«Татар телендә алынма сүзләр»
план-конспект урока (6 класс)

Татарстан Республикасы

Апас муниципаль районы
Морзалар урта гомуми белем бирү мәктәбе

«Татар телендә алынма сүзләр»

6 нчы сыйныфта туган тел( татар теле)ннән дәрес эшкәртмәсе

I категорияле татар теле

һәм әдәбияты укытучысы

Шәяхмәтова Сиринә Фәгыйль кызы

2024 нче ел

Тема: Татар телендә алынма сүзләр

Дата: ел

Дәреснең максаты.

Белем бирү: укучыларны алынма сүзләр белән таныштыру, аларны диалогик, монологик сөйләмдә куллана алу күнекмәләрен формалаштыру;

Үстерешле: сүз байлыгын арттыру, логик фикер йөртү осталыгын үстерү;

Тәрбияви: туган илгә, туган җиреңә мәхәббәт уяту.

Планлаштырылган нәтиҗәләр:

Шәхси:

- татар теле - туган телгә мәхәббәт, сак караш булдыру; тел һәм милли культураның аерылгысыз икәнлегенә төшенү.

- дөрес сөйләм күнекмәләре булдыруга омтылу, үзләштергән белемнәр нәтиҗәсендә сүзлек байлыгын арттыру.

Метапредмет:

- сөйләм эшчәнлеге төрләренә ия булу;

- алган белем, осталык һәм күнекмәләрдән иркен файдалану;

- тел нормаларына таянып, үз фикереңне төгәл, аңлаешлы әйтә алу .

Предмет:

- телнең төп функцияләре, кеше белән җәмгыять язмышында телнең бик мөһим чара икәнлеге турында мәгълүматлы булу;

- сүзләргә (фонетик, сүз төзелеше, сүз ясалышы, лексик, морфологик), сүзтезмәләргә, җөмләләргә һәм текстларга анализ ясау

- татар теле лексикасы һәм фразеологиясенең төп стилистик мөмкинлекләрен, татар әдәби теленең төп нормаларын белү.

Универсаль уку гамәлләре:

Регулятив: билгеле һәм билгеле булмаганны чагыштырып, уку бурычын кую; нәтиҗәле алымнарны сайлап, уку эшчәнлеген оештыра белү; үзтикшерү, үзбәя күнекмәләренә ия булу.

Танып белү: кирәкле мәгълүматны эзләп табу; сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрен таба белү; уй-фикерне язма һәм әйтмә формада аңлап оештыру.

Коммуникатив: аралашу максатына туры китереп, үз фикерен тулы һәм төгәл итеп җиткерә алу; төркемдә, парда, күмәк эшләгәндә хезмәттәшлек итә белү.

Дәрес тибы: яңа материалны аңлату.

Предметара бәйләнеш: әдәбият, рус теле.

Дәреслек: Шәкүрова М.М., Гыйниятуллина Л.М., Хисамов О.Р. (Туган тел (татар теле): төп гомуми белем бирү оешмалары өчен дәреслек (электрон) 6 нчы сыйныф.

Җиһазлау: презентация, интерактив такта, компьютер, аудиоязма, карточкалар.

Дәрес барышы

#1052;отивлаштыру.

- Исәнмесез, укучылар! Хәерле көн, яхшы кәеф телим сезгә.

#1040;ктуальләштерү.

- Бүген без тел гыйлеменең бүлекләрен өйрәнүне дәвам итәбез.

Өй эшен тикшерү. Һәрбер укучы сүз турында өчәр мәкаль укый, мәгънәсен аңлата.

III. Уку мәсьәләсен кую һәм чишү.

• Әйдәгез искә төшерик әле сүзләрне тел белеменең кайсы бүлеге өйрәнә?

(лексика, лексикология)

• Һәрбер яңа тема безнең эпиграф белән башлана. Һәм без шул теманы өйрәнеп бетергәнче шушы эпиграфны ачабыз, шулай бит укучылар? Әйдәгез дәреслектәге эпиграфны укып карыйк әле. (кычкырып уку, күчереп язу)

Слайдта “ Шүрәле” әкиятенең иллюстрациясе, поэмадан өзек язылган.

II слайд

...Бервакыт чут-чут итеп сайрый ходайның кошлары;

Китә җаннарны кисеп, ярып садаи хушлары.

Монда бульварлар, клуб һәм танцевальня, цирк та шул;

Монда оркестр, театрлар да шул, концерт та шул...

- Укучылар, сез бу юлларның кайсы әсәрдән икәнен таныгансыздыр инде.

(Көтелгән җавап)

- Әйе, Г.Тукайның “Шүрәле” поэмасыннан алынган.

Хәзер әйдәгез киләсе слайдны укыйк.

III слайд

... Птичий щебет, звонкий лепет раздавались в тишине

И пронзительным весельем наполняли душу мне.
Здесь и музыка и танцы, и певцы и циркачи,
Здесь бульвары и театры, и борцы и скрипачи...

- Каршыгызда карточкалар бар. Ике текст бирелгән. Икесендә дә мәгьнәләрен үзгәртмичә, кабатланган сүзләрне очраттыгызмы балалар? Ул нинди сүзләр?

- Бик дөрес, балалар, бу сүзләр рус теленнән алынган. Бу сүзләр ике телдә дә бер үк төрле әйтеләләр. Андый сүзләрне без ничек дип атыйбыз?

