Сузук кичээли "Арын-нуурнун дурумнери"
классный час

Ондар Бичена Лодаевна

Мозу-будуш темазынга класс шагы "Арын-нуурнун дурумнери"

Скачать:


Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджет ооредилге чери

Хондергей ортумак ниити-билиг  школазы

С\з\к кичээли

«Арын-н\\рнун д\р\мнери»

7-ги класска башкы

                         Ондар Бичена Лодаевна эртирген.

Хондергей-2015

Арын-н\\рн\ё д\р\мнери

С\з\к кичээли

        Сорулгалары: «арын-н\\р» деп ч\л ол дээрзин ==реникчилерге билиндирер; биче-сеткилдиг, шынчы, чараш, арын-н\\р\ арыг  кижи болурунга кижизидип с\з\ктээр.

Чорудуу:

  1. Организастыг кезээ.
  2. Кичээлдин темазын тып алыры. (Уруглар ребус дузазы-биле теманы тып алыр, ребусту тургузарда ары, ш\\р чуруун ажыглаар).

-Уруглар, бис б=г\нг\ с\з\к кичээлинге чугаалажыр темавысты ребус дузазы-биле тып алдывыс. Ынчангаш, ч\н\ё дугайында чугаалажыр-дыр бис?

-Арын-н\\р.

- Шын-дыр, арын-н\\р дугайында чугаалажыр бис.

Башкы: Уруглар бис б=г\н класс шагынга биче сеткил,  арын-н\\р деп ч\л деп айтырыгларга харыыны тыварын оралдажыр – дыр бис. Арын-н\\р дугайында ч\н\ билир бис, кайы хире билиривисти баштай тодарадып алыылыёарам. Ынчангаш бо с\з\к кичээлинге эки идепкейлиг киржип, бодуёарныё бодалдарыёарны \нд\р чугаалап ==ренириёерни к\зээр кижи-дир мен.

Арын-н\\р деп ч\л? Бо с=сту дыёнаан-дыр силер бе, ч\н\ дыёнаан-дыр силер азы бодуёар ол с=ст\ кандыг таварылгада азы ч\\ деп ажыглаар-дыр силер? (Уругларныё чугааларын, бодалдарын дыёнаар, азы ол с=ст\ ажыглап домактан чогааттырыптар).

- Арын-н\\р дугайында амдызында билир ч\\л\в\с ч\гле бо-дур, кичээл соонда ч\н\ немей билип алганыёарны база чугаалажыр бис ш\ве, уруглар. Ынчангаш кичээлди таптыг кичээнгейлиг дыёнап, кол ч\\лдерниё кыска бижимелин кылып ап, айтырыглар тыптып келзе айтырып, эки харыылап, идепкейлиг болуруёарны диледим, уруглар.

3. Арын-нуур деп чул?

- Силер шупту бир катап кайы бир кижинин азы бодуёарныё «Арын – н\\р\м шыдашпайн барды»,  «Арын – н\\р\м чедишпейн барды» дээнин дыёнаан-на болгай силер. Кандыг таварылгада кижилер мындыг с=стерни чугаалап турар ийик, уруглар?

- Ынчаарга арын-н\\р дээрге ч\н\ ынча дээр-дир, ол с=ст\ё утказын тып алыылыёарам че (уруглар боттарыныё билиишкинин чугаалап, чаёгыс т\ёнелди \нд\рер).

Арын-н\\р- ол дээрге долгандыр кижилерниё, ниитилелдиё мурнунга бодунуё чурумунуё м=з\л\г б\д\шт\\, арыы-дыр.

        Орус ш\л\кч\ В.А. Жуковскийнин санап турары-биле арын-н\\р –ол дээрге кижиниё кылган ч\\лдериниё  хоойлузу болгаш буруудадыкчызы, херечизи болгаш шииткекчизи-дир.

        А шулукчу Николай Рыленков арын-н\\рге мындыг одуругларны тураскааткан бооп турар:

Она скромна. Не говорит ни слова,

Пока не взвесит помыслов и дел.

И вдруг напомнит прямо и сурово

Как раз о том, что ты забыть хотел…

                         (Н.Рыленков. «Совесть»)

        Ынчалза-даа арын- н\\р ч\гле багай ч\\лдерни оттурбайн, а бот х\нд\ткелдиё, эки кылган ч\\л\ дээш бодунга чоргааралды  база оттуруп келир. «Арын-н\\р\ арыг кижи» деп эки чуулдер кылып чоруур кижини ынча дижир. Е.А.Благинанын «Шинель» деп ш\л\\н к=рээлиёер.

