"Угли войны в стихах Кашпал-Оглу"
проект (9 класс)

Доржу Марта Оюновна

Муниципальный этап НПК "Шаг в будущее". Работу выполнил ученик 9 класса Сувак Дмитрий. Результат- 2 место.

Скачать:


Предварительный просмотр:

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
Средняя общеобразовательная школа села Владимировка Тандинского кожууна

Муниципальный этап НПК

«Шаг в будущее»

Тема:

Угли войны в стихах Кашпала-Оглу.

Работу выполнил

ученик 9 класса

МБОУ СОШ с.Владимировка

Сувак Дмитрий.

Руководитель:

Доржу М.О., учитель

тувинского языка

и литературы.

Владимировка, 2025г.

Содержание

  1. Введение _________________________________________________
  2. Основная часть____________________________________________
  3. Заключение ___________________________________________
  4. Список использованной литературы _____________________
  5. Приложение _______________________________________________

Введение

Раннее утро 24 февраля 2022 года... Это дата начала специальной военной операции на Украине, которая навсегда войдёт в историю как день, разделивший мир на до и после. Многолетний конфликт между Россией и Украиной перерос в специальную военную операцию. Это событие вошло в жизнь многих людей, внесло в их сердца тревоги и волнения, заботы и горести. На стороне не остались и наши воины-земляки из Тувы.

С первых дней СВО они встали на защиту близких и продолжают мужественно и отважно выполнять боевые задачи по сей день.

13 апреля 2022 года первая группа добровольцев из Тувы отправилась в зону проведения специальной военной операции на Украине для помощи жителям Донбасса. В их проводах принял участие глава республики Владислав Ховалыг. «Это сильные и мужественные люди, достойные наследники боевой славы своих предков — добровольцев Великой Отечественной войны. Золотой фонд народа Тувы», — написал он в своём телеграмм-канале. Глава региона пожелал добровольцам вернуться домой живыми, здоровыми и с победой.

2 сентября 2024 года Президент РФ Владимир Владимирович Путин приезжал в нашу республику с рабочим визитом.

Он отметил, что в специальной военной операции принимают участие около 10 тысяч жителей Тувы. «Они, рискуя собой, своими жизнями, своим здоровьем защищают каждого из вас и всю страну в целом», — цитирует Владимира Путина Тува-Онлайн.

Президент отмечал, что он не случайно находится в эти дни в регионе – в этом году отмечается 80 лет со дня добровольного вхождения республики в состав России.

В день нападения фашистской Германии на Советский Союз именно Тува первой объявила о своей готовности вместе с СССР бороться с фашизмом до победного конца. Уже позднее об этом заявили другие государства.

И сегодня, следуя примеру дедов и прадедов, воины из Тувы защищают Отечество. Он также назвал это блестящим примером патриотизма.

Недавно занимаясь в сети интернет, я столкнулся с репортажем Саяны Монгуш. В своем репортаже она писала о самоучке-поэте Кашпал-Оглу, участника СВО, о его стихах. Меня сразу заинтересовали его стихи, написанные в окопах, очевидца, видевшего все ужасы войны своими глазами.

С момента начала СВО написано большое количество стихов на военную тематику, которые стали своеобразной поэтической летописью. Она помогает сохранить в памяти народа историю важнейших событий, происходящих в нашей великой стране, отразить состояние людей в эти непростые времена. Именно поэтическое слово берет за душу и помогает эмоционально воспринять исторические факты. Написанные стихи выражают потребность людей в правде, без которой невозможно чувство ответственности за свою страну. Поэзия также способна поддержать наших отважных солдат в минуты отчаяния, воодушевить и пробудить в них тот самый русский дух. Она вселяет в людей веру в победу и надежду на то, что справедливость восторжествует.

А кто такой Кашпал-Оглу? Кто его знает? Чем он прославился в зоне специальной военной операции?

На эти вопросы я бы хотел найти ответы. Поэтому начал собирать материалы о Кашпал-Оглу и изучать его стихи.

Тема проекта: Угли войны в стихах Кашпала-Оглу.

Цель: Изучить стихи самоучки-поэта Кашпала-Оглу, разведчика специальной военной операции на Украине, показать, что поэзия, как самый оперативный жанр, соединила высокие патриотические чувства с глубоко личными переживаниями и отразила основные вехи специальной военной операции на Украине.

Гипотеза: Стихотворения Кашпал-Оглу об СВО на Украине можно назвать поэтической летописью.

Актуальность: На данный момент эта тема особенно актуальна, т.к. в эти тягостные времена как никогда нужна сплочённость народа и поддержка военных со стороны неравнодушных людей, которые могут оказать им не только материальную помощь, но и духовную, выраженную через литературные произведения.

Практическая значимость работы: результаты исследования могут быть использованы на уроках литературы, а также для работы школьных факультативов для воспитания патриотизма учащихся и развития в них высоких нравственных качеств.

Объект: стихотворения самоучки-поэта Кашпал-Оглу о ходе специальной военной операции.

Предмет: Художественная ценность стихотворений Кашпал-Оглу, посвященной теме специальной военной операции.

Тип проекта: исследовательский.

Методы: лингвистический анализ текста стихотворений Кашпал-Оглу.

Основная часть.

В Туве вышел сборник стихов участника специальной военной операции на Украине, пишущего под псевдонимом Кашпал-оглу. Позывной «Кашпал-оглу» — это отсылка к родному краю, потому что кашпал — это суровые и неприступные гористые места Чаа-Холя, отошедшие под заповедник Саяно-Шушенской ГЭС. Это места, где братья росли летом на чабанских стоянках, как большинство тувинских детей, оседлав коней и работая пастухами.Автор - сирота, родители погибли в аварии, вырос с тремя братьями в семье родственников, он средний из братьев.

Ему нет и 30. Не успел завести семью из-за военной службы. Выпускник юридического факультета Челябинской академии. Стихи пишет, как все тувинцы, естественным потоком мыслей, настроения, размышлений, нигде специально не обучаясь стихосложению.

Петь и писать стихи - это естественное, как дыхание, для тувинцев состояние (я имею в виду людей владеющих родным, тувинским языком).

Сборник стихотворений «Чаалыг шөлден чагаалар» (или «Письма с полей СВО») был издан в 2023 году. Стихи наполнены глубокими наблюдениями и мыслями о родине, любви и о жизни на передовой.

Также стихи поражают остротой наблюдений и передачи мыслей, несоразмерной возрасту глубиной. Недавно прошла презентация сборника, стихи пришли в Туву к родным из окопа с оказией. Работавшие над составлением сборника признались, что не выдерживали и убегали порыдать, стесняясь коллег и своих слёз.

Стихи Кашпал-Оглу- это стихи, пропахшие порохом "окопной правды" войны на передовой и уверенностью в победе за правое дело.

Они очень выпукло показывают природное дарование автора, пишущего пока под псевдонимом Кашпал-Оглу, щедро подаренное нам – российским людям - ощутить, благодаря прекрасному русскому поэту и переводчику Валерию Латынину.