(Көтелгән җавап)

- Бик дөрес, без аларны алынма сүзләр дип йөртәбез.

- Ничек уйлыйсыз, безгә кирәкме икән алар?

- Бу сорауга җавапны дәрес барышында алырбыз.

- Ә хәзер әйдәгез игътибар белән видеоязма карап алыйк“Татар телендә алынма сүзләр” Татарстан 24 каналының “Полиглот” тапшыруыннан өзек

IV. Яңа теманы ныгыту. Модельләштерү.

1. Карточка № 2.

- Таблицага игътибар итик.

- Дөреслеген VII слайдтан карап тикшереп алырбыз.

Телебезнең сүзлек составы халкыбызның үзара аралашуы һәм бүтән халыклар белән бергәләп яшәве нәтиҗәсендә барлыкка килә. Аның төп өлешен татар теленең үз сүзләре алып тора.

- Әйдәгез, Татар теленең үз сүзләре бирелгән таблицага күзәтү ясыйк. VIII слайд

Нәтиҗә:

- Татар сүзләре нәрсә белән үзенчәлекле?

(Көтелгән җавап)

- Алар кыска, истә калдырырга җайлы.

- Сингармонизмга буйсыналар.

- Яхшы. Ә хәзер алынма сүзләрне ничек аерып була? - дигән сорауга җавап эзлибез.

IX слайд

• Гарәп-фарсы алынмаларында сүз башында д, з, р, һ, ф тартыклары килә: дан, замана, ризык, хәтер, һәйкәл, һәм, фән.
• Гарәп-фарсы сүзләре тә-, мә-, мө- кушылмалары белән башлана, -әт, -ат, -ят, -ханә, -стан кушымчалары белән тәмамлана: тәрҗемә, мәктәп, мөгаллим, хөкүмәт, матбугат, нәшрият, ашханә, Татарстан.
• Гарәп-фарсы алынмаларында нечкә сүзләрдә [гъ ], [къ] тартыклары килергә мөмкин.

-Ә бүгенге көндә телебезгә алынма сүзләр кайсы тел аша керә дип уйлыйсыз? (Көтелгән җавап)

- Рус теленнән.

- Дөрес, рус теленнән һәм аның аша бүтән телләрдән. Болар - инглиз, немец, француз, итальян һ.б.телләр. Алынма сүзләрне аеру өчен аларның билгеләрен санауны дәвам итәбез: X слайд

• Алынмаларның кайберләре сингармонизмга буйсынмый: китап, җәза, кино.
• Ике яки икедән артык сузык бер-бер артлы килә: театр, какао, поэма.
• Сүздә бю, вю, кю, мю, пю, рю кушылмалары булу: бюст, гравюра, кювет, мюсли, пюре, рюкзак.

- Телебез соңгы елларда нинди алынмаларга баеды икән?

(Көтелгән җаваплар)

- Файл, сайт, слайд, Инстаграм, блогер, лайк.

- Әйе, аларның күбесе Интернет белән бәйле яңа сүзләр. Аларны неологизмнар дип йөртәләр.

Физминут .

Дәреслек белән эш.

3 нче күнегү:

- уку

- сорауларга җавап бирү

- 3-1 тест текст буенча

- 3-4 нче күнегүне язмача эшлибез.

Җиде планета бер-берсеннән тигез ераклыкта урнашкан һәм бер үк орбитада әйләнәләр . (Кояш, Ай, Юпитер, Марс, Меркурий, Сатурн, Венера). Шушы планеталардан нур алып, җир куенында җиде төрле металл барлыкка килә дип уйлаганнар Алхимиклар. Кояштан нур алып алтын ярала , Айдан - көмеш, Юпитер- аккургаш , Марс- тимер, Меркурий- терекөмеш, Сатурн- кургаш, Венера- бакыр.

IV. Рефлексия.

- Дәрес башында куелган сорауга җавап биреп карыйк әле. Алынмалар телебезгә кирәкме?

(Көтелгән җаваплар)

- Аларның күбесе телебезгә бик күптән үтеп кергәннәр һәм татар теле кагыйдәсенә буйсынганнар.

- Кирәк, чөнки бөтен яңа сүзләрнең татарчага тәрҗемәләре юк.

- Ләкин аларны урынлы кулланырга кирәк.

- Татарчасы булса, алынма сүз кулланмаска.

- Бик дөрес, ә хәзер бер шигырь тыңлыйк әле.

Видеоязма. Ш. Маннапов «Ат ник көлә?»

- Балалар, ат нигә көлгән икән?

(Көтелгән җавап)

- Ирек татарча белми, шуңа күрә көлә.

- Привет, конь - алынма сүзләрме?

(Көтелгән җавап)

- Юк, привет - сәлам, конь - ат була.

- Укучылар, үз телебездә булган сүзләрне бүтән тел сүзләре белән алыштыру әйбәт күренешме? Сез Иреккә нинди киңәш бирер идегез?

(Көтелгән җаваплар)

- Үз телеңне белергә кирәк.

- Үз телеңне белмәсәң, көлкегә калырсың.

- Алынма сүзләр турында сөйләшүне киләсе дәрестә дәвам итәрбез.

Үзбәя.

V. Өй эше. Әдәбият дәреслегеннән алынма сүзләр кергән 5 җөмлә язып алырга.

VI. Йомгаклау.

- Туган телебезне өйрәнүдә уңышлар телим! Сау булыгыз!