Кадык-чаагай узун назылап чурттаар дизе,чуну канчаарыл?
план-конспект на тему

Намзырай Анжелика Валерьевна

Кадык-чаагай узун назылап чурттаар дизе,чуну канчаарыл?

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon uruglarym_kadykshyly.doc73.5 КБ

Предварительный просмотр:

Кадык-чаагай узун назылап чурттаар дизе,чуну              канчаарыл?

   Аарыг-аржыкка алыспайн,узун назылаар дээр болза,

сагыыр чуулдер эвээш эвес.Оларнын кол-колунга

доктаптаалынар.

   Хой чыл кадык чурттаар дизе ,ажылды,дыштаныр

уени таарыштырып чурттаар ужурлуг. Куш биле угаан

ажылын чергелештирип турганы дээре. Компьютер,

телевизорже чарыгдаар уени кызыгаарлаары чугула.

Компьютер мурнунга школачылар ийи шактан хой уе

дургузунда олурбас ужурлуг. Бодунга тааржыр ажылдыг,

чоок улузунга дузалажыр харыктыг болур,чалыы

салгалдын келир уезин магадылап турар мергежил чедип

алыры-биле кызып ооренир. Кижи бодун кадык мен деп

бузуреп,оске улуска база кадыкшылды кузеп чоруур болза эки. « Сезик-биле аарыыр,сузук-биле экириир»

деп бурунгу тыва чон оттур-ле соглээн. Кандыг-бир

аарыгга-даа таварышкаш,эмнелгеге эмнедип-даа

тургаш, «мага-бодум кадык мен» деп боданып чорууру

чугула. Кижинин мага-бодунун шупту кезектеринден

медээлер баш мээзинче чоруп турар болур,ол медээ-

лерден ук органнын кайы хире ажылдап турарын

кижинин организминин «башкарыкчызы»-баш

мээзи билип ап, оон ынайгы ажылынга удуртулга

кылып ап турар болур. Ынчангаш кижи ол медээни

идепкейжидип,кадык болуп турарынын дугайында

медээни доктаамал дамчыдып,боду анаа шынзыгып

чоруур болза,аарыгны ажып эртеринге идиг болур.

Ынчангаш тыва чоннун база бир мерген домаа

«Арган мал семириир,аарыг кижи сегиир»деп сос-

терни сактып,аарыг-аржыкка алыспазын кызыдар

болза эки.

1.Шимченир, база катап шимченир…

Делегейде чус хар ажыр узун назылап чурттаан

кижилернин аразында чаалгаа-шушпен кижи чок.

Ургулчу куш-ажыл кылып,бойдус-биле тудуш

харылзаалыг амыдырап-чурттап чораан кижилер

болур.Кадык болур дизе,доктааамал шимченип

чоруур ужурлуг бис.Тыва чон анаа эвес «чыдында

чыргал чок» деп чугаалап чораан болгай.Ургулчу

кылаштап, халып, чер базып, огород остуруп, мал

соондан кылаштап, сиген кезип ажылдаар болза,

хан-дамыр системазынын ажылы экижип, мага-

ботка эки салдарын чедирип эгелээр.Чуге дизе,

хан бугу органнарга, клетка бурузунге чедип,

оларны чугула херек элементилер-биле хандырып,

херекчок апарган бок-сакты аппарып,арыглап

турар болгай. Ынчангаш  мага-бот чаарттынар,

кадыкшыл экижиир. Кижинин мага-бодунга турар

639 улуг-биче шынганнар шупту бир домей ажыл-

дап турар болза, чуректин, мээнин ажылынга дуза-

лыг будумелдер «будурулгези» эки чоруп турар

болур. Шошкуй  аарак халыыры, сугга эштири,

лыжалаары, ритмиктиг гимнастика кылыры чурек-

дамыр ажылынга салдарлыг, окпенин клеткаларын,

арыглаар, ханнын шынары экижиир. Ол бугунун

ачызында кижинин мага-бодунун кырыыры оожум-

най бээр болур. Гантель, штанга, шой кодурерге,мага-

ботта чаг эвээжээр болур. Шпагат кылыры, холл-

буттун, мага-боттун сула шимчээшкиннери чустер-

ни сайзырадып, оорга-хендирбенин ээлгир болурун-

га ажыктыг.

