Тыва дылга ажыглаар таблицалар
учебно-методическое пособие (5 класс)

Опубликовано 09.04.2025 - 6:16 - Ооржак Лариса Александровна

Тыва дыл эртемин өөредирде 5-8 класстарга ажыглаар дидактиктиг таблицалар.

Скачать:

Вложение	Размер
Коргузуг материалы	121.5 КБ

Предварительный просмотр:

Тускайлаашкын дугайында билиг. Таблица 1.

Домактың кандыг-бир кежигүнүн улам тодарадыр дээш, ону утка болгаш интонация талазы-биле онзаландырып ылгаарын тускайлаашкын дээр.

Онзаландырып ылгаан кежигүннерни тускайлаан кежигүннер дээр.

Тускайлаан кежигүннерниң домак иштинге туружу.

Домак , Т.К. , домак .

Т.К. , домак .

Домак , Т.К. .

Домак - Т.К. - домак .

Автору: Ооржак Л.А.

Капсырылгаларны тускайлаары. Таблица 2.

Домакта чүве адынга азы ат орнунга немей өске ат бээр болгаш чүве ады-биле илереттинер тодарадылганы капсырылга дээр.

Капсырылга тодарадып чоруур сөзүнүң соонга чоруур.

Чижээ: Сырга, сески класстың өөреникчизи, угааныглар мөөрейинге бирги черни чаалап алган.

Бижик демдектерин салыры:

Домак , К , домак .

Домак - К - домак .Автору: Ооржак Л.А.

Кылдыныг аргазының деңнелгелиг Таблица 3.

байдалдарын тускайлаары.

Ышкаш, дег деп эдеринчилерниң болгаш - зыг/ - сыг деп кожумактарның дузазы-биле тургустунган деңнелгелиг бөлүглелдер домакка канчаар? кайы хире? чергелиг айтырыгларга харыылавышаан, кылдыныг аргазының байдалдары бооп чоруур.

Чижээ: Дээрден баткан харжыгаштар, ак-ак ховаганнар дег, бөөлденип бадып турлар.

Автору: Ооржак Л.А.

Деерпричастие-биле илереттинген Таблица 4.

байдалдарын тускайлаары.

Домакка деепричастие азы деепричастиелиг бөлүглел немелде кылдыныгны илеретпишаан, өске кылдыныгны тайылбырлап, байдал боор.

Чижээ: Ирей, шөлээн улуг тынып каап, боозунга ок каап тур. (В.Саган-оол).

Бир эвес байдал болур деепричастие интонация талазы-биле сөөлүнде турар сөстен чардынмас болза, ону биче сектер-биле аңгылавас.

Чижээ: Олар машинаже уткуй кел чорааннар. (В.Серен-оол).

Автору: Ооржак Л.А.

Причастие-биле илереттинген Таблица 5.

байдалдарны тускайлаары.

Причастиелиг болүглелдер кол сөстүң сөөлүнге турар болгаш канчап алган? канчап барган? чергелиг айтырыгларга харыылаттынмышаан, кылдыныгның боттандырыкчызының кандыг янзылыын илередир.

Чижээ: Девидеп тура халып келирге, сарлык-деге салын сарбайтыпкан, хөкпее берген, сиригей нип олуруп-тур.

Бижик демдектерин салыры.

Кол сөс , П.Б. , домак .

Автору: Ооржак Л.А.

Домактың тайылбыр Таблица 6

кежигүннерин тускайлаары.

Илереттинери	Айтырыы	Кады чоруур кежигүннери
Колдуунда туруш болгаш үе байдалы-биле илереттинер.	Чогум кажан? Кайы хире үр? Чогум кайда? Каяа? Кайнаар? Кайыже?	ылаңгыя, өске, башка, аңгыда, кырында, хамаанчок, безин, туржук, байтыгай, орнунга, чижээлээрге, тодаргайлаарга, азы чергелиг эдеринчилер болгаш киирилде сөстер.

Автору: Ооржак Л.А.

Дорт болгаш доора чугаа Таблица 7.

дугайында билиг.

Чугаа

Дорт Доора

Өске чугааны кандыг-даа Өске чугааның кол утказын

өскертилге чокка дамчытканы.

дамчытканы.

Доора чугааның сөөлүнде дээрзин, дээр дугайын, деп чүвени чергелиг холбаа сөстер болгаш –ын, –ин, –ун, –үн деп кожумактар хереглеттинер.

Чижээ: «Эртен маргылдаа болур» - деп, Чочагай чугаалады.

Эртен маргылдаа болурун Чочагай чугаалады.

Автору: Ооржак Л.А.

Дорт чугаага бижик демдектерин салыры. Таблица 8.

