыр илередири; харылзажылга үезинде аас болгаш бижимел чугааның ѳзек нормаларын болгаш тыва чугаа этикединиң негелделерин сагыыры дээш о.ѳ.

Интервью бижиир; “Амгы үеде кижи-бүрүс бар бе?” деп  проблемниг айтырыгга бодунуң туружу

46-49

Х. Ойдан-оол “Эзир”- кижи биле бойдустуңаразында харылзаа

4

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

Ак аңчының портредин чуруур.

Ыттар дугайында чогаалдар, кинолар.

«Егерь кижиниң бир хүн ажылы»

50

Тѳрел чоннар лмтературазында ыттың овур-хевири»  

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири.

Чогаадыг “Азыранды бистиң аравыста”

51

ЧС «Тыва литературада бойдус камгалалының темазы» - деп темага тѳлевилел

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Чѳрүлдээлиг айтырыгларны тургузары; барымдааларны идип үндүрери; угаап боданыышкынның логиктиг харылзаазын тургузары; тезисти бадыткаан азы аңаа удурланган бодалын илередири; библиографтыг дилээшкиннерни (немелде литературадан, Интернет четкилеринден болгаш ѳске-даа немелде тайылбыр номнардан дээш о.ѳ)

а) Кандыг-бир  тезисти бадыткаан бодалын илередири;   б) аңаа удурланган бодалын илередири;

52-53

Ш Суваң «Азыранды»

2

54

КДН Э Донгак «Меңниг –Сегел»

1

55

Эдертиг «Дашг-дүгү»

56

С. Сарыг-оол “Күс” – деп шүлүүнде бойдустуңѳңнернин счурааны М.Доржу “Экии, Тывам”А. Даржай “Өгге йөрээл”

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Шүлүктүӊ тургузуунда онзагай талалар: узун, кыска одуруглар, эпитиг аяннар, магадаан миниишкин илереткен аяннар.

 “Күс”, “Экии, Тывам!” шээжилээр. Чогаадыг “Өг – тыва кижиниңыдык оран-савазы”

57

М.Доржу “Экии, Тывам”- тѳрээн чер-чурт темазы

58-59

Даржай “Өгге йѳээл”, “Тыва ѳлер” – амыдыралчы утказы  

2

60

С.Молдурга “Амытаннар чылы” –чыл сагнаашкыны

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

Тɵлевилел «Куштар дугайында чүнү билир мен»

61

Проза болгаш шүлүк чогаалының ылгавырлыг талалары

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири

Чогаадыг «Мээң эң-не сонуургаан кичээлим»

62-63-

Виктор Көк-оол «Чаргы»

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Кичээнгейлиг болуру, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары

Авторлуг тоолдардан номчуур, кол утказы.

64-66

Е.Танова «Илбилиг согун»

3

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Проза, шүлүктен шииниң ылгалын билири

Түңнел кичээлге белеткенир

67-69

КДН С. К.Токаның “Араттың сѳзү деп романыдан шилилгелиг эгелер-биле таныжылга

Катаптаашкын

3

70

Түңнел кичээл.

1

Хыналда ажыл

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири Кичээнгейлиг болуру, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары

Чыл дургузунда ɵɵренген чүүлүн катаптаар.

№

        Кичээлдиң темалары

Ша-

гы

Кичээлдиң хевири

Кичээлге шиӊгээдип алыр кол билиглер

Федералдыг күрүнениң өөредилге стандарттарынга дүүштүр планнаттынган түңнелдер

Бүгү талалыг өөредилгениң ажыл чорудулгазын боттандырары азы БθА (УУД)

Бажыңга ажыл

Эрттирер айы, хүнү

факт

1

Киирилде  кичээл. Ном дугайында билиг.

1

Киирилде кичээл

Ном дугайында киирилде сɵстен  билип алганын С.Сарыг-оолдуң  шүлүү-биле бадыткап, түңнел кылып ɵɵренир.Ном дугайында делегейниң сураглыг кижилериниң мерген чугааларын сактып алыр, утказын делгереңгей харыылап, угаан-медерелин сайзырадыр.Номге кезээде хумагалыг болурун сагып ɵɵренир.  Аас чогаалы, «фольклор»  деп  сɵстерниң  утказы-биле таныжар. Аас чогаалыныӊ жанрларын ылгап ɵɵренир. Улустуң аас чогаалынын үнелеп, хумагалаар

Бот-тускайлаң БθА: Ном-биле ажылдап билири.

Метапредметтиг БθА: сөзүглел-биле ажылдап билири, ында кол чүүлдү тодарадып билири.  Эртемге хамаарыштыр чүнү билип, кылып өөренип алырының БθА: төрээн чогаал эртеминиң сорулгаларын, өөредилге номунуң тургузуун медереп билири

Аянныг номчулгага белеткенир

2

Ю. Кюнзегеш «Сиген шөлүнде».  – күш- ажыл темазы

1

Аянныг номчулга

Көдээ ишчилерниң  ажылдары-биле таныжар. Сиген ажылының ужур-дузазы кандыгыл дээрзин билип алыр. Күш-ажылга ынак болур. Чогаалдың ханы утказын билип, сɵстерниң чажыт уткаларын тып ɵɵренир, аас чугаазын сайзырадыр.  Деңнелгелерниң чогаалга ужур-дузазын шиңгээдип алыр. Чогаалдардан деңнелгелерни боду тып ɵɵренир. Бижимел чугаага деңнелгелер ажыглап, чугаазын сайзырадыр.Деңнелге, шүлүктер кирип турары.  Дег, ышкаш, -зыг – деңнелгелер тургузар аргалар

Бодунуң ажылын кичээлдиң сорулгазынга, ону боттандырарынга  дүүштүр башкарып билири; аас болгаш бижимел хевирге дыңнадыг тургузуп билири; Эштериниң арга-сүаезин, санал-оналын өөренип, үнелеп көөрү.  