-Почему ты шинель бережешь?-

Я у папы спросила.

-Почему не порвешь, не сожжешь?-

Я у папы спросила.

-Ведь она и грязна и стара,

-Приглядись-ка получше:

На спине вон какая дыра,

 Приглядись-ка получше.

-Потому я её берегу,-

Отвечает мне папа,-

Потому не порву, не сожгу,-

Отвечает мне папа,-

Потому мне она дорога, что в этой шинели

Мы ходили, дружок, на врага

И его одолели.

Шак бо болза  кижинин бодунуё , чоок кижилериниё , ниитилелдиё мурнунга « арын-н\\р\н\н харыысалгазы» болур.Солдат шинель ачазынга ооё кууседип каан хулээлгезин, арын-н\\р\н\н арыынын дугайында сагындырып чорууру бо.

-Бир эвес силер к==р\ёерге бистиё школа чанында эки- турачыларывыска тураскаалдыё чанында бок т=п каан, тоорук казып каа, ону кырлапхалчып турар болза силер канчаар силер?(уруглар харыылаар)

- Амгы уеде Украинада ч\\ болуп турар ийик уруглар? (Дайын)

- Ында кижилер ч\\ дээш дайылдажып турары ол? (уругларныё харыызын дыёнаар)

- Украинада  эрги чазакты, президент Януковичини ок-боо-биле д\ж\р октааш, орнунда американнарнын шивишкиннери, т=рээн чуртун, чонун акшага саткан кижилер келген. Американ чазактын айыткалы- биле Украинада орус дылдыг кижилерни к=рбестеп, эттеп, ойладып эгелээн. Крым чартык ортулук, Луганск, Донецк областтарынын чурттакчыларыныё к=вей кезии орус дылдыг кижилер аёаа таарышпайн турар. Ынчангаш Крым чартык ортулуктуё чону референдум эрттиргеш, Россияныё составынче катап чанып келген.

- Даштын бистиё тураскаалывыста ады кирген  чангыс чер чурттуг эки турачыларывыс к=вей кезии каяа бажын салганнар ийик?

- Украинага, немец фашистерден Украинаны хостажып  тургаш, ырак украин черге дайын \езинде орус, тыва, украин, казак, грузин дээш хой националдыг Кызыл армияныё солдаттары к=вейи-биле =лген, ажы-т=л\нче, алган эжинче, кырган ада-иезинче ээп келбээн.

- Фашистерден оларнын чуртун хостап берген совет солдаттарга четтиргенин илередип украин чоннун тудуп кааны тураскаалдарын \реп, фашистерниё талазынга дайылдажып чораан, Украинанын бодунуё суурларыныё чонун улуг складтарга чыып эккелгеш, диригге =ртедип турган (Украинская Повстанческая Армия) УПА-нын солдаттарын маадыржыдып, Степан Бандераны алгап, й=рээп, немец армияныё кас демдээн хептеринде азынган кижи м=з\з\н чидирген, арын-н\\р\н оскунган кижилер Украин черде к=в\дээн бооп турар. Оларга удурланып, ону буруу шаап, арын-н\\р\  шыдашпаан кижилер амгы \еде ок-боону туткаш удурланып турары бо.

3. Бистиё чуртталгавыска арын-н\\рн\ё ролю кандыгыл?

Арын-н\\р шупту чувени билип турар, шуптузун к=руп турар, бистиё дугайывыста, бистиё кылган эки-даа, багай-даа ч\\лдеривисти =ске кижилер эскербейн-даа чоруур болза сактып чоруур.

        Арын –н\\р бисти чараш эвес ч\\лдер кылырындан тудуп, кандыг бир таварылгаларда ч\н\ канчаарын айтып берип чоруур. Сактырга-ла  кайы к=вей багай салдарларлыг элзедиглер аразындан шын орукту биске чырыдып берип чоруур ышкаш. Арын-н\\рн\ немец философ Геккель анаа эвес чырыткы-биле деёнеп чораан:

        «Арын-н\\р - ол дээрге эки орукту чырыдып чоруур моральдын чырыткызы; ынчалза-даа кажан багай орукче ээптер болза , ол чырыткыны бузуп алыр».

        -«Чырыткыны бузуп алыр» дээрге ч\\ дээни ол, уруглар? Силер ч\\ деп бодаар-дыр силер?