,, Д.ч. “ – авторнуң сөзү.

Чижээ: «Мээң соомда ачамны канчанганнарыл?» - деп Тарак-оол айтырган. (К-Э.Кудажы).

Авторнуң сөзү: ,, Д.ч. “

Чижээ: Ону дыңнап турган Тарак-оол туттунуп чадап кааш, хенертен үзе кирген: «Ол кижи мен-дир мен!»

Авторнуң сөзү: ,, Д.ч. “– авторнуң сөзү.

Чижээ: Тарак-оол харыы манап чадап кааш: «Силерниң адыңар кымыл?» - деп далажып айтырган.

,, Д.ч. – авторнуң сөзү – Д.ч. “

Чижээ: «Тараавыс кажан чиир бис, ачай? – деп, демги-ле оглу айтырган. – Сүтте чүү боор ында». Автору: Ооржак Л.А.

Цитаталар болгаш оларга Таблица 9.

бижик демдектерин салыры.

Кым-бир кижиниң чугааларындан азы чогаалдарындан ол-ла хевээр алган үзүндүнү цитата дээр. Ынчангаш цитата болза дорт чугааның база бир янзы хевири-дир. Ындыг таварылгада бижик демдектерин салыры дорт чугаа-биле дөмей. Бир эвес цитатаны долузу-биле хереглевээн болза, ооң үзүктелген черин хөй сектер-биле илередир.

Чижээ: «Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг: арны-даа, идик-хеви-даа, сагыш-сеткили-даа, бодалдары-даа» - деп, улуг чогаалчы Антон Павлович Чехов чугаалаан.

Автору: Ооржак Л.А.

Домак дугайында билиг. Таблица 10.

Домак

Бөдүүн Нарын

. ,

Чагырышпаан Чагырышкан

( ), ( ). ( ), [ ]

, .

Автору: Ооржак Л.А.

Чагырышпаан нарын домак Таблица 11.

дугайында билиг.

Утка талазы-биле бот-боттарындан хамаарышпас, дең эргелиг болгаш интонация азы чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан бөдүүн домактардан тургустунган нарын домакты чагырышпаан нарын домак дээр.

Чагырышпаан нарын домактың схемазы:

( ), ( ).

, .

Чижээ: Ыяштарның бүрүлери четчи берген1, чодурааларның шывыы сойлуп турган2.

Автору: Ооржак Л.А.

Эвилелдерлиг чагырышпаан нарын домак. Таблица 12.

Кезектерин холбаштырар эвилелдерниң аайы-биле эвилелдерлиг чагырышпаан нарын домактар үш бөлүкке чарлыр
Кезектери каттыштырар болгаш, база деп эвилелдерниң болгаш – даа - -даа деп эвилел уткалыг артынчының дузазы-биле холбашкан чагырышпаан нарын домактар хары угда ийикпе дес-дараалай болур болуушкуннарны илередир.	Кезектери а, ынчалза-даа харын, ынчаарга деп удурланыштырар эвилелдерниң дузазы-биле холбашкан чагырышпаан нарын домактар бот-боттарынга удурланышкак болуушкуннарны илередир	Кезектери чок болза, азы, бирде-бирде, чамдыкта-чамдыкта деп аңгылаштырар эвилелдерниң дузазы-биле холбашкан чагырышпаан нарын домактар кайы-бирээзи боолдунар азы болдунмас болуушкуннарны илередир.

Эвилелдерлиг чагырышпаан нарын Таблица 13.

домакка бижик демдектерин салыры.

Чагыршпаан нарын домак бооп каттышкан бөдүүн домактарны бот-боттарындан биче сек-биле аңгылаар.

, + а, ынчаарга, ынчалза-даа, ынчанмыже, ынчалзажок, азы, чок болза, бирде-бирде, чамдыкта-чамдыкта.

Болгаш, база деп эвилелдерни биче сек-биле аңгылавас.

Чижээ: Чайын дүне-даа бол, эзимнер ишти шыпшың эвес: бир-ле черде чок болза сыгырга эде бээр, чок болза чыландык тырыңайны бээр.

Автору: Ооржак Л.А.

Чагырышкан нарын домак Таблица 14.

дугайында билиг.

Утка болгаш грамматика талазы-биле каттышкан, бирээзи өскезин тайылбырлап чоруур бөдүүн домактардан тургустунган нарын домакты чагырышкан нарын домак дээр.

Чагырышкан нарын домактың схемазы:

( ), [ ].

Чижээ: Ыяштарның бүрүлери четчи берген-даа болза1, хат сериин кылдыр хадымырлап турган2.

Автору: Ооржак Л.А.

Чагырышкан нарын домакка Таблица 15.

тайылбыр домактың туружу.

Т.д. кол домак .