Деңнелгелерлиг шүлүктерниң чижектери

3

Деңнелге дугайында билиг

1

Чаа тема

Троптар. Деңнелгелерниң чогаалга ужур-дузазын шиңгээдип алыр. Чогаалдардан деңнелгелерни боду тып ɵɵренир. Бижимел чугаага деңнелгелер ажыглап, чугаазын сайзырадыр.Деңнелге, шүлүктер кирип турары.  Дег, ышкаш, -зыг – деңнелгелер тургузар аргалар

4

Улустуң аас чогаалы: жанрлары, хевирлери

1

Аас болгаш бижимел чогаал. Аас чогаалы биле лимтератураның ылгалы

5

«Балыкчы Багай-оол» - мѳзү-шынар темазы

1

Холушкак хевирниң кичээли

Тоолдуң эгелеринге план тургузуп, утказын кыска азы делгереңгей чугаалап, дылын сайзырадыр. Тоолдуң жанрын тодарадыр.Тоолдуң маадырларынга характеристика берип, оларныё аразында ылгалын тодарадып, түңнел үндүрүп ɵɵренир.

Тоолдуң кайы-бир кезээнге чурукту бот-тускайлаң чогаадып чуруур.

Тоолдуң сюжедин, идеязын, маадырларның характерин билип алыры. Анаа тоолдарның им-демдектери.

Иллюстрацияларны сөзүглел-биле шүүштүрери,  план тургузуп өөренир.

Тоолда уран-чечен бодалдар болгаш солун сөстер

6

“Чаңгыс ойаъттыг үш алышкы” – кол бодал

1

Чаа тема өөредири

Тоолдуң жанрын тодарадыр.“Эп-найыралдыг, эртем-билиглиг болуру кедилиг” дээнинге бодунуң үзел-бодалын илередип ɵɵренир. Тоолду сценажыдып ойнаар, артисчи талантызын сайзырадыр.

Тоолдуң өөредиглиг талазын тодарадып билири.

Эртем дугайында үлегер домактар.

7

«Чеди иелиг Чес-Мыйыс»

1

Чаа тема өөредири

Тоолдуң утказын сɵзүглелге чоок чугаалап ɵɵренир.Тоолдуң утказынга хамаарыштыр чурук чуруур, үлегер домактар тывар, ɵске чоннарның тоолдарында бо тоолга утказы чоок тоолдар барын тывар.«Аваларның сөзүн дыңнавас—азарының демдээ, улугларның сөзүн тоовас...

Тоол маадырының дугайында чугаалап  билири. (портреди, чугаазы, бодун алдынып турары, кылып турар чүүлдери, бодун долгандыр турар кижилерге хамаарылгазы)   Тоолду эдерти чугаалап, ыдып билири тоол ыдыкчызының ролюн ойнаары.

Дириг амытаннар дугайында тоолдар номчуур, кол утказы

8

“Кускун биле Υгү”

1

Чаа тема өөредири

Кускун биле Үгүнүӊ овур-хевиринде ылгалды эскерип, кайызының чаңында четпестер барын түңнээр.Ойзу чуруп кɵргүскен куштуң ролюн тодарадыр.

Уран чурумалдыг арганың чажыдын тодарадып билири, тоолда кол бодалды илередиринге ужур-дузазы. Чогаал маадырларының үүлгедиглеринге үнелел берип шыдаары.

Тоол ыдып ɵɵренип алгаш келир.

9

ЧС Чогаадыг “Мээң тѳээн дылым”

10

ЧТЭпитет дугайында билиг

1

Чаа тема өөредири

Эпитет деп чүл дээрзин билип алыр. Эпиттерниң чечен чогаалга ужур-утказын тайылбырлаар, чогаадыгга ажыглап ɵɵренир. Эпитеттер киирген чижектерден ɵɵренген чогаалдарындан тывар.

Башкарлырының БθА: даалгалар кылып тургаш, бодун болгаш эжин хынаары; кичээлдиң сорулгазынга дүүштүр даалгалар кылыры Билип алырының БθА: бодалын чиге, тода илередип билири; чугаалап турар сорулгазының аайы-биле домактарны ылгап билири.

Чечен чогаал номнарындан эпитеттерниң чижектери

11

Хуулгаазын тоолдар. «Тос оолдуг Доктагана кадай»

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тоолдуң анаа тоолдардан ылгалын тып ɵɵренир.  Тоолду аянныг, рольдап номчуур. Тоолда катаптаашкыннарны ужур-утказын илередир. Буянныг чорук хүндүге чедирер дээрзин амыдырал-биле холбап чугаага киржир

Бодунуң болгаш эштериниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири; өөредилгениң сорулгазын тодарадып билири;  буянныг чорук хүндүге чедирер дээрзин амыдырал-биле холбап чугаага киржир.

Планын тургузар

12

Тос шилги аъттыг θскүс-оол» кижзиг, күш-ажылга ынак, ак сеткилдиг, шынчы кижини алдаржытканы

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тоолдуң бɵлүүн тодарадыр. Өскүс-оолдуң мерген угааннын чижектер-биле бадыткап, бодунуң үзел-бодалын илередип ɵɵренир. Тоолда кирген саннарның утказын тайылбырлаар, ɵске чоннарның тоолдары-биле деңнээр. План тургузар. Хуулгаазын тоолдан чогаадырын шенээр.

θскүс-оол чүзү-биле боду ышкаш бөдүүн маадырлардан онзаланып турарыл? Бодунуң ажылын кичээлдиң сорулгазынга, ону боттандырарынга  дүүштүр башкарып билири; аас болгаш бижимел хевирге дыңнадыг тургузуп билири; Эштериниң арга-сүаезин, санал-оналын өөренип, үнелеп көөрү.  

Караты-Хаанга характеристика бижиир.

13

Хыналда тест “Тоолдарны номчуп ора....”

14

Үлегер домактар болгаш чечен сɵстер

1

Холушкак хевирниң кичээли

Үлегер домактарның кол-кол темалары, тургузуу үлегер домактар, чечен сөстер аас чогаалыныӊ кандыг жанрынга хамааржырын тодарадыр, ылгалын тодарадыр. ажыглап чогаадыг бижиир.

Үлегер домактар биле чечен сөстерни ылгап билири, темаларын тодарадып билири.

Аас чогаалының биче жанр-хевирлерин билири.  Үлегер  домактарда доора уткаларның утказын илередип, дыл-домаанга ажыглап ɵɵренир.Үлегер домактарны ажыглап чогаадыг бижиир.

Үлегер домактар чыып бижиир.