                                   2. Дадыгар

Мага-ботту кыштын соогун-даа, чайнын изиин-даа тоовас кылдыр дадыктырып алыры чугула. Дадыгыышкынны чылыг уеде эгелээр ужурлуг. Кижинин мага-бодунун температуразы-биле азы 36◦суг-биле шаптанып, чаштынып эгелээр, чоорту бичиилеп, 1-2 градус эвээжедип тургаш, 2-3 ай дургузунда 12-10 градус чедир бадырар. Бо ажылга тускай чоттунар аржыыл, чымчак хол-хавы негеттинер. Эът-кешти,моюнну, органы, хоректи, буттарны эки дурбээш, кургаг аржыыл-биле кызыдыр чоттунар. Душ, ванна, чунар-бажын, сауна мага-ботту дадыктырарынга база дыка ажыктыг болур. 

3. Шын чемненир

Шын чемненири кадыкка дыка улуг салдарны чедирер дээрзин утпас болза чогуур. Чем-биле кижинин мага-бодунга белок, углеводтар, устуг чууулдер, витаминнер, минералдыг дустар дээш оске-даа чугула будумелдер шингээттинип оларнын ачызы-биле бугу органнар эптиг-демниг, шын ажылдап шыдаар болур.

Шын чемнениринин дугайында сумелер:

-Чиир чем амданныг, хой янзы болур ужурлуг

-Хлеб, крупа, картофель, далган-тараадан кылган чемнерни хунде каш-даа катап чип болур

-Чаглыг эът-чем бугу чигген чемнин 30 хуузу болур ужурлуг

-Устуг, чаглыг мун, эът аймаанын орнунга балык, куш эъди боб аймаан болгаш тара аймаандан кылган чем чиир азы чаа эвээш эът чиир

-Эмин эрттир устуг суттун орнунга кефир, тарак, быштак, йогурт ижер

-Чигирни ойлээр

-Эмин эрттир хой дустуг чем чивес. Бир хунде чем-биле кады бичии шопулак ишти дус чедер ужурлуг

-Арага, таакпы, наркотиктер дугайында бодаан херээ чок

-Чемни анаа сугга хайындырып чиир азы буска белеткеп алыр. Микроволновкага база ажырбас. Хуюктаан, быжырган чемнин ажыы биче, аргалыг болза, чаа хайындырган чем ижерин кызыдар

-Ногаа, чимис, кат аймаан доктаамал чиир

4.Удуур уйгу

Уйгу кижинин амыдыралынга, кадыкшылынга дыка чугула. Уйгу уезинде кижинин мага-боду дыш ап, куш кирип алыр. Кижи 7-8 шактан эвээш эвес уеде удуур болза эки. Бичии уруглар, школачылар оон-даа хой шак удуур ужурлуг Уйгу уезинде кижинин орган бурузу ажылын оожум темпиге уламчылаар. Оске доора чардыктырып турар чуулдер чокта баш мээзи, чурек дээш оске-даа органнар ажылын уламчылап-даа турда, дыштанып турар болур. Уйгу чокта кижинин назыны кыскалаар, кандыг-бир аарыгнын тыптырынга салдар чедирип болур.