        Ол дээрге – кижи арын-н\\р\н чидирипкен, ол кижи арын-н\\р\ чок болгаш багай ч\\лдер кылып чорууру-дур.

        «Арын-н\\р кижини эки ч\\лдер кылырынче, шынны тыварынче болгаш   шын шииткекчи  болурунче кыйгырып, чыгап чоруур. Ниитилелде база =г-буледе тайбыё болгаш корум-чурум арын-н\\рде ч=ленип  чоруур», - деп   кижилер чугаалаар. Украин черде дайын арын-н\\р\н чидирген кижилерниё хайындан болгаш арын-н\\р\н ышкынмаан, шын эвес, ч=птуг эвес чорукту арын-н\\р\ буруу шаап турар кижилерниё аразында болуп турар деп болур-дыр бис бе?

  1. Арын-н\\р кайыын тыптып турарыл?

-Бо дугайында кым ч\н\ бодап олур?(уругларнын харыызы)

- Арын – н\\р кижиниё сеткилинге кээргээчел чоруктан,

ыядыышкындан, бурганны х\нд\леп к==р\нден, оон к\ш-к\ч\з\н х\нд\лээринден тыптып кээр. «Эки-даа, багай-даа ч\\лд\ д=мей-ле бурган  к=руп турар, =ршээ бурган!» деп тыва кижиниё чалбарыындан арын-н\\р тургустунган.Чалбарып чоруурувус дээрге-ле арын-н\\р\в\ст\ чидирбес дээш чалбарып чоруур бис.

- Чоокта чаа телевизордан Санкт-Петербург хоорайга блокада киржикчизи сезен \ш харлыг карган-  авайныё дугайында к=рген кижи бар бе? (оон дугайын чугаалажыр)

- Тыва чон улуг назылыг кижилерге канчаар хамаарылгалыгыл, ону чугаалажып к=рээлинерем, уруглар.( кырганнар бажынын дугайында )

- Тывалар кырган ада-иезин, ажы-т=лу чок кыраан т=релдерин кажанда-даа аартыктавас, оларны кезээде к=р\п, хайгаарап, азырап, азы шуут чанынга эккеп алгаш с==лг\ х\н\нге чедир азыраар чораан.

-Бир эвес бис ажы-т=л\в\с, уйнуктарывыс к=руп турда, оларныё ынак кырган-авазын, кырган-ачазын, даайын азы к\\й\н кырганнар бажыёынга аппарып кааптар болзувусса кандыг деп бодаар силер?

- А чамдыкта улуг кижилеривис боттары эки тура-биле база кырганнар бажыёынче чоруй барып турар. Чуге деп бодаар силер?

- Ажы-т=лу д\рген бут кырынга туруп алзын, ажы-т=л\м-не эки чоруур болза дээш, оларга дузалажырга ажы-т=лу улуг-назылыг кижилерин дышкарарын бодавас, харын-даа боттарыныё ада-ие х\лээлгезин, боттарын азырааш =ст\р\п каан ада-иезиниё кырынга ч\д\р\п каан, ада-иезинге ==руп четтириишкин илеретпеске, ада-иези боттары кырганнар бажынче чоруй барып болур. Бо таварылгада ол ажы-т=лдун удуй берген арын-н\\р\н оттурары-биле ада-иенин арын-н\\р\ с\мелээн бооп болур шээй.

  1. Ботка арын-н\\рн\ канчаар кижизидип база арын-н\\рн\ арыг кылдыр канчаар камгалап алырыл?

Арын-н\\р кижиге  улуг-даа, бичии-даа   ажылга шынчызындан, ыядып, эгениринден, шынчы   чоруктан кижизиттинер. Ынчангаш, тыва чон кижи бодун ш\гд\н\п чоруур, бодунуё частырыгларын =ске кижилер эскербээн-даа болза миннип чоруурун чагып, сургап чоруур. Ооё дугайын кижилерге чугаалаары ыявыляа эвес. А бодун шииткеп, чараш эвес, багай кылган ч\\л\н бодунга =ршээвес чорук -  арыг арын-н\\рн\н бодараарынга дузалыг.

-Бодуёнуё четпес ч\\лдериё сойгалаттынып чор. Харын-даа бодуёга бодуё шииткекчи бооп чор.

Бот кижизидилге арын-н\\рн\ё, оон принциптеринин,

ёзулуг кижи болурунуё улуг к\ж\-биле чепсеглеттинген болур.

