Класс шагы "Чонун алгаан, чуртун каастаан човаг билбес авалар-дыр"
классный час (7 класс) по теме

Класс шагы: «Чонун алгаан, чуртун каастаан

                       Човаг билбес авалар-дыр»

Сорулгазы: Чер-чуртунуӊ онзагай кижилериниӊ кылып чораан ажыл-херээн, амыдыралын үнелеп билиринге өөредир. Чаӊгыс чер-чурттугларынга чоргааралын оттуруп, Тываныӊ Россияга каттышканындан бээр 100 чыл оюн, Кызылдыӊ үндезилеттинип тургустунганындан 100 чылын уругларга билиндирер. Уругларныӊ аас чугаазын сайзырадыры, чогаадыкчы бот-идекпейлиг чоруун оттурары.

Ажыглаар дериг-херекселдер: проектор, экран, чуруктар, номнардан шүлүктер.

                                   Класс шагыныӊ чорудуу: 

(Класс үш деӊ кезекке үстүп алгаш, боттарыныӊ бөлүүнде таварышкан улузун төлевилелдер кылдыр белеткээш, онзагай талаларын илередир).

- Бүгүде экии! Бɵгүн бис онзагай класс шагы эрттирер бис, уруглар. Чүл дизе, бистиӊ суурувустуӊ алдар-адын өрү көдүрүп чоруур ишчи кижилер кайы хөй. Бо  класс шагында чүгле ие-херээжен онзагай кижилерге доктаап, оларнын-биле таныжар бис.

         Байыр чедириишкини:

Частыӊ чараш байырлалы

Чалгын херип, моорлап келди.

Марттыӊ сезин уткуулуӊар.

Магаданчыг байырлал-дыр.

         - Уруглар, бөгүн эрттирер клазывыс шагында онзагай талаларлыг чаӊгыс чер-чурттуг ава-херээжен чон-биле таныжып, оларныӊ кылган ажыл-херээниӊ, алдар-адыныӊ дугайында билип алыр бис. Оларныӊ аразында чамдыызы аравыста чок-даа болза, оларныӊ чаагай адын сактып, үлегерни алыр ужурлуг бис. Ам оларныӊ-биле таныжаалыӊар.

1-ги бөлүктүӊ оолдар, уруглары чуруктарда маадырлары-биле таныштырар: Конгар С.Ч., Иргит А.Ч., Чыдым О.С.(маадыр ие, малчын, чолаачы авалар)

1-ги өөреникчи:   Ажы-төлдү кижизиткен,

                              Ажыл-ижин шуудаткан,

                              Малын малдап чурттап чораан

                              Магаданчыг ава чораан.

2-ги өөреникчи: Малчын ие, маадыр ие – Конгар Сержиӊ Чанзановна башкы династияны кижизиткен, оларныӊ аразындан школавыстыӊ адын өгбевистиӊ улуг оглу, өөредилге сайыды, «Башкы» журналыныӊ редактору чораан Н.С.Конгарга тураскаадып адаан. Уругларынын сези башкылар болуп, ооредилге шугумунда үре-түӊнелдиг ажылдап чоруурлар.

3-кү өөреникчи: Тайга черниӊ бедиин тевер,

                             Тааланчыг уян үннүг,

                             Төрээн черге бараан болган

                             Төөгүлүг ава чораан.

4-кү өөреникчи: Аныяктар – бүгү чонга

                             Ажыл-ижин айтып-сургаар,

                             Шүлүк, ырны база бижиир

                             Үлегерлиг ава чораан.

3-кү өөреникчи: Иргит Адаш Чымановна - Тыва АССР-нин алдарлыг малчыны, партия ажылдакчызы, аныяктарныӊ дагдыныкчызы, партия, обкомунуӊ дыка хөй хүндүлүг бижиктериниӊ эдилекчизи, Хемчик-Бажынга бүгү назынында  мал ажылын кылып келген.

5-ки өөреникчи: Колхоз, совхоз үезинде

                            Кончуг шалып ишчи чораан.

                           Бирги трактор дынын тырткан

                           Бир-ле ава чурттап чораан.

6-гы өөреникчи: Өгбелерниӊ  ажыл-ижин

                             Өргүн чону утпайн чоруур.

Чыдым Облигас Салчаковна - «Сталин» (Бай-Тал) колхозтуӊ эӊ-не баштайгы тракторизи, чолаачызы болуп ажылдап чораан экер-эрес ава, трактор, машинаны эр улус-биле бир деӊге башкарып, төрээн чериниӊ сайзыралынга үлүг-хуузун киирген.

1-ги өөреникчи: Бистиӊ таныштырган үш аваныӊ дугайында бистиӊ бөлүүвүс таныштырды. Оларныӊ бирээзи Адаш Иргитттиӊ «Чиӊге-Хемим» деп  шүлүүн чугаалап бээр-дир бис.