Удуур уйгуга тускай негелделер турар:

-Удуур мурнунда мунгаранчыг, дувуренчиг бодалдардан адырлып алыры чугула

-Удуур бетинде арага аймаа, кофе шуут ишпес, таакпылавас

-Хундус хой куш-шыдал ажылы кылыры чугула

-Орай кежээге чедир улуг ажыл кылап, ыыткыр хогжум дыннап, эмин эрттир хой чем чип, улус-биле маргыжып,хорадажып турбас болза эки. Оон ангыда коргунчуг холзенчиг дамчыдылгалар, кино корбес болза эки. Ол бугу дыштыг уйгйга шаптык кадар

-Удуурунга чедир каш шак бурунгаар оожургап, дувурелдер, холзээзиннерни ырадырын кызыдар.Чылыг суглуг ваннага чыдып, оожум хогжум дыннап, ном номчуп болур

5. Арыг-силиг болур

Амыдыралдын кадык овур-хевиринин бир чылдагааны-хууда арыг-шевер чорукту сагыыры болур. Арын-башты, кешти, холдарны, диштерни ургулчу чуур.

     Диштерни эвээш дизе-ле эртен, кежээ ийи катап чуур. Чем чигген соонда аас иштин арыг суг-биле чаяр. Бичии уругларны диштерин, аксынын иштин шын чуп, арыглап, аштаарынга ооредип, оларга тааржыр щетка, пастаны ангылап бээр. Ог-буледе кижи бурузунун диш чуур пастазы ангы-ангы черлерге турар ужурлуг.

    Бичиизинден тура уругларны, школачыларны арнын, холдарын эртен туруп келгеш, кежээ удуур бетинде саваннанып тургаш эки чунар кылдыр ооредир. Кежээ буттарын изиг, соокту тоовас кылдыр дадыктырар. Ылангыя чем чииринин мурнунда холдарын ыяавыла саваннап тургаш чуур кылдыр ооренир. Салаалар дыргактаррын доктаамал чолдак кылдыр кезип, оларнын адаан саваннап чуп турар.

     Баш дугун  база арыг-шевер байдалга ап чорууру кончуг чугула. Неделяда бети дизе, бир катап чуур, бажынын дугу устуг улус 2-3-даа ктап чууру артык эвес. Амгы уеде кандыг-даа шампунь, гель, суг холумактыг саваннар бар болгай. Баш дугун хуннун-даа чуурунга таарыштырып каан шампуньнар бар.

     Чунар-бажыннын мага-ботка ужур-дузазы дыка улуг. Чунар-бажынга чунган уеде, мага-ботка херекчок апарган, чыл-чылы-биле чыглып келген, харын-даа кижиге хоразын чедирип эгелээн артынчы будумелдер дер-биле кады уне бээр болур. Чунар-бажынга чунган соонда кижи сергек, куш-шыдалдыг, дадыккан апаар. Будумелдер солчуушкуну, топ нерв системазынын ажылы экижип, угаан-медерел, сагыш-сеткил чиигеп, оожургаар.

     Чугле мага-боттун арыг-силиг чоруу-биле кызыгаарланмайн, чурттап олурар оран-савазынын арыг-шевер чоруунче база чогуур кичээнгейни угландырары чугула. Бажын иштин аргалыг болза хуннун арыглап, агаарладыр. Аяк-саваны чем ишкен соон дарый чуп кааптар. Хирлиг идик-хепти ур чыттырбас, дораан чуп ап турар болза эки. Оран-сава иштинге арыг-силиг чорукту сагыырынга чанчыгар. Чугле боттарынар бажынынарга эвес, а оске-даа хой-ниити черлеринге арыг-силиг болур ужурлуг

                Хоралыг чанчылдардан кичээнир!

Кадык амыдыралды тударынын эн-не кол негелделеринин бирээзи-хоралыг чанчылдардан адырлыры, оларга алыспазы болур. Ол чуу чанчылдарыл дээрге таакпы, арага болгаш кара-таакпы аймаа. Боб угу хоралыг чанчылдарга алыспас болза-ла, кадык амыдыралче эн-не чугула базымны кылганынар ол болур.