Валерий Анатольевич Латынин родился 19 мая 1953 года в станице Константиновской (ныне город Константиновск) Ростовской области в учительской семье. Окончил Алма-Атинское высшее общевойсковое командное училище им. Маршала И.С. Конева (1974) и заочное отделение Литературного института имени А.М. Горького (1987). Военный журналист, поэт, прозаик, переводчик. Полковник запаса. Член правления Союза писателей России. Почётный член Содружества сербских писателей. Член Академии славянской литературы и искусств (Болгария, Варна). Председатель Совета по национальным литературам Союза писателей России.

Стихи, рассказы, эссе, очерки, поэтические переводы печатались в газетах «Красная звезда», «Правда», «Литературная газета», «Посол» (Ливан), в журналах и альманахах: «Знамя», «Наш современник», «Москва», «Молодая гвардия», «Роман-газета», «Роман-журнал ХХI век», «Огонёк», «Смена», «Советский воин», «Дружба» (советско-болгарский), «Сербско-русский круг», «Сибирские огни», «Дон», «Кубань», «Студенческий меридиан», «День поэзии», «Поэзия», «Подвиг», «Литературный Дагестан», «Соколёнок» (Республика Дагестан), «Знаки» (Болгария), «Отзывы» (Черногория), «Хортица» (Украина), «Поэзия сегодня» (Польша), «Новая Немига литературная» (Беларусь), «Гандиади» (Грузия) и других, переведены на 12 языков мира.

Анализ стихотворений поэта-самоучки Кашпал-Оглу.

Я НЕ БОЮСЬ.

Когда слова Указа прозвучали,

Поставив всех лицом перед войной,

То всё-таки меня не испугали -

Без лишних колебаний встал я в строй.

И если смерть свои силки расставит

И я её добычей окажусь,

То прятаться и в тот момент не стану,

Пусть знает – я и смерти не боюсь!

Это патриотическое стихотворение. Автор ощущает себя неотъемлемой частью Отечества, несмотря ни на что оставаться вместе с Родиной в тяжёлые времена и всегда стремиться помогать ей со всеми трудностями. С первых дней специальной военной операции он был готов пойти на её защиту и готовности отдать долг перед Отчизной.

В стихотворении «В яме », пронзающие душу живые, не выдуманные чувства… Острые зарисовки боевых фронтовых ежедневностей, преодоление и трагизм… Воспринимается так, словно сам читатель в окопах и ждет приказа.

«В яме сырой и грязной

Тело устало ноет».

«Всё-таки отдыхаю,

Сил набираюсь к бою».

...«Вот и пора прощаться

С ямой, а неохота...

Гонит приказ сражаться

За высоту пехоту».

Такую окопную правду не услышишь в сухих репортажах военных журналистов (цензуру бы в другое место, но в другом ее как раз и нет). И о горьких утратах телевещатели скромно умалчивают. Наверно, только в поэзии таких талантов как Кашпал-Оглу читатель может соприкоснуться с этой болью, прочувствовать её… даже рыдать…

«Ночью жестокая схватка была,

Снова - потеря собратьев хороших,

Речь их предсмертная душу ожгла,

Став для меня непосильною ношей».

Поэт не знает о своем будущем и на всякий случай шлет необычайно трогательное поэтическое завещание родным и близким, обещая быть для кого-то звездным лучом, для кого-то - ясной луною, «светлячками светиться буду я для родных»…

«Если в пути многотрудном моём

Взрыв вознесётся раскидистой ивой,

Стану для милой моей ветерком,

Нежно ласкающим косу любимой.

Я не покину её ни на миг,

Радугой стану, на землю смотрящей,

Чтобы от радужных мыслей моих

Не было ей одиноко и страшно».

Замечательно не только то, что чувство в стихах заставляет переживать читателя, – здесь и другие материи вшиты тончайшими нитками: мужество, мудрость, такт, нежность, любовь, утешение…

«Как на стихи ещё хватает сил!?»

Я промолчу, чтоб хлопцы отдыхали"…

Мотив героизма наших солдат звучат во всех стихотворениях Кашпал-Оглу. Он пишет, что каждый защитник нашей Родины – это, несомненно, герой, которому пришлось пройти через адские условия войны, который не побоялся рискнуть своей жизнью ради сохранения жизней других людей и их благополучия, поэтому все наши солдаты достойны бесконечного уважения и восславления, чему посвящены следующие строки стихотворений:

Из горной Тувы он ушёл на войну,

Как многие верные клятве сыны.

Был храбрым в боях, защищая страну,

Но пал в поединке с врагом сын страны.

Как предки, он славным наездником слыл,

Преграды не знали его скакуны.

Он перед врагами взгляд не отводил,

Шёл в битву, не пятясь назад, сын страны.

Бросал он без промаха жёлтый аркан,

Владел им, как все скотоводы должны.

Ходил на разведку во вражеский стан,

Немало врагов сокрушил сын страны.

Мотив ожидания встречается в стихотворении «Встретят меня со слезами».

Каждая мать хочет и искренне верит в то, чтобы её сын вернулся с войны живым; каждая жена надеется на скорую встречу со своим мужем; каждый ребёнок хочет, чтобы его папа вернулся с войны героем, поэтому каждый из них так сильно ждёт возвращения своего защитника, чему посвящены следующие строки:

Когда закончится война,

Я пол-страны проеду к маме.

И бросится ко мне она

В объятья с мокрыми глазами.

Соседи тут же прибегут,

Ровесники слетятся стаей.

Я сладость радостных минут

Уже сегодня ощущаю.

Наступит наконец покой,

А сердце трепетно забьётся

И подтолкнёт на встречу с той,

Что ждёт, и верю, что дождётся.

В стихотворении «С песней» поэт рассказывает, что в самый трудный час войны солдаты не оставляют песни. Также они не боятся смерти, готовы выполнить свой долг до конца.

В самый трудный час войны

Смех и песни не оставим,

Пусть мосты все сожжены,

Песней мы войну раздавим.

Смертен человек любой -

Гибнет сам иль с другом вместе.

Мы дадим и смерти бой,

Умирать - так лучше с песней!

Одна из читательниц Алла Линева пишет «Начинала читать подборку, как поэт и читатель, а сейчас я просто мать с глазами, полными слёз. И стоит передо мной мой сын, с вечной улыбкой на мальчишеском лице, радостный и открытый всем ветрам и приключениям, абсолютно бесстрашный до такой степени, что я иногда, обессилев бороться с его "завиральными" идеями, разводила руками: "Да есть ли у тебя вообще гормон страха?" Он и во сне сломал косу пришедшей к нему смерти, так мне рассказал его друг, одноклассник, тот, который сейчас уже офицер русской армии, артиллерист, побывавший на самом "передке", перенесший 4 операции после ранения... и не оставивший свою ратную службу... Приехав в отпуск, навестил меня по ежегодной традиции и на вопрос: "Что теперь будешь делать?" без колебаний ответил: "Я всё равно, тёть Алл, уеду туда, там мои братья"... И он там, в своей части, на службе... Любимый внук бабушки - учителя русского языка и литературы, мальчик, который когда-то приносил мне первые свои стихи...