15-16

Тывызыктар

2

Холушкак хевирниң кичээли

Тывызыктарны темалар аайы-биле бөлүктээри, тургузуу

Салдынган сорулганы чедип алыр дээш кылыр ажылын боду планнап билири. Билдинмес чүүл бар болза, катап айтырып тургаш, билип алыр аргалыг.  Кошкак эштеринге дуза кадып билири;

Кижизидикчи утка-шынары

17

ЧС “Чайлагга”

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

18

К.Кудажы. «Кым эң ажыктыгыл?».

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Аң бүрүзү канчаар боттарын үнелеп турарын тодарадыр, кым эң ажыктыг бооп турарын бадыткаар.Тоолдуң жанрын тодарадыр. Дириг амытаннар дугайында медээ чыыр, чурук чуруур.Дириг амытаннарга ынак болур, оларны камгалаар.

Бот-туружун, бодунуң бодалын камгалап билиринге чаңчыктырар. Диригжидилгени ажыглааш, кижилерниң аажы-чаңы илередип, ажыктыг деп чүүлдү шын билип адыры Тоолдуң эң-не чугула бодалын илереткен одуругларны тывар.

Өттүнүг сөстер, авторлуг тоол дугайында билиг.

19

М. Эргеп «Чартык арбай»

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тарааның үнезин тодарадыр. Презентация кылып ɵɵренир.Чогаалдың утказының ɵɵредиглиг кезээн бот-тускайлаң үндүрүп ɵɵренир. Хлебке амгы үеде кижилерниң хамаарылгазын амыдырал-биле холбап чугаалаар.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  Үлегер домактарны, тывызыктарны,мерген сɵстерни ажыглап тургаш, чогаадыг бижиир, дыл-домаан сайзырадыр.

Үлегер домактарны, тывызыктарны,мерген сɵстерни ажыглап тургаш, чогаадыг бижиир.

20

Эдертиг «Хлеб»

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

21-22

С. С үрүң-оол «Карактар дугайында»

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тоолдуң утказын чугаалаар. Чогаалда кол бодалды илередир. Тоолдуң утказын амыдырал-

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири. Авторлуг тоолдар биле улустуң тоолдарының ылгалын

Саая Таспайның “Эң-не үнелиг

23

Ч. Чүлдүм “Тарааның тывылганы”

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тараа дугайында мооң мурнунда номчаан чогаалдарыңардан ылгалы чүү-дүр? Тарааны садып алыры кайы хире берге турган-дыр? Күш-ажыл, тараа дугайында темага чуруттунган чуруктардан, ырылардан тыпкаш, сайгарылгалыг чугаадан кылыңар.

“Чартык арбай” биле “Тарааның тывылганы” деп чогаалды, чурук-биле деңнеп билири, авторларны чүү  чүве чоокшулаштырып турарыл? Кичээнгейлиг болуру, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары. Тараа – амыдралдың үндезини деп бодалды илереткени.

 Тараа дугайында үлегер домактар, тывызыктар

24

ЧС “Тарааның үнези”

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Билиглерни, мергежил, чаӊчылдарны быжыглаар, хынаар.

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири

Чогаадыг «Тараам турда тодуг-ла мен»

25-26

Монгуш Эргеп «Хек чүге ыраажы болганыл?» - авага мѳңе ынакшылды кѳгүскени

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Чогаалдан чаа чүнү билип алганын чугаалаар.“...Өскениң уязы чылыг-даа бол, бодунуң иезиниң төрүмел чалыны дег эргим чүве делегейде кайда турар боорлаан!» деп домактың утказын тайылбырлаар. Хектиң ыраажы болу бергениниң чылдагаанын тывар.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

Тɵлевилел «Куштар дугайында чүнү билир мен»

27

Авторлуг тоолдар дугайында билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Улустуң тоолу биле авторлуг тоолдарныңылгавырлыг кол демдектнерин билиндирер.Авторлуг тоол авторлуг болур. Авторлуг тоолдар вариантыларлыг болбас. Чажыт утканы илереткен маадырланы чураан болур.

Кичээнгейлиг болуру, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары

Авторлуг тоолдардан номчуур, кол утказы.

28

О.Ө. Сувакпит «Арзылаң биле Пар».

1

Аянныг номчулга

Кижилерниң кандыг аажы-чаңын ойзуп көргүскенин басняның сɵзүглели-биле бадыткап тайылбырлаар. Аянныг номчуурунга белеткенир. Чогаалдың утказынга дүүштүр чурук чуруур, ону камгалаар. Басняның утказынга чоок үлегер домактардан сактып бижиир.Басняларда

Басня чечен чогаадың кайы аймаанга хамааржырын тодарадып билири. Басня болурунуң барымдаазы. Басняның тоолдан ылгалы.  Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.

Диалогтарны шын бижиири. Басняда тоолзуг болгаш шүлүксүг демдектери.

29

Хыналда тест

1

Хыналда ажыл

Билиглерни, мергежил, чаӊчылдарны быжыглаар, ханыладыр

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири

2-ги улдуңда ɵɵренген чүүлүн катаптаар.

30

С. Серен “Ном биле Портфель”- кижизидикчи ужур-утказы

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

“Ном биле Портфель” деп басняның кол утказын тайылбырлаар. Чогаалда кандыг кижилерни шоодуп чураанын илередир, амыдырал-биле холбаалыг чугаа кылыр.

Мактаныкчы, билииргек болуру кандыгыл дугайында диспут кылыр. Портфельдиң аажы-чаңын көргүске сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын ушта бижиир, түңнел үндүрер.

Багай үүлгедиглер кылырынга кижилерни чүү чүве ыдалап, чыгап турарыл?  Чогаалда кандыг кижилерни шоодуп чураанын илередир, амыдырал-биле холбаалыг чугаа кылыр.

Басняны доктаадыр

31

Диригжи-дилге дугайында билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Диригжидилге деп чүл дээрзин билип алыр. Өөренген чогаалдарындан диригжидилгелерниң чижектери кирген чогаал сөзүглелдеринден тывар, оларның ужур-дузазын чижектер-биле бадыткап тайылбырлаар.

Диригжидилгелерни тып билири, оларның чогаалга ужур-дузазын тайылбырлаар.

Диригжидилгенииң чижектери  

32

Л. Иргит “Теве” – чазыцй хоптак чорукту сойгалааны

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

33

Басня дугайында билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Бурунгу Греция, Эзоп.