Таакпы

Таакпылаар кижинин назыны 19-23 хире чыл кызырлып турар. Бугу делегейнин Кадык камгалал Организациязынын медээлери-биле, чылдын-на делегейде 5 млн. кижи таакпыдан олуп турар. Россияда чылдын-на 220 мун кижи таакпынын хайы-биле когарап турар. Таакпылаар чоруктун уржуу-биле хой янзы аарыглар тыптып турар. Ылангыя таакпы ыжы окпени иридип тондурер хоралыг. Окпе дамырларынын ыжа бергенинден доктаамал ислород чедишпестеп, халалыг чодул кижини хилинчектеп, тыныш бачыдаар болу бээр. Таакпыдан рак аары тыптыр, таакпы ыжында 3 ажыг химиктиг каттыжылгалар бар, оларнын 60 хирези рак тывылдырар айыылдыг. Рак аарыгларынын аразындан окпе рагындан эн хой кижи олуп турар.Таакпылаар кижинин чугле окпези эвес, огу, аксынын ишти, кызыл-оош, бестиг-баарзыгы, сыныйы болгаш бууректери база рактай берип болур. Таакпылаар улус инсульт, инфаркт, чурек аарыгларынга алзыычал.

Арага

Ургулчу арага ижер болза-ла, араганын аспаанче кирип, оон адырлып шыдавайн баар. Арага аймаа баш мээзин болгаш дыка хой иштики органнарны уреп турар:

-баар араганын эн-не бир дугаар боорда эн-не куштуг согуун хулээп ап турар-ол арагада хоралыг будумелдерни узуткаар хулээлгелиг. Баарнын «ажылчы хулээлгелери» улгаткан тудум, куш-ажылы эвээжеп, гепатит, цирроз деп аарыгларгаалзыр, рак аарыынын айыылы тургустунар

-чурек хоразынга куш четпейн, согуушкуну будалып, хан эргилдезин чогуур деннелге удуртуп шыдавайн баар болгашхан базыышкыны улгадыр

-иммуннуг система(иммунитет)база суларап, окпе дегдириишкиннери(пневмониялар), иринниг болгаш халдавырлыг аарыглар ижини «базынчактай» бээр

-бестиг-баарзыктын(поджелудочная железа) ажылы баксырап, амы-тынга айыылдыг байдалды тургузар

Ынчангаш араганын салдары-биле кадыктан чарлып, кижи мозузу ышкындырар        

Кара-таакпы кара сагыштыг

     Кижинин мага-боду, угаан-медерелинче куштуг салдар чедирер химиктиг будумелдер болгаш эм-тан аймаан наркотиктер деп адаар. Ол бугуну ажыглап турар кижи чоорту наркотиктер чокка шыдавас апаар. Наркотикке эзирээн кижинин чиик-чаагай, утка чокка хоглуг азы даамай болу бээринге кижинин угаан-медерели дурген чанчыгып, кыска уеде наркоман апааар. Туннелинде наркомания деп аар аарыг тыптыр. Наркотиктерни хойну алган кижинин угаан-медерели албаарап, амыдыралдан уштуна берип болур: чалгынныг ышкаш бодун бодап, бедик сонгадан дашкаар, хем-далайже шурай берип болур болгаш мурнунга таварышкан чуулдернин шуптузун узуткавышаан бурунгаарлаар. Туннелинде кемдеп-кергеп, амы-тынындан-даа чарлып болур. Мындыг байдалда Кижи долгандыр улуска айыылдыг.

      Наркотиктерни ажыглаан тудум, оларга кижинин мага-боду чанчыга бээр. Мага-ботта доктаамал солчуп турар будумелдер аразынче шургуп киргеш, мээнин ажылын будап каар. Организмче кирген наркотиктер эвээжеп эгелээрге, «сыйлыышкын» деп адаттынып турар аарышкылыг, хилинчектиг байдалга кижи таваржыр. Аарыг кижи суларап, дидиреп эгелээр. Чемге хоон чокталыр, уйгу чидер. Шыдажыр арга чок баш аарыы, мага-ботта сый шаап турган дегаарышкылар тыптып, соок-даяк, эът-шынган, чустер ыстап аарыыр, ижин-шойунду курлур.