И вот я познакомилась ещё с одним воином - поэтом. С такой же бесстрашной, с такой же чистой, открытой душой. Храни Господь Тебя, сынок! Возвращайся здоровым и невредимым. Спасибо за Твоё большое, мужественное, отважное и такое нежное сердце Поэта! И спасибо большое Валерию Латынину за возможность познакомится с этими замечательными трогательными стихами.

Заключение.

Изучив стихотворении самоучки-поэта Кашпал-Оглу, мне хочется показать её огромную значимость. Рост поэтического творчества, обращенного к теме СВО на Украине, обусловлен как исторической важностью самих военных событий, так и запросами современной жизни. Произведения военной тематики служат настоящему и будущему: это предостережение поджигателям новой войны, немеркнущий урок патриотизма, героизма и мужества. Более того, стихи, посвящённые СВО способны поддерживать высокий патриотический подъем на фронте и в тылу; уверенность в победе; стойкость в преодолении всех выпавших на долю страны и народа испытаний.

Стоит отметить, что выдвинутая гипотеза нашла своё подтверждение: можно смело сказать, что стихотворения Кашпал-Оглу являются своеобразной летописью, поскольку хранит память поколений о событиях современности, а также отражает эмоциональную реакцию народа.

Как выяснилось, Союз писателей России совместно с издательством «Вече» выпустил уже 4 поэтических сборника, посвященных солдатам и офицерам – участникам СВО на Украине под названием «За други своя».

В этом антологии и есть стихи нашего самоучки-поэта Кашпал-Оглу.

Я уверен, что сборников произведений о СВО будет еще очень много, и мы прочтем замечательные стихи достойные сравнения с произведениями

А. Твардовского, К.Симонова, Р. Рождественского, Э. Асадова.

Стихи Кашпал-Оглу звучали в исполнении актера Национального театра им. В.Көк-оола, признанного декламатора Мергена Хомушку. Артист пронзительно донес силу этих стихов и передал те чувства и эмоции, которые испытывают наши земляки в зоне СВО.

Работа над проектом была очень увлекательной и познавательной. Она имеет большое практическое значение: материалы можно использовать на уроках литературы, в ходе проведения классных часов, «Уроков Мужества». Сборник передан в школьную библиотеку.

Список литературы.

1. "Стихи из огня" – поэзия участников СВО (А.Шорохов, С.Пегов, С.Лобанов, В.Углёв, М.Душин – всего 17 человек).

2. "Своих не бросаем" – стихи участников литературных десантов в зону СВО.

3. "Мы с вами, братья" – стихи поэтов национальных республик.

4. "Оберег" – женская поэзия об СВО.

5. "Позывной – Россия" – отклики поэтов со всех концов страны.

6. "ZOV юных сердец" – поэтический отклик детей на специальную военную операцию.

7. Кашпал-Оглу «Чаалыг шолден чагаалар», Кызыл, 2023г.

Редакторы-составители – В.Кирюшин, Н.Попова, Е.Хапланова.



Предварительный просмотр:

Тыва Республиканын эртем болгаш ооредилге яамызы.

Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге чери.

Танды кожууннун Владимировка суурунда ниити ортумак билиг школазы.

Ажылдын темазы:

Таңды кожууннуң Арыг-Бажы

сумузунуң девискээринде хуу черлер аттары.

Ажылды Владимировка

ортумак школазынын 10-гу

клазынын өөреникчизи

Аранчын Айнеш кылган.

Удуртукчу башкызы:

Доржу Марта Оюновна,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

Владимировка, 2025ч.

ДОПЧУЗУ.

  1. Киирилде кезээ.
  2. Кол кезээ. Топонимнернин тургузуунун аайы-биле бөлүктери.
  1. Бөдүүн топонимнер.
  2. Нарын топонимнер.
  3. Антротопонимнер.
  1. Туңнел.
  2. Ажыглаан литература.

Киирилде.

Чер, делегей, октаргайга чаяаттынган, төрүттүнген шупту чүвелер аттыг болур. Ынчангаш аттар бистиң амыдыралывыста база бир кол черни ээлеп турар. Хуу аттарны, ылаңгыя топонимнерни, антропонимнерни база этнонимнерни тывылган угун тодарадыры солун.

Хуу аттарны – топонимнерни (гидронимнерни, оронимнерни, ойконимнерни), антропонимнерни, зоонимнерни, этноонимнерни болгаш өске-даа хуу аттарны, оларның баштайгы уткаларын база кайы дылдан тывылганын шинчилээр эртемни ономастика дээр (ономастика <гр. Onoma «ат» + logia «эртем»). Ономастиканың чер-чурттуң географтыг аттарын шинчилээр адырынга топонимика хамааржыр (гр. topos «чер» + onima «ат» дээн уткалыг).

Черлер аттары, шынап-ла, анаа-ла тыптып келбээн, ханы уткалыг болур. Оларны шинчилеп көөр болза, ук чоннуң төөгүзү: ол девискээрге кандыг аймак-сөөк чоннар чурттап турганы, кайы чоннар-биле кожа-хелбээ харылзаа тудуп чорааны тодараттынып, оларның амыдырал-чуртталгазы, кылып келген ажыл-ижи, сүзүглел-чаңчылдары иллереттинип, чоннуң мөзү-бүдүжүн, культуразындан тура билип ап болур арганы берип турар.

Таңды кожуун Тываның ортузунда чаттылган. Чуртувустуң онза дээн каас-чараш чурумалдыг черлерниң бирээзи. Ук черниң географтыг аттарынга хамаарыштыр шинчилел ажылдар көвей чоруттунмаан.

Ажылдың темазы: Таңды кожууннуң Арыг-Бажы сумузунуң девискээринде хуу черлер аттары.

Таңды кожууннуң эң кыдыында арга-арыг, тайга-таскыл аразында кайгамчык чараш бойдустуг суур бар. Ооң төөгүзүнде онзагай чүүл – 20 вектиң эгезинде орус тараачыннар тыва чоннуң төөгүден бээр чурттап келген черлеринге турлагжып чурттай берген. Олар Салчак кожууннуң ноянының чөпшээрели-биле орус чон суур тудуп, ону Владимировка деп, бир дугаар чурттакчызы, чер хемчээкчизи Владимирниң ады-биле адаан. Арыг-Бажы дээрге 1991 чылда ССРЭ дүжерге, чурттакчы чон боду адап алган..

Ажылдың чугулазы. Арыг-Бажы суурнуң топонимнеринге хамаарыштыр шинчилел ажылы чоруттунмаан. Ынчангаш баштай кол сайгарар материал чыып алыры-биле Арыг-Бажы сумузунуң девискээринде черлер аттарын чыггаш, шинчилээр ажылды чоруткан бис.

Ажылдың чаа чүүлү. сумунуӊ девискээринде черлер аттарын ажыглап болур аргаларын тургускан. Ажылывыстың чаа чүүлү болгаш чугулазы ол болур.

Ажылды чорудары-биле салдынган сорулгалары: Таңды кожууннуң Арыг-Бажы сумузунуң девискээриниң топонимнериниң дыл талазы-биле сайгарылгазын чорудары.

Сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

Сумунуң девискээринде бар черлер аттарын чыып бижиир.

Оларны тургузуунуң аайы-биле бөлүктээр.