“Басня”, “мораль”, “аллегория”, “диригжидилге” теп терминнерниң утказы. Басня жанрының тывылганы

Бир басня доктаадыр

34

ЧС “Багын сѳглээрге, бачыды арлыр”

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

35

“Аас чогаалындан ужукталган” деп тѳлевилелди тургузар.

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

36-38

Л. Б. Чадамба “Аян чорук”

3

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Бойдус чурумалындан эпитеттер, деңнелгелер ушта бижиир.Тожунуң байлааның дугайынде немелде медээлерни чыып тургаш, буклет кылыр.

Тоожунуң утказынга дүүштүр план, карта тургузур. Азас дугайында кандыг тоолчургу  чугааны кымдан дыңнааныл, чаа  чүнү билип алганын, сонуургаанын чугаалаар.Л. Б. Чадамба – тыва уруглар чогаалының үндезилекчизи.

Бойдус чурумалын ушта бижиир. Дылының уран-чечени. Айтырыгларга харыылар.

39

ЧС “Чагыы ѳндүр” деп бодалдың сорунзазы

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

40

Пейзаж дугайында билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Номчаан чогаалдарыңардан  пейзажты ушта бижээш,  ооң ужур-дузазын тайылбырлаар. Чечен чогаалдың кол бодалын илередирде пейзаж улуг салдарлыг дээрзин билип алыр. Уран чүүлдүң ɵске хевирлеринге пейзаж чурумалы-биле таныжар.

Ном-биле ажылдап билири; сөзүглелде кол чүүлдү тодарадып алыры. Салдынган айтырыгларга тода, шын харыыны бээри.  Пейзажтың чечен чогаалга ужур-дузазын иледедип ɵɵренир.

Чечен чогаал номнарындан чижектер

41-42

О. К. Саган-оол “Эжишкилер”

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Маадырның дидим чоруунуң дугайында чугаа кылыр.Чогаалда пейзажтың ужур-дузазын илередир, деңнелгелерни тывар. Овур-хевирде ажыглаан уран-чечен аргалар.  

Маадырларны, авторларны, номчукчуларны  чүү чүве каттыштырып турарыл?  Чечен чугаага  пландан тургузар. «Өңнүктер дугайында сөс» деп темалыг беседага белеткенир. Пейзажтң чечен чогаалда маадырларның характерин билип алырынга ужур-дузазы. Маадырларның аразында харылзаазын билип алыры.

Чогаадыг “Маадыр – ёзулуг эш”

43

ЧС “Маадыр – ёзулуг эш.”

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

44

О. Ө. Сувакпит “Аът чарыжы” – аът мунукчузунуңовур-хевири

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Чүгүрүк-Кара биле Чүгүрүк-Сараланың овур-хевирин чураа нуран-чечен аргаларны тывар.  Тыва Республиканың сүлдезинде аъттың чуруун чүге кииргенин илередип, аът дугайында үлегер домактар, тывызыктардан ажыглап, янзы-бүрү номнардан, улуг улустан айтырып,  төлевилелден тургузуп ɵɵренир.

Эрестиң  аът  мунукчузу апарганын, чарышка киришкенин чогаал сɵзүглелинге даянып харыылаар. Бот-хуузунуң БθА: Тыва чоннуң аът дугайында эртеми. Метапредметтиг БθА: Дылдың уран чурумалдыг аргаларын анализтээр.

Чечен чугаага хамаарыштыр  чурук  чуруур.

4548

М. С. Эргеп “Өдүгенде чайлаг”

4

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

 Өнер-оолдуң чаа эштеринге ижигип чаңчыга бергенинге кымнар салдарлыг болганын тодарадыр. “Бүгүкежик  -  Чер-иеде”деп домактың утказын тайылбырлаар. Чогаадыг «Эң-не сонуургаан эгем»

М.С.Эргеп дугайында билип алыр. “θдүгенде чайлаг” деп чогаалының бижиттинген төөгүзү.  Чогаалдың утказын эдерти чугаалап ɵɵренир. Тожу улузунуң амыдыралының чамдык онзагай талаларын сɵзүглелден тывар. Башкның дузазы-биле кичээлдиң сорулгаларын салып билири.

“Өдүгенде чайлагның» маадырлары» деп темага кроссвордтан  тургузар.  

49-50

Ш. М. Суваң “Кара-Баштыг”

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Аганак биле   Кара-Баштыгның аразында чугааның эң кол бодалын канчаар билгенин бот-тускайлаң илередип ɵɵренир. Кара-Баштыгның  медээзиниң дугайында нелелден бериңер. “Кара-Баштыг  - бичии маадыр”   деп темага кыска чогаадыгдан бижиир.

Автор кандыг кижил, бодунуң “Кара-Баштыг” деп чогаалы-биле номчукчуларны чүү чүвеге өөредир бодааныл? Чогаалдың  төөгүлүг болуушкуннар-биле харылзаазы.Кара-Баштыгның маадырлыгчоруунуң  дугайында делгереңгей чугаалап ɵɵренир.

Чечен чугааның   планын   тургузар. Чогаалдың төнчүзүн улаштыр чогаадыр.

51

Р. Д. Лудуп “Таваар, маажым бадып келгеш”

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Чогааалдың кол утказын билип алырынга кулун кандыг ужур-дузалыг болуп турарын илередип тывар. Шүлүкте ажыглаттынган  эпитеттерни  болгаш деңнелгелерни тывар, оларның ужур-дузазын тайылбырлаар. 

Чогаалдың темазын, идеязын тодарадып билири.

.Шүлүктүң темазынга дүүштүр чуруктан чурааш, тайылбырлаар.

52-54

Ш. М. Суваң “Хүн-Херелден аалчылар”

3

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Октаргай, планеталар дугайында медээден чыып, төлевилел камгалаар.Сылдыстың авазының, ачазының аажы-чаңында онзагай талалары. “Корабль, космонавтылар дугайында моон соңгаар ада-иезинге чугаалавас”  деп Сылдыс шиитпирлеп алганының чылдагаанын сɵзгүлелге даянып тайылбырлаар.