    Мага-бот дидиреп, кустурар, куду олуртур, далар-тыртар,суг-дер дужер, соксаал чокка азырып-бышкырып, карак чажы сыыладыр бадып эгелээр. Сагыш-сеткили утка чокка ханы кударалга алзып, каракка уен-даян чурумалдар коступ, мээ-медерел албаарап эгелээр. Аарышкыдан, коргуушкундан аарыг кижи кандыг-бир эттинмес уулгедигни кылып болур.

   

Уругларга суме

     Кижинин наркотик ажыглап турарынын демдектери:

     Даштыкы байдалы оскерлип, караанын огу бичелеп, азы холчок улгадып, караанын ишти кыза берген, дома билдинмес, эзирик кижи ышкаш, ол хирезинде арага чыды чок болур.

    Эът-кежинде шприц-биле эм сыкыртып турган истерлиг, еште когере берген черлер бар болур. Боттары карманында бичи шопулак, эм кудар шилдер, кандыг-бир таблетка, порошок эмнерлиг чоруур.

    Наркотик ажыглап турарлар бодун ап чорууру оскерлип, бажындан чоруп, школага ооренместей бээр. Ог-буленин ажылдарынга киришпестеп, чуну-даа тоовас апаар. Ава, ачазынын созун дыннавас, хорадаар, бичии-ле чувеге ажынар. Ургулчу акша дилээр, азы хой акшалыг чоруур. Бажындан чамдык эт-сеп, номнар, унелиг эдилелдер чиде бээр, бир-ле улус телефоннап, билдинмес улустар ону хереглеп турар апаар. Багай салдарлыг азы бодундан улуг эштер-биле эдержип, оларнын аайынче кирип, оларга чагыртыр апаар.

     Бир эвес силер эштеринерден ындыг улусту эскерип, билип кагзынарза, бодунга эки болуру-биле ада-иези азы башкыларынга чугаалап, сумеден кадынар. Наркоман кижини чугле нарголог эмчи эмнээр.

Улуг-биче, эр-херээжен кижилерге оон хоразы улуг.        Ынчангаш наркотиктерден кичээнгени дээре!!!

   Арага, таакпы, наротиктер тевии-биле чуруттунган хоозун, «каас»  делегейже киреринче далашпа!!! Оон орнунга эш-оор-биле эдержип, езулуг кадык, чараш амыдыралдын агымынга аас-кежиктиг, олчей-чолдуг чорааны-ла дээре. Ынчангаш эки, кызып оорен, ажылда, чуртта!!!

   


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Классный час "Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге..." (урок-конференция)

Урок в форме читательской конференции проведен в 7 классе по произведению писателя Ш. Сувана "Чагаа"...

Узун ундулердин чын бичилери.

jаны билгир аларынын урогы....

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА по английскому языку для 5 класса на основе общеобразовательной программы по английскому языку по УМК « Английский язык» под редакцией С.Г.Тер-Минасовой, Л.М.Узун

  Данный УМК обеспечивает переход от учебной деятельности как умения учиться в начальной школе к учебной деятельности с элементами самообразования и саморазвития в основной школе. Он постр...

Эртенги хунну коор аас-кежиктиг болур дизе, богун канчаар чурттаарыл?

Кадыкшыл болгаш амыдырал дугайында билиглер....

Ог - чурттаар оран-сава

Ю́рта — переносное каркасное жилище с войлочным покрытием у тюркских и монгольских кочевников. Этимология названия". Наиболее общим значением общетюркского слова «jurt» явл...

"Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге..." (Ш.Суваннын "Чагаа")

Урок внеклассного чтения "Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге!" (Надежда - это борьба за существование. Надейся!) проведен в форме читательской конференции по повести тувинс...