Сценарий "Хуулгаазын оюн-найыр"
методическая разработка

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение детский сад «Мишутка» г.Ак-Довурак.

Согласовано:                                                                              Утверждено:                                                                                                                                                                                            Зав.зам.по ВМР                                         Заведующей МБДОУ д/с «Мишутка                                                                           --------/Дагбы Н.Д /                                                            _______/Монгуш А.Б-Т/                                                                               «----»------------2021г                                                             «___»_______2021г

Сценарий разработка национального тувинского  праздника «Шагаа»

(Подготовительной к школе группе)

Подготовила:Музыкальный руководитель

 по ритмике и хореографии

Хомушку Долбанмаа Октээовна

г.Ак-Довурак - 2021г.

Сорулгазы:

1.Тыва улустун чаа-чыл байырлалынын чорудуун уругларга ойнадып ооредири.

2. Уругларнын коружун, узел-бодалын, нити билиин болгаш аажы-чанын кижизидери

3.Долгандыр турар хурээлелдин болгаш бойдус биле бодунун тудуш холбаалыынын дугайнда кижинин билип алыышкынын уругларга сайзырадыры.

Эге белектел ажылдар: уруглар, кижизидикчи башкылар-биле уругларны тыва оюннарга ооредири, шээжи  –  биле доктаадыр шулуктери, ырылары, танцылары, тывызыктары, улегер-домактары.

Каастап-шимээр ажылдар: огну кожурери, огну тигери, огну аайлаары, аяк-саваны чечелеп салыры, байырлал болур орээлди каастаары ( чылдарны азары, ынааны огнуг  ленталар-биле каастаары

Литература: Амгы уеге тургустунганкан тыва тоол «Оскус оол-биле ноян»

Киржикчилери:

Ак-Сал ирей

Ажыкмаа кадай

Дагаа

Мечи

Байырлалдын чорудуу:

Болур шагынын бертинде каш минута четпейн турда  тыва чараш аялга дынналып кээр. Орээлди байырлалдын утказынга таарыштырып аян киир каастаан.

Уруглар, « Шагаа»-деп ырынын   аялгазынынга, байырлал болур залдын ийи эжиинден кирип келирлер.

Шупту:Амыр-ла ,Амыр !(чолукшуурлар)

Аалчыларны Ак-Сал ирей, Ажыкмаа кадай уткуп турар.

- Амыр-ла, Амыр уруглар !

Ажыкмаа угбай:  дорже эртип сааданар уругларым!

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар .

Шайдан ижип корунерем  уругларым.

Приветственный танец «Ээлгир шынгырааш»

Ак-Сал ирей: Шагаа –деп чул?- шулуктеп тургаш тайылбырлап бээр силер бе, уругларым?

Уругларнын шулуктери:

Автору -Чап Чулдум , «Шагаа»

(уруглар шулукту одуругларга улежип номчуурлар)

1.Шаа кээрге,  часты оштаар

Шагаа хуну унуп келди

Саннар ыжы дээрже шойлуп,

Сагыш-хоону сергедип кээр.

2.Аалдардан аал дамчаан

Адаан-моорей хайнып унду

Кырган, чалыы, бичи чаштар

Кымнар манаа хоглевес дээр

3.Адыгжылар чазын адар,

Аваангырлар тевек тевер,

Маргылдажып баг-даа хагар,

Баскылаштыр чунгуулаар-даа.

4.кажык адып, даалылаар

Кагжып оруп. Шыдыраалаар,

Шуру шуудуп чинчилежир,

Шуптузунга оюн четчир

5.Шагдан тура ада-огбе

Сагылгазы-шагаавыста

Чолдуг хунде акты чажып

Чолукшуулу, йорээжиили.

Ажыкмаа угбай: Оо! кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым. А шагааны уткууру дээрге – удуп чыткан бойдусту уткуп хулээп алырывыс ол.  Бугу бойдус чаа-ла донут-дожатан адырлып аар дээш, иезинин аа- судун эмип, ижип алгаш, бис ышкаш оон озуп унер.

Ук байырлалды Топ Азиянын бугу чоннары эрттирер.