Фантастиктиг чогаал деп чүл дээрзинге харыы тывар. Хүн-Херелдиң база Черниң чурттакчыларының аажы-чаңнары ылгалын айтыр.Сылдыстың бодалдары болгаш ооң аажы-чаңы. Хүн-Херел чуртунуң хоойлуларының  Черниң чурттакчыларының амыдыралындан  ылгалдыын айтыр. Башкызы болгаш эштери-биле кичээлдиң сорулгаларын тодарадып бил

Болуушкуннуң канчаар сайзыраарын чогаадып, кезектерге ат бээрин   шенээр.Черни камгалаарының дугайында бодалын и

55-57

Н. Ш. Куулар “Танаа-Херелдиң чуртунда”

3

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Оолдуң болгаш Шаалааш деп хемниң адының тывылганын үзүндүге даянып илередир.  “Аян-чоруктуң эгези” деп кезекти рольдап аянныг номчуур.  Дайынның багай уржуктарын чугаалаар. “Талыгыр ырак Теңгис далай кыдыынд ачурт”дээрге кандыг чер дээрзин угаап боданыр” деп сөскаттыжыышкыннарының уткаларын кыдырааштарга ушта

Херек чүүлүн сөзүглелден тып билири. Сүмележип тургаш, ниити түңнелди үндүрүп кады ажылдаары. Чогаалдың адын «Танаа-Херелдиң чуртунда»  тайылбырлаар. Танаа-Херел дугайында  дыңнадыг бижиир. (кымыл ол, кайда чурттап турарыл, ооң өг-бүлези, чүү чүве дээш сагыш човап, ажаанзырап чоруурул)

Бойдус чурумалын чуруур.«Аът – шынчы өңнүк» деп дыңнадыгны номчаан чогаалдарынга даянып кылыр.  “Танаа-Херел, Айдаш,

58

Э. Донгак “Буянныг амытаннар”- бойдус ткмазы

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Аңнарның амыдыралындан чаа чүнү билип алганын сɵзүглелге даянып харыылаар. Егерьлер мергежилиниң дугайында чугаа кылыр.Шииниң адынга хамаарыштыр бодунуң бодалын илередир.«Кижи – аң-меңге дайзын»деп бодалга бот-тускайлаң хамаарылгазын илередир. Шииге чаа кезек чогаадырын шенээр.

Салдынган сорулганы чедип алыр дээш кылыр ажылын боду хуузунда планнап билири. Чүвени бодап, сайгарып, дөмейлештирип билири. Шүлүктүң  аян-хөөннүн тодарадыр. Аянныг номчуп ɵɵренир. Шүлүктүң адын улам тодарадыр. Шүлүкте кол бодалды илередир.Шүлүктүң маадырының четкен черлериниң аттарын ушта бижиир,  карта-биле ажыл. Шүлүктүң кол бодалын илереткен одуругну тып ɵɵренир. Шүлүкте уран-чечен аргаларны тыпкаш, ооң ужур-дузазын тайылбырлаар.

“Кижи аңнаргаэки болзун дээш чүнү кылза экил?” деп Койгуннуң айтырыынга аңнарның тус-тус харыыларынга немей харыы тывар. «Мээң ынак аңым» деп дыңнадыгдан кылыр.

59

О. Сувакпиттиң ”Россияга  алдар”  деп шүлүүнде кижиниңыдыктарын илереткени

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Шүлүктүң тургузуунуң онзагайын, катаптаашкыннарны ажыглаан сорулгазын илередир. Тыва болгаш  бодунуң төрээн чериниң дугайында чогаалдар чыып бижиир, тɵɵгүзүн тодарадып ɵɵренир. Төрээн дыл дугайында ажык чугаа кылыр. Шүлүктүң бижиттинген аянын, дыл-домаан, уран-чечен аргаларын сайгарар.

Шүлүктүң  аян-хөөннүн тодарадыр. Аянныг номчуп ɵɵренир. Шүлүктүң адын улам тодарадыр. Шүлүкте кол бодалды илередир.Шүлүктүң маадырының четкен черлериниң аттарын ушта бижиир,  карта-биле ажыл. Шүлүктүң кол бодалын илереткен одуругну тып ɵɵренир. Шүлүкте уран-чечен аргаларны тывар

“Россия биле Тыва кады 100 чыл” чогаадыкчы ажыл.  «Төрээн Тывам» деп чогаадыг-чурумалдан бижиир.

60

С, Б. Пюрбюнүң ”Ынак Тывам” деп шүлүүнде чер-чурт темазы

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

61

А. Υержаа “Ие-дылым”

62

Тыва эки  турачыларның маадырлыг чоруу- С. А. Сарыг-оол “Маадыр Чүргүй-оол”  

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

Хомушку Намгаевич Чүргүй-оол дугайында немелде медээ дилээр. Шүлүктү шээжилээр.Тыва эки турачылар дугайында медээ чыыр, дыңнадыглар кылыр.

63

О. Сувакпитт “Кечил-оолдуң содаттары” – дайынчыныңовур-хевири

Ада-чурттуң дайынының чылдарының кадыг-дошкун байдалын илереткен одуругларны тывар. Янзы-бүрү аймак чоннарның найыралын сɵзүглелге даянып бадыткаар. Маадырлыг чоруктарны көргүскен чоргааранчыг, күштүг илереткен одуругларны тыварШүлүкте дылдың уран-чечен аргаларын тывыңар.

Совет улустуң Ада-чурттуң Улуг дайынынга дидим тулчуп турганы. Маадыр Чүргүй-оолдуң дайын-чаага эштери-биле кады киржилгези. Шүлүктүң темазын тодарадыр. Тыва эки-турачыларның эрткен дайынчы оруктарын картадан айтыр.

64

ЧС “Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан....”

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

65

Ю. Кюнзегеш “Эзимнерниң ыры”

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Автор чогаалын кандыг аян, хөөн-биле бижээнин делгереңгей харыылаар.  Шүлүктүң уран аргаларын тып, сайгарар.Чогаалдың адынга дүүштүр бодалын илередир.  Эзим “ырызы”, “Арга ишти оркестр дег” деп темага чогаадыгдан бижиир.План тургузуп ɵɵренир

Аң-меңнерниң, хем-сугларның аажыыры болу бээр деп бодалды илереткен одуругларны шүлүктен тывар.   Грамматиктиг болгаш синтаксистиг нормаларны сагып тургаш шын, тода, билдингир кылдыр чугаалап билири. Болуушкуннарны бөлүктеп билири.