Ажыглаан арга, методтар: Ажылымга тайылбырлап бижиир методту, ооң иштинде морфемниг сайгарылганы, анализ кылыр методтарны ажыглаан.

Ажылдың практиктиг материалы: Тус черниң топонимнери кирген карточкалар. Оларны ада-иемден база школа башкыларындан, суурнун чурттакчы чонундан чыгган бис.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы: Тываның топонимиказын долузу-биле шинчилээринге, школа башкыларынга (география, тыва дыл, эге школа, төөгү) чурт-шинчилел ажылы чорударынга ажыглаттынып болур.

Ажылдың практиктиг ажыглалы: Ниити өөредилге черлериниң тыва дыл, чогаал башкыларынга, өөреникчилерниң шинчилел ажылынга немелде материал болур болгаш бичии чаштарга черлер аттарын сонуургап билип алырынга ужур-дузалыг.

Ажылдың тургузуу: киирилде, үш эге болгаш литература даңзызындан тургустунган.

Кол кезээ.

Топонимнернин тургузуунун аайы-биле бөлүктери.

Бистиң чыгган материалывыста топонимнерни тургузуунуң аайы-биле бөдүүн болгаш нарын деп ийи кезекке чарып болур. Бөдүүннеринден эгелеп алыылыңар.

Бөдүүн топонимнер

Бөдүүн топонимнер дээрге чүве адындан тургустунган топонимнер. Бөдүүн, чүве адындан тургустунган топонимнерни укталган болгаш укталбаан деп ийи кезекке чарып болур.

а) Укталбаан топонимнер дээрге чогаадылга кожумаа немешпээн, ниити чүве адының хуу ат кылдыр ажыглаттына бергенинден тургустунган.

Ч.а. + □: Каскал, Сой, Сояк, Хүрээ, Серёдыш, Комплекс.

б) Укталган-чогаадылга кожумааның дузазы-биле демдек аттарының кожумактарының дузазы-биле тургустунган топонимнер.

Ч.а.+лыг=д.а.: Доңгурак+тыг, Дөңгелик+тиг, Көжээ+лиг, Кымыскаяк+тыг, Чойган+ныг, Балдырган+ныг, Булан+ныг, Тал+дыг, (Стадион)Арга+лыг, Машпан+ныг, Чодураа+лыг.

Нарын топонимнер

Нарын топоним дээрге ийи азы оон-даа көвей дөстен укталган болур. Дөс дээрге-ле укталган болур, чүге дээрге ийи дазылдан тургустунган. Чижээ: Кежиг-Аксы.

Владимировка суурунуң географтыг черлер аттарының дараазында бөлүктерге чарып болур.

  1. Географтыг объектилерниң онзагай демдектерин, шынарларын көргүскен:

а) өң-чүзүнүн онзагайлаан топонимнер:

д.а.+ч.а.:

Ала-Мыйыс, Кара-Дыт, Ак-Кара-Суг,

Көк-Тей, Кызыл-Каът, Өртең кыштаг,

Синий Синёк, Хүрең-Даш, Шокар-Оймак,

Шарбанай – (моол ат – Шара – Маннай, тывалаарга, Сарыг – Хавак, орустаарга – Чапталиха).

б) географтыг объектилерниң хемчээлин көргүскен аттар:

Д.а.+ч.а.: Борбак-Арыг, Калбак-Даг, Калбак-Тей, Мөшпек-Дыт, Узун-Алаак, Узун-Арга, Узун-Булуң, Узун-Орук, Чоон-Дыт-Кежиг, Шиштиг-Даг, Шиштиг-Тей, Узун-Суу.

Улуг, бичии, чиңге, калбак деп демдек аттары хөй таваржып турар, чүге дээрге олар антоним сөстер болур. Оларның дузазы-биле удурланышкак, аразы ырак эвес, деңнеттинип болгу дег, ийи дөмей объектини деңнеп тургаш, бирээзи шиштиг даг боорга, Шиштиг-Даг, а өскезин чүгле кырында тейи шиштиг боорга Шиштиг-Тей деп адап турганы илдең.

Ч.а.+ ч.а. Биче-оол кыштаа, Кежиг-Аксы, Кенден-Кыштаа, Ынакшыл-Даа, Хөөр-Даа, Шет-Алаак, Хөл-Арт, Ой-Аксы, Кудук-Даа, Кыс-Шиви.

Д.а. + ч.а.: Бижиктиг-Боом, Борбак-Арыг, Хоюг-Булак, Шиштиг-Даг, Буланныг-Оймак, Хорумнуг-Тайга, Узун-Орук, Ийи-Дыт, Мөшпек-Дыт, Кызыл-Каът, Чаа-Суур, Калбак-Даг, Тыва-Хөөр, Хүрең-Даш, Көк-Тей, Өртең-Кыштаг, Бош-Даг, Талдыг-Өзен, Узун-Булуң, Кара-Дыт, Чаа-Суг, Куртуг-Оймак, Шокар-Оймак, Ак-Кара-Суг, Узун-Арга, Узун-Алаак, Калбак-Тей, Чоон-Дыт-Кежиг, Шиштиг-Тей, Узун-Суу, Ала-Мыйыс.

Ч.а.+к.с.: Инек-Суггарар. Суурнуң адаанда Сой хемниң сыык кезээ. Бо кезектиң эриктери чавыс, сайлыг, даштыг болгаш шоолуг малгашталбас. Эрик кыдыы дески, ногаан шыктыг ингектер аңаа суг ижип алгаш девээлеп чыдар черин ынчаар адай берген.

Ч.а.+к.с.: Хой-Чуур. Мал эмчилериниң кодан хойларны кеш аарыгларынга удур профилактика, дезинфекция чорудар чериниң девискээрин ынчаар адай берген

К.с.+ч.а.: Эшкен-Чер. Бо черниң ады тывылганы маргыштыг болуп турар. Шаанда бо черге чүү-даа үнмес турган дээр. Ук черниң чурттакчы чону боттарының чурттап олурар черинге хумагалыг эвес болганы дээш чер ээзи оларче хорадап, килеңнээш ол черге чүү-даа үнмес кылдыр каргыш салган. Ол черниң чурттакчы чону ону эскерип, билип кааш, черинге хумагалыг болуп, ак сүдүн чажып, ак чемин чажып черинге, чуртунга ынакшылын көргүскеш, чер ээзин оожуктуруп алганнар. Ол дээш чер ээзи черниң кырынче эңмежок кат-чимисти, оът-сигени, эм оът болгаш үнүштерни, чер кырынче эшкен дижир. Оондан бээр ол черни Эшкен чер деп адай берген. Бо девискээрде инек-караа, киш-кулаа, кызыл-кат, көк-кат, малина, кара-кат дыка көвей. «Голубичная гора» деп көк-каттыг чер бар дээр. Көк-кат ында кижи буду салыр чер чок кылдыр үнер болуп турар.

Антропотопонимнер

Антропотопонимнер – кижилерниң хуу аттарындан тургустунган географтыг черлер аттары.

Тыва чон шагдан бээр көшкүн амыдыралдыг, мал ажыл-агыйлыг чораанындан амгы үеге чедир чазаг, кыштаг, чайлаг дээш чурт, хонаштарны хамааржып турары ээлериниң ады-биле адаар турган.