Кашпалдардан меӊгилери дойлуп  баткаш,

Кайгамчыктыг шапкын хем бооп агып баткан.

Кадыр оъттуг ийлеринде малы долган

Кадарчылар, малчыннарныӊ

Кайгамчыктыг чараш хеми – Чиӊге-Хемим.

Артыш-шаанак, ай-бези, кады-тооруу

Ажааттынмас, төттүнмес бооп чөкпек үнген.

Кадарчылар, малчыннарныӊ

Кайгамчыктыг байлак хеми – Чиӊге-Хемим.

Башкы: Четтирдивис, уруглар. Дыка солун кижилерниӊ дугайында дыӊнадывыс. «Өгбе  төөгүзү -  өндүр» деп чүве бо-дур. Дараазында ийиги бөлүктүӊ уругларыныӊ төлевилелин дыӊнаалыӊар.

Ийиги бөлүктүӊ уруглары үнүп кээрлер. Куулар Д.Н., Конгар Х.Б., Дамыраӊ А.Б. (дайынчы болгаш артист авалар)

1-ги өөреникчи: Ада-чурттуӊ дайынынче эки турачы

                            Аъттаныпкан эрестерниӊ аразында,

                            Бир-ле аалдын өстүрүп каан эргим кызы

                            Бистиӊ черден санитар кыс база чораан.

2-ги өөреникчи: Куулар Дарыяа Намзыраевна – Ада-чурттуӊ дайыныныӊ киржикчизи, эки турачы тыва 10 кыстарныӊ бирээзи, «Ада-чурт дайынынга киржилгези дээш» деп орденниӊ, «Дидим чорук» деп медальдыӊ, ТАР-ныӊ Күш-ажыл ордениниӊ эдилекчизи. Төрээн суурувуста уруглар садын   ооӊ ады-биле мөӊгежидип адаан.

3-кү өөреникчи: Айлаӊ куш дег хоюг үнүн

                             Арат-чону сактып арткан.

                             Артист болган чаяанындан

                             Алдар-атты чедип алган.

4-кү өөреникчи: Конгар Хүргүлек Байыскылаӊовна – РСФСР-ниӊ алдарлыг артизи, Тыва АССР-ниӊ чоннуӊ артизи, «Күш-ажылдыӊ шалыпчызы» орденниӊ эдилекчизи, Тываныӊ «Айлаӊ кужу» деп бедик үнелелди  ап чораан хүндүлүг өгбевис-тир.

5-ки өөреникчи:  Школачы чылдарындан  тура алзы

                             Шоваа уруг сыгыт, хөөмей ырын ырлаан.

                             «Тыва кызы» ансамбльде ырлап-шоорлап,

                            Тыва чуртун төлептиг-ле тудуп чоруур.

6-гы өөреникчи: Дамыраӊ Айлаӊ Байлаковна – Тыва Республиканыӊ алдарлыг артизи, ТР-ныӊ национал оркестриниӊ артизи, хөөмейжи. Ам-даа аян ыры-биле чонунга бараан болуп, Кызыл хоорайда ажылдап-чурттап чоруур. Ам бистиӊ ыраажывыстыӊ аян туткан көргүзүүн бараалгадыр-дыр бис.  (видеоролик)

Башкы: Дайын шөлүнге эрес-маадырлыг чорук кылган болгаш ыраажы артист чаӊгыс чер-чурттугларывыс дугайында дыка солун чүүлдерни Силерниӊ төлевилелдериӊерден билип алдывыс. Ам 3-кү бөлүктүӊ уруглары чүнү белеткээнин дыӊнаалыӊар.

3-кү бөлүктүӊ уруглары эртемденнер, чогаалчылар болуп чоруур авалар дугайында төлевилелин таныштырар. (Март-оол К.Б., Комбу С.С., Очур Т.Х., Соян А.М.)

 1-ги өөреникчи: Эртем-номнар хөйнү бижээн

                              Энерелдиг башкы диртип,

                                Кара бажы агаргыже

                               Каш-каш салгал өөреткен.

 2-ги өөреникчи: Март-оол Кима Биче-ооловна – Тыва Республиканыӊ улустуӊ башкызы, педагогика эртемнеринин кандидады,  «ТКУ-нуӊ алдарлыг эртем ажылдакчызы», Тыва Республиканыӊ «20 вектиӊ кижилери» деп номда ады кирген, Тываныӊ күрүне университединге хөй чылдарда башкылап ажылдаан.

3-кү өөреникчи: Черин-чуртун, чонун алгаан

                             Чечен сөстүг шүлүкчүвүс.

                             Дизи-дизиг шүлүк-ыры

                             Диӊмиттелдир чаӊгыланзын.