Чижээ: Сугаттыг черге тараа тарыыр болза, сугатчы бооп ажылдаар мен.(М.Кенин-Лопсан).

Кол домак Т.д. кол домак

Чижээ: Дүүн, хүн ажар чедип турда, эңмежок корреспондентилер келген чүве-дир.

Чамдыкта чечен чогаалда маадырларның чугаазының аянын ёзугаар кол домактың соонга тайылбыр домак туруп болур.

Чижээ: Ынча хөй чүвени чугаалап бергей-ле мен, чалгааравас болзуңарза.

Автору: Ооржак Л.А.

Yениң тайылбыр домаа. Таблица 16.

Тайылбыр домактың янзызы	Айтырыы	Кол домакка каттыжар аргалары	Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.
Yениң	Кажан?	Б.п (-ка/-ке), Т.п (-да/-де); кызыгаарлаар (-гыже/-гиже), даар (-за/)наклонениениң, эрткен деепричастиениң (-гаш/), соонда, сөөлүнде, мурнунда, аразында деп дузалал аттарның дораан, бээр, чедир, биле, биле, орта, соон дарый деп эдеринчилерниң, кажан – ынчан чергелиг хамаарышкак эвилелзиг сөстерниң каттышканы-биле холбажыр.	Yениң тайылбыр домаа бөдүүн домакта үениң байдалдары-биле бир дөмей айтырыгларга харыылаар, кылдыныгның үезин айтыр болгаш кол домакта сөглекчи-биле илереттинген кежигүнге хамааржыр.

Автору: Ооржак Л.А.

Тайылбыр домактың янзызы	Айтырыы	Кол домакка каттыжар аргалары	Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.
Немелдениң	Чүнү? Чүнүң дугайында? Чүнүң дугайын? Чүү чүвеге? Чүүден?	деп, дээрзин, дээрзинге, деп чүвени, деп чүвеге, дугайын, дээр дугайында чергелиг холбаа сөстерниң, онаарының (-ны/), бээриниң (-га/), үнериниң (-дан/) падежтериниң; -ыл, -чык чергелиг кожумактарның болгаш –тыр, -дыр, ийик, бе артынчыларның; кымны – ону чергелиг эвилелзиг сөстерниң дузазы-биле каттыжар.	Кол домактың кылыг сөзү-биле илереттинген кежигүнге азы кол домакта немелде бооп чоруур сөстерге хамааржыр.

Немелдениң тайылбыр домаа. Таблица 17.

Автору: Ооржак Л.А.

Немелдениң тайылбыр домаанга Таблица 18.

бижик демдектери.

(-ыл/-ил, -чык/-чик деп кожумактарның болгаш –тыр/-тир, бе, ийик, ирги бе деп артынчы сөстер-биле холбашкан немелдениң тайылбыр домактарын), [ону, ол дугайында деп айтылга сөстерлиг кол домак]. Чижээ: Кызылга болган конференцияга чүнү дыңнажык сен, ону биске дамчыдып бээрин диледивис.
Өске холбааларның дузазы-биле каттышкан немелдениң тайылбыр домактарын биче сек-биле аңгылавас.
Бир эвес немелдениң тайылбыр домаа чугаа аяны-биле кол домактың сөөлүнге кирер апарза, ооң мурнунга биче сек салыр, а чамдыкта ийи сек салып болур. Чижээ: Сактып алдыңар бе, маргылдаа эртен болур.

Автору: Ооржак Л.А.

Тодарадылганың тайылбыр домаа. Таблица 19.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Кандыг?

үн аянының, дугайында, деп деп холбаа сөстерниң, хире, дег, ышкаш деп артынчыларның дузазы-биле каттыжар.

кол домакта чүве ады-биле илереттинген кежигүнге хамаарышкан.

Хамаарышкан сөзүнүң мурнунга чоруур.

Бижик демдектерин салыры:

(Тодарадылганың т.д.) [кол домак].

[кол домак], (тодарадылганың т.д.).

[кол домак]: (тодарадылганың т.д.).

Автору: Ооржак Л.А.

Даар байдалдың тайылбыр домаа. Таблица 20.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Канчалза? Кандыг болза? Канчалбаза?

Даар наклонениениң (-за/-зе, -са/-се), бээриниң падежиниң (-га/-ге, -ка/-ке) кожумактарның база болза деп сөстүң дузазы-биле каттыжар болгаш аңаа бир эвес деп чагырыштырар эвилел ажыглаттынып болур.

Кол домакта илереттинген кылдыныгның кандыг таварылгада болдунарын азы болдунмазын айтыр.

Домак иштинге мурнунга азы сөөлүнге туруп болур.

Кол домактан биче сектер-биле аңгылаар.