Ч.а.+ч.а. Кенден-Кыштаа. (Шаанда Монгуш Кенден Сарыг-оолович азы Монгуш-оолович деп кижи чурттап чораан. Чайлаг болгаш күзээ Дээрбеге (амгы үеде - Мельница) турган. Дыка арыг-силиг ашак чораан дээр. Бичии-ле бок, довурак-доозун көргеш, кончуттунар турган дээр. Балдырганныг-биле суур ортузунда чер. Ол ашак чок апарган соонда, ук черге хөктүг болуушкуннар болур апарган. Ол черлеп эртип чыткан машина албан урелир, аъттыг эртип бар чыдырда, аъттың будун киженнептер дээр. Ачам бир караңгыда чанып орда, аъды чангыс черге кылаштап турар ышкаш апаарга, таакпызын кыпсып, чурт ээзи-биле дораан таакпылашкан мен деп меңээ хөөрээр турган. Ол таварылгаларны чон чеже-даа катап бадыткаан. Мен сактырымга, ынчан 2009-2010 чылдарда аът чарыжынга Чооду Айдаш деп аът мунукчузу Кенден-Кыштаанга келгеш, аъды-биле аңдарылган. Ындыг таварылгалар хөй. Улуг улустуң чугаазы-биле алырга, ол ашакты хорадап турар дижир, ооң кыштааның чанында өзен бар. Аңаа ол чалама баглап турган дээр. Ол өзен иштинде ыяштарын кырып, аңаа аныяктар барып хөглеп, бокталдырып, чударадырга, чурт ээзи хомудап турары ол-дур деп улус чугаалажыр (И17).

Ч.а.+ч.а. Ленин-Даа. Суурнуң ол чарыында бедик шиш дагның кырынга, 1950 чылдар үезинде улуг класстар өөреникчилери экскурсиялап чорааш, даг кырынче даштар чүктеп үндүргеш, Ленин деп атты даштар-биле бижээш, чугайлаан. Ук дагны Ленин башкының ады-биле адаан.

Ч.а.+ч.а. Биче-оол-Кыштаа. Ук черниң дугайында медээ көңгүс эвээш. Шаанда Чиңге-Даг дээр турган, ооң соонда кадарчы Монгуш Биче-оол көжүп келгеш, кыштаг кылып алган.

Макар оруу. Макар дээрге Хорумнуг деп тайгаже долгандыр халдып турбазы-биле 2009-2010 чылдарда Буланныгдан дорт Хорумнуг кырынче бульдозер «Сотка» деп улуг чычаан-биле дорттап үнер орукту ажыткан тракторист. Ол орук-биле чоруурга, ийи катап дүрген. Суурнуң чурттакчы чонунга улуг ачы-дузазын чедирген маадырның адын Монгуш Макар Биче-оолович дээр.

Маңаа-ла Тывалар-Одаа деп топонимни киирерин оралдаштывыс. Ол – улуг, бедик арт кыры. Ынаар үнүп алыры үр, ынчангаш черге хонар ужурга келир. Арт кырында ыжык иштинде тываларның шагдан бээр одагланып чораан одаа бар. Ынчаар адааны арай бичии кыжырганзымаар. Тывалар эскерип турарга орус, кижи ындыг таварылгада албан казанак бажың тургузуп алыр, а тыва кижи тоовас, черге хонгаш, улаштыр чоруп каар боорга, ынчаар адаан дээр.

Ук девискээрниң нарын топонимнерин тус-тузунда бөлүктеп, сайгарылгазын кылгаш, мындыг түңнелдерге келдивис. Бөдүүн топонимнер саны-17. Нарын топонимнер-53

Географтыг объектилерниң онзагай демдектерин, шынарларын көргүскен аттар 10.

Географтыг объектилерниң хемчээлин көргүскен аттар 12. Антропотопонимнер 5.

Түңнел.

Таңды кожууннуң, Арыг-Бажы сумузунуң девискээринден ниитизи-биле 100 топоним чыгдынган. Оларның аразындан 17-зи бөдүүн тургузуглуг болуп турар. Укталбаан бөдүүн чүве аттары 6, бөдүүн чүве аттарындан 11 топоним укталган. Укталган, укталбаан дөстерниң санында улуг ылгал чок (7 укталган ат-биле хөй). Эң ажыглаттынгыр кожумактар -лыг база ооң өске хевирлери -тыг, -ныг. Бөдүүн топонимнер саны – 17. Нарын топонимнер – 53. Географтыг объектилерниң онзагай демдектерин, шынарларын көргүскен аттар – 10. Географтыг объектилерниң хемчээлин көргүскен аттар – 12. Антропотопонимнер – 5.

Шаандакы тыва аттары уттундурган топнимнер бар болуп турар. Орус чоннуң бо черге хөй чурттап чорааны-биле чамдык тыва аттыг черлерни орус аттар-биле адап алганнар. Чаңгыс суурда чурттап турар улус тус-тус черлерни ийи дыл кырынга адап турар таварылгалар таваржып турар. Балдырганныг деп черни орустар Широкий лог деп адаар, а Хөл-Арт деп тайганы Серёдыш деп адаарлар. Ук девискээрниң эрги адын Шарбанай дээр турган, оон 1906 чылда Владимир деп чер хемчээкчизиниң ады-биле Владимировка деп адай берген. 1990 чылдар үезинде Арыг-Бажы деп тывалар боттары адап алган. Ажылымны доозуп тура, бистин суурнун бот-тывынгыр шулук бижикчизи Чамбал Сергей Санчиковичиниң ыры апраган шүлүү-биле доозарымны чопшээреп корунер. Ол 1952 чылдың апрель 15-те Арыг-Бажынга (Владимировкага) төрүттүнген. Таңды кожууннуң Арзылаң мөгези. 2014 чылда ол атты тывыскан. Арыг-Бажы суурнуң шүлүкчүзү. Күш-ажылдың хоочуну. Тываның спортунуң хоочуну.

Сөзү: Сергей Санчиковичии.

Аялгазы: Айран Тюлюштуң.

Күүседикчилери: Айран Тюлюш база Соян Чеди-Хаан.

Арыг-Бажым (ыр)

Ада-ие өгбелерим,

Алызындан чурттап келген.

Аалак шынаа шөлдерлиг,

Арыг-Бажы – төрээн суурум.

Агым суглар, хемнер хөлдер,

Ай-дедир шулурашкан.

Анай-хаактар частып үнер

Арыг-Бажы!!!

Агым хемим, Сой-ла хемим,

Аныяктар эштип өскен.

Авайымның чурту болган,

Таңды кожуун.

Шарбанайның делгеминге,

Шаам төндүр маңнап өстүм.

Кырган-ачам чайлаглары,

Кайгамчыктыг Арты-Узунум.

Агым суглар, хемнер хөлдер,

Ай-дедир шулурашкан.

Анай-Хаактар частып үнер

Арыг-Бажы!!!

Агым хемим, Сой-ла хемим.

Аныяктар эштип өскен,

Авайымның чурту болган,

Таңды кожуун.

Шарбанайның делгеминге,

Шаам төндүр маңнап өстүм.