 4-кү өөреникчи: Комбу Сайлыкмаа Салчаковна – шүлүкчү, очулдурукчу, литературовед, филолог, филология эртемнериниӊ кандидады, Россияныӊ чогаалчылар Эвилелиниӊ кежигүнү, хөй-хөй шүлүк номнарыныӊ автору. Уругларга «Сайдаяк» деп номну бижээн.

5-ки өөреникчи: Тайга черге өскен болгаш,

                             Таан чараш уян үннүг.

                             Каас-чараш черин алгаан

                             Кайгамчыктыг шүлүкчү бар.

1-ги өөреникчи: Тоску класска тургаштыӊ-на

                            Домак-сөзү чечен-мерген

                            Шүлүк ному «Күзелимни»

                            Чүглендирип үндүрген-даа.

2-ги өөреникчи: Очур Тайгана Хертековна – шүлүкчү, башкы, филология эртемнериниӊ кандидады, ТКУ-да тыва дыл болгаш фольклор кафедразыныӊ улуг башкызы болуп ажылдап чоруур.

3-кү өөреникчи:  Анай кара чажындан-на

                             Аажок чараш шүлүк бижиир.

                             Бижип чоруур аян-хөөнү

                             Бир-ле тускай шүлүкчү бар.  

4-кү өореникчи: Соян Айлаӊмаа Мылдыргыновна – чогаалчы, шүлүкчү,

филология эртемнериниӊ кандидады, ТКУ-да тыва дыл кафедразыныӊ улуг башкызы болуп ажылдап турар.

5-ки өөреникчи: Бо шүлүкчүлерниӊ Бай-Тал дугайында бижээн шүлүктери кайы хөй. Оларныӊ бирээзин Адар Эрелчин бараалгадыр-дыр.

Оол өөреникчи: С.Комбу «Алдыы Боъш-Даг, Үстүү Боъш-Даг»

Алдыы Боъш-Даг, Үстүү Боъш-Даг

Ада-өгбем чурту чүвейн.

Ак-көк өглер күзүн, кыжын

Артын, иштин ээлей хонар.

                Бустуг чемниӊ үстүн  өргүүр

                Бурун ыдык черим чүвейн.

                Буга бустаан, инек эткен

                Мурнуу эдээ тараалаӊ бай.

Баарында улуг Бай-Тал

Мандып өскен суурум чүвейн.

Хайым иштиӊ шимээн даажы

Хаяларга чаӊгы, хөгжүм.

                Хойтпак оглун чажып, тейлээр

                Ховар  дээжи черим чүвейн.

                Чуртташтарым, улус чонум

                Чурттап пөкпес оран чүвейн.

Кажарарган кадырларда

Хартыгалар уя туткан.

Алдыы Боъш-Даг, Үстүү Боъш-Даг

Ада-өгбем чурту чүвейн.

Башкыныӊ түӊнел сөзү: Бөгүнгү клазывыс шагынга шупту дыка-ла идекпейлиг ажылдадыӊар, уруглар. Мында шуптуӊарныӊ демниг,  күжениишкинниг ажылдааныӊарны онзаладым. Чаӊгыс чер-чурттуг төлептиг аваларны танып билип алдывыс. Оларныӊ үлегерин эдерип, силер база төрээн черивистиӊ, Тывавыстыӊ төлептиг  салгалдары болур ужурлуг силер. Төлевилелдерде кирген алдарлыг  аваларныӊ  шуптузунда бот-бодунга  дөмейлешпес бир-ле онзагай талалары бар. Аӊгы-аӊгы мергежилдерниӊ кижилери бар дээрзин угаап билип каапкан боор силер, уруглар. Мергежилдер силерниӊ келир  үеде шилилгеӊер-дир.

Клазывыс шагын Тайгана Очурнуӊ сөзүнге бижиттинген «Бай-Тал суурум» деп ырыны Элеонора Сотпаныӊ күүселдези-биле дыӊнап, доозаалыӊар. Ырныӊ аялгазын Белек Сундуй башкы бижээн.

Мөӊге чайнаан меӊгилерлиг,

Мөӊгүн баштыг тайгаларлыг,

Айыраӊ каас эзим-шөлдүг

Ава черим – Бай-Тал чуурум.

                Өске черге чораанымда

                Өскен суурум сакты бээр мен.

Кайгамчыктыг даглары мээӊ

Караам орта чуруттунар.

Секкилимниӊ уян хөөнүн

Сергедиптер сорунзалыг,

Чүреккейим чүглүг кужу –

Чүден ынак Бай-Тал суурум.

                Хүлүмзүрээн шырайларлыг,

                Хүндүлээчел эргим чоннуг,

                Кара чаштан эргим чуртум –

                Хайыралыг Бай-Тал суурум.