        «Кижиниё арын-н\\р\н боттуё угаан-медерели хевирлеп чоруур, ада-=гбелериё, оларнын чырык адын х\нд\лээри кижинин ёзулуг кижи болурун хевирлээр».

        А ам бичии када ыыт чокка боданып, бодувустуё арын-н\\р\в\с дугайында боданып к=рээлинерем. Арын-н\\р\в\с д\в\реп чоруур-дур бе азы оожуум-дыр бе? Арын-н\\р\в\с одуг-дур бе, азы удуп калган-дыр бе?

5. Психологтуг тренинг. Ыыт чокка.

        Компьютерден проектор дузазы-биле экранда дараазында айтырыглар унуп турар:

  1. Мен ==риникчи кижиниё х\лээлгелерин долузу-биле к\\седип турар мен бе?
  2. Онаалгаларымны чедир к\\седип турар мен бе?
  3. Ада-иемге, улуг назылыгларга дузам к=ргузуп чоруур мен бе?
  4. Кырган-авам, кырган-ачам, даайым, к\\й\м, даай- авам чааскаан канчап олур ирги дээш с==лг\ катап кажан кире д\шкен кижи боор мен?  Оода телефон долгаан мен бе?
  5. Кижилерни куду к=р\п, бастый бээр ч\\лдер менде бар бе?
  6. Бодумнуё арын-н\\р\м арыг чорзун дээш ч\н\ канчалзымза экил?
  7. Чараш аажы чаёныг, биче сеткилдиг, кээргээчел, сагыш човаачал, м=зу-б\д\шт\г кижи болуп =зеринге белен мен бе?
  8. Ынчангаш дараазында Арын-н\\рн\н д\р\мнерин кезээде сактып чорууйн!!!  (Слайдыдан класс ыыткыр номчуур.)

Арын-н\\рн\ё д\р\мнери

 

  1. Арын-н\\р дээрге кижиниё м=з\л\г б\д\ж\, сагыш-сеткилдиё арыы, шынчызы-дыр.
  2. Т=рээн чурттуёнуё ыдыктыг ч\\лдерин \нелеп, ада-=гбеёнин т==г\з\н, чонуёну х\нд\леп, чаагай чаёчылдарны сагып чор.
  3. Эртем чедип алырынга эё-не чугула ч\\лдер - угаан биле ч\тк\л дээрзин утпа!
  4. Чаалап алыры эё-не берге, чидириптери эё-не белен ч\ве – ат-алдар! Ынчангаш, аныяаёдан адыё камна!
  5. Ат-алдарны, арын-н\\рн\ бойдустан хайырлаваан, ол дээрге \р \енин дургузунда бодун боду кижизидип алганыныё т\ёнели-дир.

Рефлексия:

  1. Б=г\нг\ кичээлден кандыг билигни, дуржулганы алдым?
  2. Кичээлге ч\н\ канчап турдувус, ч\н\ чедип алдым?
  3. Сагыш сеткилим  кандыг-дыр? (==р\нч\г, муёгаранчыг ? Ч\ге?)
  4. Кичээлге мени кайгаткан, элдепсиндирген ч\\л.
  5. Арын-н\\рл\г, арын-н\\р\м арыг чорзун деп бодаар болзумза ч\н\ канчаар ужурлуг мен?
  6. Кичээлге чугаалашкан темавыс ажыктыг болду бе, чалгааранчыг болду бе, берге болду бе?

Башкы: Кичээливис темазы нарын, угаан медереливистиё х\лээп алырынга берге-даа болза, арын-н\\р дугайында чугаалашканывыс артык эвес, чугаалашкан айтырыгларывыс эвээш-даа болза бажывыска артып калыр, арын-н\\р\в\ст\ё бодарап нептерээринге идигни бээр ужурлуг деп б\з\рел-биле кичээливисти т=нд\рер-дир мен, оолдар. Кичээл дээш четтирдим.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Тыва чоннун салгалдан салгалче дамчып келген дурумнери

Аныяк оскен тыва чоннувустун салгалдан салгалче дамчып келген чон аразынга алдынарынын дурумнерин эки билбес апар чыдар. Ынчангаш бо айтырыг чидиг болуп турар....

Классный час "Арын-нуурнун дурумнери"

Классный час воспитывает быть честными, совестливыми....

Класс шагы "Орук шимчээшкининин дурумнери" (5 класс)

Класс шагы "Орук шимчээшкининин дурумнери" (5 класс)...

Классный час "Арын-нуурнун дурумнери"

Классный час "Арын-нуурнун дурумнери"...