66

С. Сүрүң-оолдуң”Ус-кушкаш” деп чечен чугаазында мѳзү-шынар болгаш найырал темалары

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Ус-кушкаш биле Шиижектиң аразында харылзааны тодарадыр.

Чүгле Шиижектиң эвес, өске-даа чижик куштарның уязын үреп, ажы-төлүн чок кылып турар.

Бергелерни эртип алыр дээш чүткүлдүг болуру. Ала-сааскан, шиижек, ус-кушкаш дугайында медээден чыггаш, «Тываның куштары»деп төлевилелден кылыр.

«…Амыраан Шиижек Ус-кушкашты эдерип ужуп чорупкан…» дээш,

67-68

С. Сарыг-оол “Эдер амытаннар”

2

Чаа тема

“Аңгыр-оолдуң тоожузундан үзүндүлер”

69-70

М. А. Күжүгет “Азыранчып чорааш”

Түңнел кичээл.

2

Ук чогаалда кижи биле дириг амытаннарныңаразында харылзаабаза оыур-хевирлерниңонзагай чуруттунганы

Чечен чугааның адының онзагайы.  Анайы биле Чодурааның аразында чоок хамаарылганы илередир. Чогаалдың кыска планын демнежип кылыр.Өшкү кыргыдары, кажаа-хораа коптартыры – “күш-ажыл байырлалы” дээн авторнуң сөстерин тайылбырлаар. Тыва чоннуң күш-ажыл байырлалдарын сактып чугаа кылыр.«Муңчу» малчыннар дугайында чугаа кылыр.

Авторнуң маадырларга хамаарылгазы. Чечен чугааның адының онзагайы.  Анайы биле Чодурааның аразында чоок хамаарылганы илередир. Чогаалдың кыска планын демнежип кылыр.

№

        Кичээлдиң темалары

Ша-

гы

Кичээлдиң хевири

Кичээлге шиӊгээдип алыр кол билиглер

Федералдыг күрүнениң өөредилге стандарттарынга дүүштүр планнаттынган түңнелдер

Бүгү талалыг өөредилгениң ажыл чорудулгазын боттандырары азы БθА (УУД)

Бажыңга ажыл

Эрттирер айы, хүнү

план

факт

1

Киирилде  кичээл.

1

Киирилде кичээл

Чечен чугааны даштындан көөрге бөдүүн ышкашсагындырар, ынчалза-даа ооң негелделер н кончуг нарын. Кыска чогаалга кол маадырның даштыкы хевирин , ооң хар-назынын, сонуургалын болгаш ооң-биле харылзаалыг кижилерни киирбишаан, номчукчунуң мурнунга айтырыгны тургузуп эккээри амыр эвес херек. Чогаалчы бодап алган чүүлүнден эң-не чугулазын шидип алгаш, ону бышкан хевирге чедирип эккээр деп чүүлдү уругларга билиндирер.

Бот-тускайлаң БθА: Ном-биле ажылдап билири.

Метапредметтиг БθА: сөзүглел-биле ажылдап билири, ында кол чүүлдү тодарадып билири.  Эртемге хамаарыштыр чүнү билип, кылып өөренип алырының БθА: төрээн чогаал эртеминиң сорулгаларын, өөредилге номунуң тургузуун медереп билири

Чечен чугаа номчуур

2

Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар.

1

Аянныг номчулга

Көдээ ишчилерниң  ажылдары-биле таныжар. Сиген ажылының ужур-дузазы кандыгыл дээрзин билип алыр. Күш-ажылга ынак болур.

Бодунуң ажылын кичээлдиң сорулгазынга, ону боттандырарынга  дүүштүр башкарып билири.

Чогаадыг «Авамга дузам»

3

Тоолчулар болгаш тоолдарның чыыкчылары

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Түлүш Баазаңай, Ооржак Чанчы-Хɵɵ, Ооржак Маңнай, Салчак Бичен.

Бодунуң болгаш эштериниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири;

Сураглыг тоолчуларның адын доктаадыр

4

Аас чогаалы болгаш фольклор.  

1

Киирилде

Аас чогаалы, «фольклор»   деп терминнер. Оларның тывылганы, нептерээни, хевирлери, ужур-дузазы. Аас чогаалыныӊ жанрларын ылгап ɵɵренир. Улустуң аас чогаалынын үнелеп, хумагалаар.

Харылзажырының БθА: өскелерге билдингир сөстерни ажыглаары; боттарының  бодалдарын дүүштүрүп, ниити түңнелге келири.

Аас чогаалының хевирлерин тус-тузунда чыыр

5

Тоолдар

1

Чаа тема ɵɵредириниң кичээли

Дириг амытаннар дугайында, хуулгаазын, анаа азы “кара” тоолдар.

Тоолдарның бөлүүн тодарадып билири.

Номчаан тоолундан турум чугаа хевирлерин тодарадып билири.

Таблица долдурар.

6

«Чаңгыс ой аъттыг үш алышкы»

1

Чаа тема өөредири

Тоолдуң жанрын тодарадыр.“Эп-найыралдыг, эртем-билиглиг болуру кедилиг” дээнинге бодунуң үзел-бодалын илередип ɵɵренир. Тоолду сценажыдып ойнаар, артисчи талантызын сайзырадыр.

Тоолдуң өөредиглиг талазын тодарадып билири.

Эртем дугайында үлегер домактар.

7

«Кускун биле бɵрү»

1

Чаа тема өөредири

Кускун биле Үгүнүӊ овур-хевиринде ылгалды эскерип, кайызының чаңында четпестер барын түңнээр.Ойзу чуруп кɵргүскен куштуң ролюн тодарадыр.

Уран чурумалдыг арганың чажыдын тодарадып билири, тоолда кол бодалды илередиринге ужур-дузазы. Чогаал маадырларының үүлгедиглеринге үнелел берип шыдаары.

Тоол ыдып ɵɵренип алгаш келир.

8

Түңнел кичээл

1

Хыналда ажыл

Улустуң аас чогаалының дугайында билип алган билиин кɵргүзер. Кыска чогаадыг бижип тура, дыл-домаанга чаа ɵɵренген сɵстерин ажыглаар.