Алаак-шынаа шөлдерлиг,

Арыг-Бажы төрээн суурум.

Ажыглаан литература данзызы.

  1. Куулар Д.С., Монгуш А. М. 5-11 класстарга программалар: Тыва аас чогаалы болгаш литература. – Кызыл: ТывНYЧ, 1994. – 272 с.
  2. Монгуш Д.А., Ойдан-оол А.К. Методиктиг сүмелер. 6-7 класстарныӊ өөрелге номунга. – Кызыл, ТывнYЧ, 1992. – 213 с.
  3. Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. – Кызыл: ТКИ, 2007. – 267 с.
  4. Ондар Б.К. Краткий словарь гидронимов Тувы. – Кызыл: ТКИ, 1995
  5. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. – Новосибирск: Наука, 2000.
  6. Толковый словарь тувинского языка / под ред. кцией Д.А. Монгуша. – Новосибирск: Наука, 2003

Информантылар даңзызы.

  1. Аранчын Аян Арбай-оолович, одакчы,
  2. Доржу Марта Оюновна тыва дыл, чогаал башкызы
  3. Намчыл Татьяна Чоодуевна эге класстар башкызы
  4. Наскыл-оол Байыр-Сара Миндинмеевна саанчы
  5. Ойдуп-оол Анай-Хаак Күрседиевна
  6. Ойдуп-оол Иван Май-оолович малчын
  7. Ооржак Алима Шиловна төөгү башкызы
  8. Самбуу Наталья Николавна географиия болгаш биология башкызы
  9. Сат Алимаа Сувановна повар
  10. Сат Орлан Кара-оолович малчын
  11. Саяты Ольга Кыргысовна эге класстар башкызы
  12. Ходакова Евгеньия Николаевна эге класстар башкызы



Предварительный просмотр:

Тыва Республиканын эртем болгаш ооредилге яамызы.

Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге чери.

Танды кожууннун Владимировка суурунда ниити ортумак билиг школазы.

Ажылдын темазы:

Степан Сарыг-оолдуң «Саны- Мөге»

деп шүлүглелиниң патриотчу

ужур- дузазы.

Ажылды Владимировка

ортумак школазынын 10-гу

клазынын өөреникчизи

Аранчын Айнеш кылган.

Удуртукчу башкызы:

Доржу Марта Оюновна,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

Владимировка, 2025ч.

Допчузу:

  1. Киирилде кезээ.
  2. Кол кезээ.
  1. Степан Агбанович Сарыг-оолдун бот-намдары.
  2. «Саны-Мөге» деп шүлүглелдин идей тематиказы.
  3. «Саны-Мөге» деп шүлүглелдин дылынын онзагайы.
  1. Туннел.
  2. Ажыглаан литература.

Киирилде кезээ.

Дайын. Бо сөстү адаарга безин коргунчуг, ону көрген, аңаа киржип чораан кижилер ооң хоралыг уржуктарын, катап эгиттинмес когаралын чүс-чүс чылдарда килеңнеп, сактып бодап чоруурлар.

1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгени чедип алырынга совет шеригниң, флоттуң, авиацияның дайынчылары база партизаннар кажанда-даа туруп көрбээн дидим, маадырлыг чоруктарны кылып турган. Бүгү чурт «Бүгү чүвени — фронтуга» дээн кыйгырыг адаа-биле кызымак, шудургу күш-ажылы-биле дайынчыларга дузалашканының түңнелинде улуг Тиилелге чедип алдынган.

Ада-чурттун дайыныныӊ чылдарында Тыванын чогаалчылары улустун дайынчы болгаш кушажылчы маадырлыг чоруктарының салдары-биле ниитилелдиң мурнунга боттарының харыысалгазын улам чидиглендир болгаш тода медереп билбишаан, чоннуӊ характеринде эки чүүлдерни ханы эскерип турганнар. Ынчангаш ол чылдарда литературага үе-шагның өндүр-бедик мораль политиктиг идеалдары, кузел-чүткүлдери сиңниккен хөй-хөй кайгамчыктыг овурхевирлерниң тыптып келгени билдингир. Ол чорук Тываның чогаалчыларының бирээзи Степан Сарыг-оолдун чогаадылга ажылындан илдең көстүр.

«Саны-Мөге» деп шүлүглелди чогаалчы 1942 чылда Кызылга болган мурнакчы малчыннар хуралының киржикчизи Мөнгун- Тайга чурттуг мурнакчы малчын Ооржак Саны-Ширинин амыдыралы-биле танышканының уламындан бижип эгелээн. Ук шүлүглелде угаан-бодалы, соругдалы, ажылижи долузу-биле хосталганың херээн камгалаарынга чагырткан араттың бир мөзулеш овур-хевирин чураан. «Бүгү чүвени — фронтуга» деп кыйгырыг Тываның булуң бүрүзүнге дыргын тарай берген. Чер-черлерге белек чыыр комиссиялар көшкүн аалдар кезип, дүн-хүн дивейн, идепкейлиг ажылдап турган. Чон бар-ла турган чүүлдерин «фронтуга» дээш харам чокка берип чораанын билир бис.

Ынчангаш ажылывыстың чугулазы болгаш чаазы моон тодараттынар. Ажылывыстың теоретиктиг болгаш методологтуг үндезиннери:

Ук ажылды тыва литературада шинчилекчилзи Антон Коваевич Калзаннын ажылынга база янзы-бүрү критиктиг статьяларга даянган бис.

Ажылывыстың сорулгалары: Степан Сарыг-оолдуң «Саны- Мөге» деп шүлүглелин сайгарып кѳөрү.

Ажылды бижип тура шинчилел, тайылбырлап бижиир база дилеп тыварының методтарын ажыглаан бис.

Ажылывыстың практиктиг ужур-дузазы: Тыва дыл болгаш литература башкыларынга, өөреникчилеринге база шинчилел ажылдары бижип турар ѳөреникчилерге дузаламчы бооп болур дээрзинге идегедивис.

Ажылывыстың тургузуу: Ажыл киирилде, үш эге, түңнел база ажыглаан литература даңзызындан тургустунган.

Кол кезээ,

Степан Сарыг-оол 1908 чылдың ноябрь 17-де Өвүр Торгалыгның Кадыгбай деп черге төрүттүнген. Чогаал ажылын 1930 чылдарда эгелээн. Тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи. Шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тыва АССРниң улустуң чогаалчызы, Тыва АССР-ниң литературазының болгаш уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы. Ооң адын Тыва Республиканың Чазак Даргазының чогаал шаңналы эдилеп чоруур. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген. «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романы болгаш өске-даа чогаалдары ССРЭ-ниң улустарының болгаш делегей улустарының чээрби хире дылдарынче очулдуртунган.