(Аялга дынналып кээр)

Ак-Сал ирей:

Кузеп манаан  чылывыста

Чылдар аалдап  чедип келди

Оюн-тоглаа шагаавысче

Чалаалынар!  уткуулунар! (Аялга адаа – биле 12 чыл челээштендир самнап  унуп  келгеш  шулуктээрлер)

Сам- «12чыл»

12 чылдын шулуктери

(тыва уругларнын ясли-садтарынга номчулга номундан)

Куске чыл:

Хамык чылдар эгези мен

Куске чылды хундулээли.

Карыш четпес боттуг-даа бол

Кучу ында, могееээли!

Инек чыл:

Ийиги чыл-инек чыл-дыр.

Ии,  дадай! Шынгыы чыл-дыр.

Эскериичел, каразыычал-

Элээн берге амытан-мен.

Пар чыл:

Пар чыл дээрге, ушку чыл-дыр,

База-ла бир онза чыл-дыр.

Бараанындан коргунчуг бол,

Баары эриг амытан-мен.

Тоолай чыл:

Тоолга бо-ла таваржып кээр

Тоолай база чылда кирген.

Шагдан бээр-ле чаштар оннуу

Чараш чаагай амытан мен

Улу чыл:

Чурталганын сурукчузу,

Чугаа – состун шынчы ээзи,

Чаагай сеткил, кадыкшылдын

Чаяакчызы – Улу чыл мен.

Чылан чыл:

Чылан чылда амыдырал

Чындынайнып турар деп бил.

Аарыг-аржык, аш чут шуптуу

Арлы берген ышкаш болур

Аът чыл:

Тыва кижи аътка ынак,

Тынын берген чувези ол.

Ынчалза-даа аът чыл болза,

Ындыг амыр эвес чыл-дыр.

Хой чыл:

Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин боданарам.

Хонну биче, чаны кортук

Хоокуйну кээргенерем.

Мечи чыл:

Мечи чыдын угааны – бай,

Менээргектер ынчаш ковей,

Алдарзырак, былдамыш деп,

Атка кирген чылывыс бо

Дагаа чыл:

Эртежи-ле бодум бо дээш,

Эртенин-не кыйгы салыр –

Уйгужуга туразы чок

Улуг ишчи Дагаа бо-мен.

Ыт чыл:

Ээзинге бердингени,

Эн-не шынчы болганы-даа,

Ыттын эки шынарларын

Ылап айтып, бадыткаар мен.

Хаван чыл:

Эргилделиг чылдарывыс

Эн-не солгу – Хаван чыл-дыр.

Кеми-даа чок, багы-даа чок –

Кээргенчиг амытан мен.

(Ийи солчур чылдар унуп келирлер)

Инек чылы:

Шаандан тура ада-огбем

Шажын номун ажытыргаш

Шагын, хунун часпайн келген

Шагаавыста моорлап келдим

Куске чылы Инек чылынга:

Унген хуну уткуп тургаш,

Унген чылды туннеп удээл,

Ууле-херек будер кылдыр,

Ур-ле тейлеп согуруулу

Ажыкмаа угбай 12 чылга:

Хурээлелди камгаланар,

Хуннун-даннын кадарынар!

Хуг дээр отка, уер-сугга,

Куштуг хатка алыспанар!

Бойдузувус камгаланар!

Болчукчу бооп кадарынар!

Сугда, черде хамык байлак

Шуптуувусту утпаалынар

Ан-мен, унуш, балык-байлан

Ам-даа озуп, арбыдазын!

Долгандыр-ла чапты берген

Хурээлелди камгаланар!

Шуптуу 12 чыл: Ындыг-ла болзунам!

(12 чыл хуулгаазын аялга –биле ханаларже боттарынын олутарынче олургулап кире бээрлер ). Ийи чыл(куске, инек ) коску олуттарда артып калырлар).

Ажыкмаа угбай:  Шагаа уезинде ужур ындыг, уругларым : тоолдажыр, тывызыктажыр, дурген чугаалажыр, улегер домактажыр, кожамыктажыр , янзы-буру оюннарны чаа унер чылдын шагы келгиже, тонгуже, кады кожа аалдар-биле бот-боттары чалажып  ойнап чорааннар. Ол кандыг оюннарыл, силерден айтырып оргаш, кады ойнаар бис.

Куске чылы: чоруур шагым  бетинде  силер биле ойнап хоглеп алыйн уруглар.

Бир уруг: Чинчи чажырар-дыр че

(куске чылы кады ойнай бээр)

Шуптуу: че!

