Учебные материалы для 6 и 7 классов
учебно-методический материал по биологии (6, 7 класс)

       Кошлар-безнең дусларыбыз.  

       Кош ояларын туздырмагыз!

       Кошларны саклагыз!

    Илебезнең төрле почмакларында 1926 нчы елдан бирле “Кошлар көне” уздырыла. 1 нче апрель “Кошлар көн”е буларак билгеләнеп үтелә.

Барлык мәктәп укучылары,укытучылары, мәктәпкәчә яшьтәге балалар бу көнне зурлап бәйрәм итәләр. Бу көн авылларны, шәһәрләрне яшелләндерергә, кошларны сакларга һәм ияләндерергә, оялар ясарга чакыра. Бу бәйрәмгә миллионнарча мәктәп балалары катнаша.  Галимнәр исәпләвенчә җирдә барлыгы 100 миллиард чамасы кош яши, ә төр буенча исәпләәндә 9000 нән артык төрле кош бар.  Безнең илебезнең иксез-чиксез киңлекләрендә 700 дән артык төрле кош яши. Безнең республикабызда исә җәй көннәрендә 200 дән артыграк, ә кышын 40 лап төр кошны очратырга була. Төрле географик зонада аларның таралуы төрлечә. Мәсәлән: Тундрада 100, урта полосаларда 250-300 ләп төр кош исәпләнә.

      Кошларның иң күбе – Көньяк Америкада. мәсәлән : кечкенә генә ил Эквадорда 1700 төрле кош яши. Кошлар һавада очарга җайлашканнар. Шуңа күрә алар кеше аягы басмаган урыннарда яшиләр.

     Бер илдән икенче илгә таулар урманнар һәм диңгезләр аша күчеп китү кошлар өчен кыен түгел.

     Аларның каурыйлары матур, төрле-төрле. Кошлар җитез очалар, сайраулары белән күнелгә шатлык тудыралар. табигатьне бизиләр.

     Күп кенә күренекле шагыйрьләребез, композиторларыбыз һәм художникларыбыз аларга багышлап әсәрләр язалар. чөнки аларның матур каурыйлары, җитез очышлары  һәм гүзәл сайраулары композиторларны. шагыйрләрне, рәссамнәрне иҗатка рухландыра.

    Муса Җәлил  “Кошчык ”  дигән шигырендә менә нәрсәләр язган.

                            Соңгы кабат булса тыңла кошчык,

                            Соң теләген мәгърүр җанымның,

                             Оч син, илгә, нәфрәт һәм мәхәббәт

                            Җыры булып тоткын шагыйрьнең

                             Ук шикелле үткен канатыңнан

                             Таң шикелле якты җырыңнан,

                             Таныр сине халкым,  бу дип аның

                             Соңгы җыры, көрәш кырыннан.

   Кошлар бик җитез очалар. Мәсәлән: керәшә (яр карлыгачы) сәгатенә 150 км, карлыгач  90 км, сыерчык 80 км. карга 50 км, чыпчык 30 км. тизлек белән оча ала.

    Кошларның кайберләре бик югарыдан оча. Мәсәлән: тургай- 1900 м; чәүкә – 2000м; торналар – 4500 м, ә кайбер бөркетләр 7000 м.дан да югарырак оча алалар; Альп каргалары 8000м биеклектә очалар.

    Безнең канатлы дусларыбыз бертоташтан еракларга очарга җайлашканнар. Мәсәлән: тәкәрлек(пигалица, чибис) 3000 км араны бертуктаусыз очып үтә ала. Көз көне җылы якка очып киткәндә кайбер кошлар. ял итә-итә бик еракларга очалар. Поляр диңгез акчарлагы (крачка) Ерак Төньякка көз булгач Антрактидага очып китә, чөнки төньякта кыш булганда анда инде җәй башлана.

     Кошларның күзләре үткен, колаклары сизгер. Мәсәлән: лачын күзе кеше күзенә караганда  700 тапкыр яхшырак күрә.Ул  200 км югарыдан йомранны күреп сәгатенә 480 км тизлектә очып йомранга ташлана.

   Күпчелек кошлар бер урында гына яшәмиләр.  Елның вакытына һәм табигый шартларның үзгәрүенә карап, алар бер урыннан икенче урынга күчеп йөриләр.

    Кайбер кошлар бала чыгару өчен җылы яктан безнең якларга очып кайталар һәм көз җитү белән яңадан көньякка очып китәләр. Башта бөҗәк ашаучы кошлар, аннан соң орлык белән тукланучы кошлар китә.

    Кыр казлары, торналар һәм башка төрле кошлар төркем-төркем булып очалар.

   Гадәт буларак  яшь кошлар аерым төркемгә җыелып китәләр һәм киләсе язга яңадан иске  урынга очып китүчән булалар. Ерак  төньякта  яшәүче кошлар, кышлау өчен безнең якларга очып  киләләр.

   Көзен җылы якларга очканда. кошлар көндезләрен зур елгалар . тау тезмәләре һәм диңгез ярларына  карап ориентлашалар.ә төннәрен йолдызларга карап юл алалар, дип әйтәләр галимнәр. Шулай ук аларның гәүдәләрендә биокомпостлар бар икән дигән караш та бар. Шулар ярдәмендә алар очып киткәндәгеографик урыннарны, киңлекләрне. ел һәм көн вакытларын.ялга кайчан тукталу кирәклеген сизәләр.