Шүлүглел маадырнын чугаазы кылдыр тургустунган. Чогаалдың маадыры эрги Тываның уезинден чаа Тывага чедир бодунуң эрткен узун оруун тоожуп чугаалаар. Чогаалчы тоожулалды маадырның өмүнээзинден чорудар берге арганы шилип алза-даа, бодунун салган сорулгазын чогумчалыг күүседип шыдаан. «Саны-Мөге» - патриоттуг чогаал. Ол дайын уезиниң угаан-бодал амыдыралының изиг тыныжындан төрүттүнген. Маадыр авторнуң сагыжы-биле даап бодаан кижи эвес. Ооң прототиви - Монгун-Тайганын алдарлыг малчыны Ооржак Саны-Шири. Сюжет база ук малчынның чуртталгазының төөгүзүнге үндезиленген. Шүлүглел кыска киирилдеден ангыда, «Човулаңың дөвунчүү», «Чолдун бедик чадазы» деп аразында тудуш харылзаалыг ийи кезектен тургустунган. Олар боттары тус-тузунда кезек төнген уткалыг бичии эгелерге чарылган. Маадырның овур-хевири ооң чажындан тура кырыгыже чедир узун үениң дургузунда хөгжүлделиг кылдыр чуруттунган. Азырап каан ада, ие Артык-дуза чедиргелек Орай-хенче биче шаамдан Онза-бакты көре бердим – деп, маадыр шаандагы чаржынчыг чуртталгазын төөгүлеп эгелээр. Улуг-даа, бичии-даа хөлечиктин салымы бир домей: байлар ону чаржыны чок халас күш кылдыр көруп чораан. Ынчангаш хензиг-ле эпчок чуведен, олар хайыра чок сөгледип, эттедип чораан. Хөлечиктин ындыг кээргенчиг, чаржынчыг байдалын «СаныМөгеде» номчукчунун хөрек-чүрээ ажыңайнып келир кылдыр кайгамчык уран мергежилдиг чураан: … чылытканнын артыын ижип, Куруг хырным бортап чордум. Шыжыкканнын аксын дыннап, Кулак кызып эртип чордум. Шүлүглелдин «Чолдун бедик чадазы»деп ийиги кезээнин эгезинче Тыванын национал-хосталгалыг революциязынын соонда болган кол-кол чаартылгаларны допчузу-биле тайылбырлаан. Саны-Мөге чурттун бугу арат чону-биле кады эки салымга чугле революциянын ачызында ужурашкан. Ам «Чолдун бедик чадазынче» оон көдурлүүшкүнү эгелээн. Улусчу эрге чагырганын чылдарында Саны-Мөгенин чуртталгазы шуут өскерилген:

Кажан шагдан өзуп чадаан

Каш малым-өнчу-хувум

Кадат, хавыт чедишпестеп,

Кажаа сыңмас өзүп чорду.

Өскен-төрээн чараш, ыдык Тывазындан, ада-иезинден, төрел чонундан Ада-чурттуң Улуг дайынынче 1943 чылда 220 тыва эки турачы оолдар-кыстар дайын шөлүнче аъттаныпканнар. Оларның чүгле 141-и дайындан төрээн Тывазынче ээп чанып келгеннер. 65 эки турачы чонунуң амыр-дыжы, келир үези дээш дайын шөлүнге амы-тынындан чарлып, украин черге мөңгеде бажын салган. Ынчангаш хостуг арат хосталганың аас-кежиктиг чурту-улуг Совет Эвилелинче фашистиг Германиянын халдаашкынынга күштүү-биле килеңневишаан, дайынны чылча базарынга шыдаар шаа-биле үлүүн киирер деп шиитпирлээр.

Дээди бедик хүнүвүсче

Дерзии дайзын шурап кээрге,

Арат чоннуң килең-кылыы

Ашак мени оттурупту.

Саны- Шири Ооржак Ада- чурттун дайынынын уезинде бодунун патриотчу xулээлгезин долузу- биле күүсеткен арат. Ол Кызыл Шеригге 260 бода малды, 160 киллограмм дүктү, 40 килограмм үстү, 15 аътты, 280 муң акшаны дузаламчы кылдыр берген. Ооң улегер- чижээн бистиң чурттуң дыка xой арат чону катаптап, янзы- бүрү белектерни болгаш акша аймаан фронтуга дузаламчы кылдыр берген. ТАР-ның арат-чонунуң Кызыл Шеригге берген баштайгы белээн 1942 чылдың апрель 22-ден май 3-ке чедир Барыын фронтунуң дайынчыларынга чедирип тывыскан. Ол баштайгы белекти фронтуже Тыва Арат Республиканын Намынын Топ Комитединиң чиңгине секретары Салчак Калбак-Хорекович Тока, ТАР-ның күрүне камгалының улуг лейтенантызы Артас Монгуш, Араттын Революстуг Шерииниң улуг лейтенантызы Лопсаң Ооржак, Кызылдың дааранылга комбинадының ажылдакчызы Барыңмаа Кара-Сал, Мөңгүн-Тайганың мурнакчы малчыны Саны-Шири Ооржак, чогаалчы Олег Сагаан-оол, Каа-Хемден саанчы Христина Тараковна, Сүт-Хөлден мурнакчы саанчы Ыңаажык Ооржак, Тыванын Араттын Республиканын Намынын Топ Комитединиң чөвүлекчизи Владимир Репин чедиргеннер.

1942 чылдың май 4-те ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң даргазы Михаил Иванович Калинин Тываның төлээлерин хүлээп алгаш, Кызыл Шеригге Тываның арат-чонунуң улуг белээ дузаламчызы дээш, Тыва Арат Республиканын Намынын Топ Комитединиң чиңгине секретары Салчак Калбак-Хорекович Токаны Ленин ордени-биле шаңнаан.

«Саны-Моге» деп шулуглелдин протативи-Ооржак Саны-Шири.

Ук ызыгуурундан ядыы арат Саны-Шири Шангырович Ооржак кончуг-ла ажылгыр кижи чораан. Ол бедик чаагай Монгун-Тайганын барып чедери берге, агаар-бойдузу кадыг-шириин онзагай черинге чурттап чораан. Анаа-ла бодуун арат болур ол кончуг ажылгыр кижини шулукчу моге кижи кылдыр эде адаан. Ынчангаш оон шулуглелинин ады «Саны-Моге» болган ужуру ында.

Аргажок ядыы-туренги арат Ооржак Шангырнын, оон кадайы Боксенин бугу-ле ажы-толунден эн-не аар-берге салым-чол болза, оларнын оглу Саны-Ширинин салымы. Хемчик бажынын бир байынын аалынга он хар четкеле Саны-Ширини каапкаш, оолдун ада-иези аш-чут, ажыг-човуландан дезип, Монгун-Тайгада Каргы хемнин эриинге кылаштажып келгеннер.
Балдыр бээжек оолчугашка ада-иезинден чарлыры дег берге чуу турар! А оон соонда, элээн уе эрткенде чангыс аът-биле оолчугаш даайы-биле ада-иезинин чурттай берген черинче Ак-Хемни таварты чанып орда, оштуг чуве дег, хат-шуурган оларны кээргел чогу-биле улдап тавараан. Бичии Саны-Шири Монгун-Тайгада Каргы хемнин эриктеринге донуп дожаан, тын менди чедип кээрге, оон торээн ада-иези ол чернин байларында холечиктеп чурттап чоруур болган. Холечиктин салымы бичии Саны-Ширини база боле-хаара туда берген – ол оолчугаш тус чернин байларынга база-ла холечиктеп эгелээн. Бичии Ходел Саны-Шири Тывага чоок моол байларга, Овурнун Тумат, Тес-Хемнин Оолет болгаш оске-даа аймактарнын байларынга база холечиктеп, кежик-чолунун салымын оон-моон база дилеп сураглап шаг-ла болган. Каяа-даа баарга, феодалдарнын дарлалы бергедээн, каяа-даа баарга, аш-чут, човулан диргелген, кайда-даа мал-маган чудап олуп турар – ядыы араттын салымы ындыг болган. Ынчангаш дан адарга-ла байларга ходел болур, ол шагнын ядыы арадынын дын-кара чангыс салымы ол турган.
Ынчалза-даа Саны-Шириге куш-ажыл оорушкуну бо-ла эккээр турган. Ада-иезинин мындыг чагыг-состери ону бо-ла хей- аът киирип чалгынналдырар турган:

«Кижи кужун кижи тотпес,
Ажыл тотпес-олзе тонер.
Кинчи-бекти дээрги чешпес,
Албатылар боду чежер.