Бир уруг: Чинчи тыпаан  кижини  шиидерде дурген -чугаа азы шулук чугааладыр бис.

Шуптуу: ындыг-дыр!

(Оюнга музыканы салып болур )

Оюн «Чинчи чажырар»

Дурген-чугаа, узун-тыныш-уругларнын кууселдезинде

Уруглар: (билип алганынга)

Солун ою н –дур!Аа!-деп, магадаар.

Ажыкмаа: Ам аржыыл чажыржып  «Ортеннежип «  ойнаар-дыр че, уруглар!

Бир уруг: оюнда шиидерде улегер-домактар чугааладыр-дыр че!

Уруглар: Че!

Бир уруг:Че-ве дээш, долгандыр олура кааптарлар.

(Оюнга музыка уделгези туруп болур)

Улегер домактар

Уруглар: (билип алганынга)

Бо база дыка солун он барды! Оо!-деп, магадаар.

Бир уруг: Ам кажык оюнундан билип аалынарам (шуптуу бичи хаптарда кажыктарлыг болур)

Башкы: Баштай сага кылыр кажыктан шилип алынар, уруглар. Ол оске кажыктардан улуг болгаш аар болур. Шилип алган кажыкты оору октапкаш, черде чыдар кажыктарны оору октапкан кажык-биле , сынар шаа –биле, денге боле туткаш, дозар. Холга сага-биле тутуна берген кажыктар ончузу апаар. Черде артып калган кажыктар тонгуже ойнаар.

(Музыкалыг сула шимчээшкин)

                                         Сам  «Кажыктаалы»

1 оол уруг:

Кырган ачай тевек – деп чул?

Айтып берем

Кымывыс –даа билбес-тир бис.

(коруп турар)

2 оол уруг:

Бодап кор даан, кырган ачай,

Бурун тыва

Бужар солун оюннуг-дур.

(манап турар)

Ак-Сал ирей: Ол шын харын оолдарым

Тевек база тываларнын  тергиин солун оюну-дур

Чеже салгал дамчып келген-

Чер-ле санап шыдавас мен

3 оол уруг:

Тевектезе тергиин-не мен,

Дескешпес сен, бырашпас сен,

Ийи будум меннип турда,

Илдик турбас чуве-дир ол

4 оол уруг:

Бо-ла болгай тулган-дыр бе,

Бодум кылган чувем-дир ол.

Каш-каш янзы теп каап турда

Хала турбас чувен-дир ол.

5 оол  уруг:

Эжен-не бо шынап чер-ле

Эмин эрттир тевек-тир мон

Эдээм астып, чииктенипкеш,

Эгелээйн сана шинме

Ак–Сал ирей:

Аваангырлар тевектээрин

Танцы-Самга корээлинер!

Танцы «Тевектээл»

Шупту: оо!-деп каарлар.

Ырылыг часпар

1._Ыры

«Танды тыва оглу мен» кууселдеде группа №12 болуктун кижизидикчизи__________________________________________________________

2._Ыры «Сайзанак»_кууселдеде №10 болуктун кижизидикчиз и_____________________________________________________________

Ак-Сал ирей: Оо! кончуг-даа шын ырлажып, ойнап  билир-дир силер, уругларым. Ам чараш чанчылывыс дугайнда ырлажып беринерем, уругларым!

Ыры «Чанчылывыс чараш»

Ажыкмаа угбай: Ийи чыл солушту, хуулгаазын оюн-найыр адакталды.

Тыва черимге ак судум чажыым чажып йорээлдээйн:

(тос карак-биле чажыг чажар)

Эртине байлактыг,

Элбек дужуттуг,

Суггат-сууннуг,

Суггур-чаъстыг,

Кадар оъттуг,

Кан-суруглуг,

Аян-шинчилиг,

Аяс дээрлиг-ле болзун!

Тыва чонумга:

Эртем билиглиг,

Эптиг-демниг,

Чуглуг-соруктуг,

Сулде-сузуктуг,

Экиге буянныг,

Эрбенге харыылыг,

Домаан чидирбес,

Доктарга алыспас-ла болзун!

Ак-Сал ирей: Шагаа-биле!(уругларны артыжавышаан)

Шуптуу: Ындыг-ла болзунам!(кадактарын солчуп сунчуурлар, шагаалаан уруглар ада-иези-биле унуп чоруптарлар)