θөредилгениң чедиишкинниг  ечылдагаанын тып билири; бодунуң бодалын илередип билири; Чүвени деңнеп билири;

1-ги улдуңда ɵɵренген чүүлүн катаптаар.

9-10

К д н «Баазаңайның тоолдары»

2

Класстан дашкаар номчулга кичээли

Тɵрээн чериниң алдарлыг кижилериниң дугайында сонуургап ɵɵренир, медээ чыыр. Угаан-билиин делгемчидер. Чараш аажы-чаңга чаңчыгар.

Тоол маадырының дугайында чугаалап  билири. (портреди, чугаазы, бодун алдынып турары, кылып турар чүүлдери, бодун долгандыр турар кижилерге хамаарылгазы)   Тоолду эдерти чугаалап, ыдып билири тоол ыдыкчызының ролюн ойнаары.

Анаа азы “кара” тоолдарга хамаарыштыр чурук чуруур.  

11

«Тос шилги аъттыг Өскүс-оол»

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тоолдуң бɵлүүн тодарадыр. Өскүс-оолдуң мерген угааннын чижектер-биле бадыткап, бодунуң үзел-бодалын илередип ɵɵренир. Тоолда кирген саннарның утказын тайылбырлаар, ɵске чоннарның тоолдары-биле деңнээр. План тургузар. Хуулгаазын тоолдан чогаадырын шенээр.

θскүс-оол чүзү-биле боду ышкаш бөдүүн маадырлардан онзаланып турарыл? Бодунуң ажылын кичээлдиң сорулгазынга, ону боттандырарынга  дүүштүр башкарып билири; аас болгаш бижимел хевирге дыңнадыг тургузуп билири; Эштериниң арга-сүаезин, санал-оналын өөренип, үнелеп көөрү.  

Караты-Хаанга характеристика бижиир.

12-13

Үлегер домактар болгаш чечен сɵстер

2

Холушкак хевирниң кичээли

Үлегер домактарның кол-кол темалары, тургузуу үлегер домактар, чечен сөстер аас чогаалыныӊ кандыг жанрынга хамааржырын тодарадыр.

Үлегер домактар биле чечен сөстерни ылгап билири, темаларын тодарадып билири.

Аас чогаалының биче жанр-хевирлерин билири.  

Үлегер домактар чыып бижиир.

14

Үлегер домактар болгаш чечен сɵстер

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Эрги, чаа үлегер домактар. Үлергер домактарның темалары

Бодунуң ажыл-чорудулгазының түңнелдерин, кайы хире билип ап турарын баш бурунгаар билири; Аразында сүмележип тургаш ниити түңнелди үндүрүптери. Шын, чиге, тодаргай айтырыг салып билири

Кижизидилге темазынга үлегер домактар чыып бижиир.

15

ЧСК “Аравыста мɵɵрейлежиил!”

1

Кичээл-маргылдаа

Уруглар тыва улустуң аас чогаалын ɵɵренип эрткеш, аңаа хамаарыштыр билиглерин хынажып, мɵɵрейлежир.

Хынап болгаш деңнештирип билири. θөредиглиг сорулганы боттары тодарадып билири.  Билип алганын түңнеп билири. Эжи-биле сүмележип тургаш, ниити түңнелди үндүрүп кады ажылдаары

Янзы-бүрү темаларга үлегер домактар

16

Түңнел кичээл.

1

Хыналда ажыл

Улустуң аас чогаалының дугайында билип алган билиин кɵргүзер. Кыска чогаадыг бижип тура, дыл-домаанга чаа ɵɵренген сɵстерин ажыглаар.

θөредилгениң чедиишкинниг  ечылдагаанын тып билири; бодунуң бодалын илередип билири; Чүвени деңнеп билири;

2-ги улдуңда ɵɵренген чүүлүн катаптаар.

17

Тывызыктар

1

Холушкак хевирниң кичээли

Тывызыктарны темалар аайы-биле бөлүктээри, тургузуу

Салдынган сорулганы чедип алыр дээш кылыр ажылын боду планнап билири. Билдинмес чүүл бар болза, катап айтырып тургаш, билип алыр аргалыг.  Кошкак эштеринге дуза кадып билири;

Кижизидикчи утка-шынары

18

Тывызыктар дугайында билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тывызыктарның аас чогаалыныӊ кандыг жанрынга хамааржырын тодарадыр. Тывызыктажырының чурумун  сактып аар.

Кичээнгейлиг дыңнаары, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары.

Тывызыктар чыып бижиир

19

С. Сүрүң-оол «Хунажык»

1

Хыналда

Тоолдуң тема, идязы. Кол овур-хевирлерге характеристика. Медерелдиг, шын номчуп билири

Даалгаларны шын кылыр дээш үлегер-биле ажылдап өөрениринге бодун чаңчыктырар. Хайгаарап көрүп тургаш, түңнел үндүрүп билири.

Номчаан чүүлүнүң утказын билири

20

ЧСК Эдертиг «Тарааның тывылганы»

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Билиглерни, мергежил, чаӊчылдарны быжыглаар, хынаар.

Башкы-биле кады кичээлдиң сорулгазын салып билири

Чогаадыг «Тараам турда тодуг-ла мен»

21

Авторлуг  тоолдар  дугайында  билиг

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Тоол авторлуг болур. Авторлуг тоолдар вариантыларлыг болбас. Чажыт утканы илереткен маадырланы чураан болур.

Кичээнгейлиг болуру, өөренген билиглерин, дүрүмнерин сактыры, практика кырынга ажыглаары

Авторлуг тоолдардан номчуур, кол утказы.

22

С. Серен «Ном биле Портфель».

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

“Ном биле Портфель” деп басняның кол утказын тайылбырлаар. Чогаалда кандыг кижилерни шоодуп чураанын илередир, амыдырал-биле холбаалыг чугаа кылыр.

Мактаныкчы, билииргек болуру кандыгыл дугайында диспут кылыр. Портфельдиң аажы-чаңын көргүске сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын ушта бижиир, түңнел үндүрер.

Багай үүлгедиглер кылырынга кижилерни чүү чүве ыдалап, чыгап турарыл?  Чогаалда кандыг кижилерни шоодуп чураанын илередир, амыдырал-биле холбаалыг чугаа кылыр.