Хунун сенээ чырыткы боор,
Кужун сенээ азырал боор,
Чалгаа чорба, кежээ чору,
Чангыс чорба, оорлуг чору».

Улуг Лениннин, Октябрьнын Социалистиг Улуг революциязынын ачызында, 1921 чылда Тывага тиилээн Улусчу революциянын ачызында бугу Тыва араттарнын амыдыралы ышкаш, ядыы-туренги Саны-Ширинин амыдырал-чуртталгазы ам ундезини-биле оскерилген. Куш-ажылга ынакшылдыг, быжыг ог-буле, тодуг-догаа, кадык-шыырак ажы-тол, эт-септиг ог, каш чузун мал-маган-арат кижиге оон артык чуу херек чувел?!
Хамыктын мурнунда-хосталга болгаш тайбын! Тыва Арат Республиканын хостуг хамаатызы, ажыл-ишчи арат Саны-Шири ажыл-амыдыралы-биле ындыг харыыны берген. Совет Эвилелинче гитлержи фашизм халдай бээрге, Саны-Шири Шангырович Кызыл Армияга шыдаар шаа-биле дузалажып эгелээн. Дайыннын баштайгы чылында-ла ол элээн хой малын, чугурук аъттарны харам чокка белекке берген. Чер-чурту-Монгун-Тайганын араттары Саны-Шири Шангырович Ооржакты тыванын мурнакчы малчыннарынын Кызылга болган республика хуралынга толээге сонгааннар. Шаанда биче шаанда чадаг кылаштап, даайынын багай аъдынга ушкажып ашканы черлеп, ам бодунун хууда чугурук аъды-биле саат чокка Саадак, Сыын-Баштыг арттарны, оон соонда ТАР-нын Барыын-Хемчик кожуунунун тову-Кызыл-Мажалыкка келгеш, хуулгаазын аът «Оттуг-Тергеге» олурупкаш, оске толээлер-биле кады Кызылга ол чедип келген. Тоогунун дириг херечизи-хоочун малчын Ооржак Саны-Шириге Тыва Арат Республиканын дээди шанналы - Куш-ажылдын орденин байырлыг байдалга тывыскан.
Кадыг-дошкун 1942 чылдын март айда арат Ооржак Саны-Шири Сут-Хол кожуунунун сураглыг малчыны Ондар Ынаажык, чогаалчы Олег Саган-оол олар-биле ТАРН Топ Комитединин Чингине секретары эш С.К. Токага баштадып алгаш, немец-фашистерни кам-хайыра чок чылча шапкан Кызыл-Шеригге Тыванын арат чонунун мурнундан моон белек чедирип чораан.
Совет фрондудан чанып келгеш, Ооржак Саны-Шири монгун-тайгажыларга тиилелгеге ханы бузурелдиин база катап дангыраглап чугаалаан:
- Кызыл Шеригнин эрес-маадырлыг дайынчыларын караам-биле корген мен. Кажар дайзынны тиилеп алырынга кончуг шиитпирлиг совет кижилерни корген мен. Шак ындыг эп-найыралдыг, хой националдыг улус кажан-даа тиилеттирбезинге бузуреп корген мен!..
Бистин черде ат-сураглыг малчын Ооржак Саны-Ширинин ады кажан-даа олум чок. Ол алдарлыг, улуг малчын кижинин ажыл-херектеринге тураскааткан пионер чыыштары ол уеде Советтиг Тыванын Монгун-Тайганын школаларынга болуп эртип тургулаан.
«Саны-Моге» деп сурагжаан шулуглелдин маадыры - Саны - Ширинин торээн чери-Монгун-Тайгада канчаар-даа аажок улуг чаартылгалар оон бээр болган.
Саны-Шири Шангырович Ооржактын оолдарынын оолдары, уругларынын уруглары Моген-Буреннин, Мугур-Аксынын ортумак школаларын дооскаш, дээди болгаш тускай ортумак ооредилге черлерин доозуп, башкынын, зоотехниктин, инженернин, чурукчунун, эмчинин-оске-даа мергежилдин бедик культурлуг кижилери апарган торээн, бедик чаагай Монгун-Тайгазында ажылдап, чурттап чоруурлар.

Туннел.

«Саны-Мөге» - дайын уезинин шүлүк чогаалында эң-не улуг хемчээлдиг болгаш эң-не сурагжаан чогаалы. Саны-Мөге чангыс-даа класс дооспаан, барык билиг-бижик чок ашак. Ындыг-даа болза ол амыдыралдың дээди сургуулун дооскан болгаш чаа, революстуг эрге-чагырганын езулуг улусчу ужур-утказын ханы билип турар. Шак-ла ооң ужурунда Саны-Мөге ол тургузугнун бердинген солдады, езулуг хамаатызы бооп, төрээн чуртунга кадыг шылгалданың уезинде бедик патриоттуг медерелдиин көргускен маадыр.

Кадыг-дошкун 1942 чылын парлалгага коступ келген «Саны-Моге» деп Советтиг Тывага сурагжып алгаан бо шулуглел хой-хой номчукчуларнын амгы салгалынын ам-даа холдан салбас ному болуп артпышаан.

Ажыглаан литература данзызы:


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Презентация "Тема Гражданской войны в стихах М.А.Светлова"

Презентация к уроку литературы в 6 классе по программе Маранцмана.Презентация содержит биографический материал, материал к стихотворениям " Гренада","Песня о Каховке",фотографии....

Презентация Великая Отечественная война в стихах русских поэтов

Стихи русских поэтов о Великой Отечественной войне...

Презентация Великая Отечественная война в стихах русских поэтов

Стихи русских поэтов о Великой Отечественной войне...

Произведения о Великой Отечественной войне в стихах К.М. Симонова и Д.С. Самойлова

Данный материал может быть использован на уроках литературы в 6 классе по творчеству К.М. Симонова и Д.С. Самойлова (стихи о ВОВ)....

Проект Великая война в стихах

Проект Великая война в стихах...

Конспект урока литературы (внеклассного чтения) в 7 классе. . Великая Отечественная война в стихах русских поэтов.

Конспект урока литературы (внеклассного чтения) в 7 классе. .  Великая Отечественная война в стихах русских поэтов. Творческая мастерская....