Автору: Ооржак Л.А.

Чөрүлдээниң тайылбыр домаа. Таблица 21.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Канчалза-даа? Кандыг болза-даа? Канчаар болза-даа?

Даар наклонениениң кожумаанга (-за/) –даа деп артынчының; бээриниң, турарының падеж кожумаанга (-га/, -да/) – даа болгаш –ла деп артынчыларның каттышканы-биле; -даа деп артынчыга бол азы болза деп холбаа сөстерниң каттышканының дузазы-биле холбажыр.

Чөрүлдээниң тайылбыр домаанда илереттинген кылдыныг кол домакта илереттинген кылдыныг-биле чөрүшкек.

Кол домактың мурнунга-даа, ортузунга-даа, чамдык таварылгада соонга-даа туруп болур.

Кол домактан биче сектер-биле аңгылаар.

Сорулганың тайылбыр домаа. Таблица 22.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Кандыг сорулгалыг? Канчалзын дээш? Чүге?

Кол домакка дээш, төлээде чергелиг холбаа сөстерниң дузазы-биле каттыжар.

Кол домакта кылдыныгның сорулгазын айтыр болгаш сөглекчи-биле илереттинген кежигүнге хамааржыр.

Кол домактың мурнунга азы ортузунга, чамдык таварылгада соонга туруп болур.

Кол домактан биче сек-биле аңгылаар.

Автору: Ооржак Л.А.

Чылдагаанның тайылбыр домаа. Таблица 23.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Кандыг чылдагаан-биле? Чүнүң ужун? Чүге?

1.чүге дээрге, чүге дизе, чүл дээрге, ынчангаш деп эвилелдер; 2.боорга, болурга, болганда, ужурунда, ужун, дээш,хараазында, төлээде чергелиг холбаа сөстер; 3.эрткен деепричастиениң кожумаа (-каш/-кеш); 4.Y.п. (-дан/-ден), Б.п. (-га/-ге)

Кол домактың кылыг сөзү-биле илереттинген кежигүнүнүң кылдыныының чылдагаанын айтыр.

Кол домактың мурнунга азы соонга турар.

Чүге дээрге, чүге дизе, ынчангаш деп эвилелдер-биле холбашканда биче сек салыр.

Кол домакка үн аяны-биле каттышканда, ол кол домактың соонга турар болгаш мурнунга ийи секти салыр.

Деңнелгениң тайылбыр домаа. Таблица 24.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Канчалдыр? Канчаар?

Дег, ышкаш, чүве дег чергелиг артынчыларның база –зыг/-зиг деп деңнелге кожумактарның дузазы-биле каттыжар.

Кол домакта кылдыныгны илереткен сөске хамааржыр.

Утказы – кол домакка кылдыныгны тайылбыр домакта илереттинген кылдыныг-биле деңнээни.

Кол домактың мурнунга, ортузунга, чамдык таварылгада соонга туруп болур.

Кол домактан биче сек-биле аңгылаар.

Автору: Ооржак Л.А.

Туруштуң тайылбыр домаа. Таблица 25.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Кайда? Каяа? Кайыже? Кайнаар? Кайыын?

Кол домакка айтырыгның кайда, каяа, кайыже, кайнаар, кайыын чергелиг ат оруннарының дузазы-биле каттыжар, а кол домактың бодунга айтылганың ында, мында, аңаа, олче, ынаар, оон, оортан чергелиг ат оруннары хереглеттинер.

Кол домактың кылдыныының кайда бооп турарын, кайыын азы кайнаар угланган уун айтыр.

Кол домактың мурнунга болгаш ортузунга турар.

Кезээде биче сек-биле аңгылаар.

Автору: Ооржак Л.А.

Кылдыныг аргазының тайылбыр домаа. Таблица 26.

Айтырыы

Кол домакка каттыжар аргалары

Грамматиктиг утказы болгаш хамааржып чоруур кежигүнү.

Домак иштинге туружу

Канчаар? Канчалдыр? Кандыг янзы-биле?

Кол домакка канчаар, канчалдыр, кайы хире чергелиг айтырыгның ат оруннары-биле база кылдыр деп сөстүң, үн аянының дузазы-биле каттыжар, а кол домакка ынчаар, ынчалдыр, шак ынчалдыр, ол олчаан, ол ёзугаар чергелиг эвилелзиг сөстер немежир.

Кол домакта кылдыныгның канчаар, кандыг янзылыг болуп турарын көргүзер.

Кылдыр деп сөстүң дузазы-биле каттышканда, бижик демдектери салбас, а өске таварылгаларда биче сек-биле аңгылаар.

Кол домактың мурнунга, ортузунга туруп болур.

Автору: Ооржак Л.А.