Басняны доктаадыр

23

Лидия Иргит «Теве»

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Басняның тургузуу: үлегер домак, чечен сɵс

Басняның моралын тодарадып билири.

Тыва улустуң аас чогаалында

24

ЧСК Чогаадыг «Баснялрның маадырлары бистиң аравыста»

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Өɵренген теориялыг, практиктиг билиглеринге даянып, амыдырал-биле холбаалыг харылзаалыг чугаа бижип ɵɵренир.

Айтырыг салып, чугаалажып билири. Кижи бүрүзү бодунуу-биле аңгы көрүштүг, үзел-бодалдыг дээрзин медереп, эштери-биле шын харылзажып билири.Чүвени деңнеп, бөлүктеп билири.  

25

К д н В.Эренчин «Ийи ɵңнүк»

1

Класстан дашкаар номчулга кичээли

Харыысалгалыг болуру деп чүл?

В. Л. Эренчин – эң-не баштай аът дугайында ырлап үнүп келген чогаалчы

Номчуттунар

26

Түңнел кичээл.

1

Хыналда ажыл

Билиглерни, мергежил, чаӊчылдарны быжыглаар, ханыладыр

3-кү улдуңда ɵɵренген чүүлүн катаптаар.

27

Л. Б. Чадамба “Аян чорук”

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Бойдус чурумалындан эпитеттер, деңнелгелер ушта бижиир.Тожунуң байлааның дугайынде немелде медээлерни чыып тургаш, буклет кылыр.

Тоожунуң утказынга дүүштүр план, карта тургузур. Азас дугайында кандыг тоолчургу  чугааны кымдан дыңнааныл, чаа  чүнү билип алганын, сонуургаанын чугаалаар.Л. Б. Чадамба – тыва уруглар чогаалының үндезилекчизи.

Бойдус чурумалын ушта бижиир. Дылының уран-чечени. Айтырыгларга харыылар.

28-29

М. С. Эргеп “Өдүгенде чайлаг”

2

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

 Өнер-оолдуң чаа эштеринге ижигип чаңчыга бергенинге кымнар салдарлыг болганын тодарадыр. “Бүгүкежик  -  Чер-иеде”деп домактың утказын тайылбырлаар. Чогаадыг «Эң-не сонуургаан эгем»

М.С.Эргеп дугайында билип алыр. “θдүгенде чайлаг” деп чогаалының бижиттинген төөгүзү.  Чогаалдың утказын эдерти чугаалап ɵɵренир. Тожу улузунуң амыдыралының чамдык онзагай талаларын сɵзүглелден тывар. Башкның дузазы-биле кичээлдиң сорулгаларын салып билири.

“Өдүгенде чайлагның» маадырлары» деп темага кроссвордтан  тургузар.  

30

Ш. М. Суваң “Кара-Баштыг”

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Аганак биле   Кара-Баштыгның аразында чугааның эң кол бодалын канчаар билгенин бот-тускайлаң илередип ɵɵренир. Кара-Баштыгның  медээзиниң дугайында нелелден бериңер. “Кара-Баштыг  - бичии маадыр”   деп темага кыска чогаадыгдан бижиир.

Автор кандыг кижил, бодунуң “Кара-Баштыг” деп чогаалы-биле номчукчуларны чүү чүвеге өөредир бодааныл? Чогаалдың  төөгүлүг болуушкуннар-биле харылзаазы.Кара-Баштыгның маадырлыгчоруунуң  дугайында делгереңгей чугаалап ɵɵренир.

Чечен чугааның   планын   тургузар. Чогаалдың төнчүзүн улаштыр чогаадыр.

31

ЧСК “Кым эң-не сагынгырыл?”

1

Хыналда кичээл

Билиглерни, мергежил, чаӊчылдарны быжыглаар, ханыладыр

Номчаан чогаалдарынга тест тургузар.

32

ЧСК “Бедик-Борам мунупкаш...”

1

Чугаа сайзырадылгазының кичээли

Боду чогаадып ɵɵренир. Дыл-домаан сайзырадыр. Чогаадыгга ɵɵренген чогаалдарының маадырларын киириштирер.

План ёзугаар өөренген материалын  сайгарып билири.

Аът дугайында үлегер домактар

33

О. Ө. Сувакпит “Россияга алдар”

С. Б. Пюрбю “Ынак Тывам” А. Үержаа “Ие дылым”

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Шүлүктүң тургузуунуң онзагайын, катаптаашкыннарны ажыглаан сорулгазын илередир. Тыва болгаш  бодунуң төрээн чериниң дугайында чогаалдар чыып бижиир, тɵɵгүзүн тодарадып ɵɵренир. Төрээн дыл дугайында ажык чугаа кылыр. Шүлүктүң бижиттинген аянын, дыл-домаан, уран-чечен аргаларын сайгарар.

Шүлүктүң  аян-хөөннүн тодарадыр. Аянныг номчуп ɵɵренир. Шүлүктүң адын улам тодарадыр. Шүлүкте кол бодалды илередир.Шүлүктүң маадырының четкен черлериниң аттарын ушта бижиир,  карта-биле ажыл. Шүлүктүң кол бодалын илереткен одуругну тып ɵɵренир. Шүлүкте уран-чечен аргаларны тывар

“Россия биле Тыва кады 100 чыл” чогаадыкчы ажыл.  «Төрээн Тывам» деп чогаадыг-чурумалдан бижиир.

34

М. А. Күжүгет “Азыранчып чорааш...”

1

Чаа теманы тайылбырлаарының кичээли

Чечен чугааның адының онзагайы.  

Авторнуң маадырларга хамаарылгазы. Чечен чугааның адының онзагайы.  Анайы биле Чодурааның аразында чоок хамаарылганы илередир. Чогаалдың кыска планын демнежип кылыр.

Чогаадыг “Кɵдээ аалга”

35

Түңнел кичээл

1

Хыналда кичээл

Чыл дургузунда өөренген чүүлдерниң билип алганын хынаары.

Чечен чогаалдарның аймаан, жанрын, хевирин, темазын, идеязын, авторнуң бодунуң бодалын, маадырларның аразында харылзаазын тодарадып билири. Ынак чогаалдарынга чогаадыглар, иллюстрациялар өске-даа чогаадыкчы ажылдар камгалаары. Презентация көргүзер.

Номчуттунар, номчукчунуң демдеглелин долдурар.