Контрольная работа по теме «Строение и многообразие покрытосеменных растений»

Задание 1.Выберите один правильный ответ (8 баллов)                                                                                                              1.Семядоля - это ...                                                                                                                                                                  а) половинка семени; б) часть зародыша; в) эндосперм.                                                                                                               2.Растения, зародыш которых имеет одну семядолю называют ...                                                                                                   а) двудольными; б) однодольными; в)полидольными.                                                                                                      3.Семядоли ...                                                                                                                                                                   а) необходимы зародышу для поглощения эндосперма;                                                                                                                 б) не несут никаких жизненно важных функций;                                                                                                                                  в) нет правильного ответа.                                                                                                                                        4.Первым прорывает семенную кожуру и выходит из семени при прорастании ...                                                                            а) почечка; б) семядоли; в) корешок.                                                                                                                             5.Семя имеет ...                                                                                                                                                                   а) только запас питательных веществ;                                                                                                                                      б) зародыш с запасом питательных веществ;                                                                                                                                                            в) зародышевый стебелёк и почечку с листочками.                                                                                                          6.Плоды и семена, имеющие пушистые волоски распространяются ...                                                                                        а) ветром; б) водой; в) саморазбрасыванием                                                                                                                                   7.Плотный покров семени – это                                                                                                                                                                                                а) оболочка; б) эпидермис; в) кожура.                                                                                                                          8.Особая ткань, клетки которой содержат много запасных питательных веществ?                                                                   а) крахмальные зёрна; б) эндосперм; в) сердцевина.                                                                                                       Задание 2. Дайте определения понятиям (8 баллов):                                                                                                            Побег –                                                                                                                                                                                 Узел –                                                                                                                                                                    Междоузлие –                                                                                                                                                                    Лист –                                                                                                                                                                        Стебель –                                                                                                                                                                    Корневище –                                                                                                                                                                    Цветок –                                                                                                                                                                       Соцветия -                                                                                                                                                           Задание 3.Втавьте пропущенные слова (5 баллов).                                                                                                         Клубни встречаются у _______________. Подземные побеги, на которых они развиваются, отрастают от оснований надземных стеблей. Эти побеги называются _______________. Клубни – это верхушечные утолщения столонов.На поверхности клубня в углублениях находится по 2 – 3 почки, называемые ___________. Глазков больше на той стороне клубня, которую называют __________. Противоположной стороной - _____________ - клубень соединен со столоном.                                                               Задание 4. Найдите соответствие (5 баллов):                                                                                                                            а) в этой зоне клетки вытягиваются, в результате чего корень растёт в длину;                                                                              2.Зона деления                                                                                                                                                                                                                                  б) образован клетками покровной ткани. Клетки защищают верхушку корня от повреждений твёрдыми частицами почвы;                                                                                                                                   3.Зона роста                                                                                                                                                                              в) участок корня, на котором расположены корневые волоски;                                                                                                    4.Зона всасывания                                                                                                                                                            г) клетки мелкие, живые, плотно прилегают друг к другу. Эта зона образована образовательной тканью. Клетки здесь постоянно делятся, число их увеличивается;                                                                                                                                        5.Зона проведения                                                                                                                                                           д) по клеткам этого участка корня вода с растворенными минеральными веществами перемещается к стеблю.                                                                                                                                   Задание 5. Пользуясь текстом, ответьте на вопросы (7 баллов):                                                                                                                                          Рост стебля в толщину                                                                                                                                                      Клетки камбия так малы, что на поперечном разрезе ветви или ствола его слой совсем незаметен. А ведь благодаря делению клеток камбия утолщаются стебли деревьев и кустарников. Учёные – ботаники определили наибольшую толщину деревьев, разрастающихся благодаря делению клеток камбия. Известны, например, вековые дубы, достигающие в обхвате ствола 10 метров. Пень одного старого эвкалипта достигает такой толщины, что на нем устроена площадка для танцев.                                Стебель растет в толщину в тёплое время года, когда делятся нежные клетки камбия. Зимой деление клеток прекращается.Благодаря делению клеток камбия откладываются молодые клетки коры и древесины. При этом в сторону древесины камбий откладывает клеток больше, чем в сторону коры. Поэтому прирост древесины идёт быстрее, чем луба.Клетки древесины, образовавшиеся за весну, лето и осень составляют слой, называемый годичным кольцом прироста.Подсчитав количество годичных колец, можно определить возраст спиленного дерева или срезанной ветки. Подсчёты показали, например, что возраст отдельных деревьев секвои, растущих в Калифорнии, достигают 4000 лет.По годичным кольцам, как по компасу, можно определить и стороны горизонта.Годичные кольца шире с южной стороны дерева и уже с северной. Объясняется это тем, что на северной стороне ствола дерева клетки камбия растут хуже. Здесь они часто подвергаются воздействию холодного северного ветра и слабее обогреваются солнцем.                                                                                                              1.За счёт деления, каких клеток происходит утолщение стебля?                                                                                           2.В какое время года прекращается деление клеток?                                                                                                 3.Почему прирост древесины идёт быстрее, чем прирост луба?                                                                                        4.Что такое годичное кольцо?                                                                                                                                     5.Как можно определить возраст спиленного дерева?                                                                                                        6.С какой стороны дерева годичные кольца уже и почему?

Задание 6. Ответьте на вопросы (3 балла).                                                                                                                       1.Какие функции выполняет корень?                                                                                                                                   2.Какие листья называют сложными, а какие – простыми?                                                                                                      3.Чем различаются стебли деревьев, кустарников, трав?                                                                                                            Задание 7. Пользуясь рисунком, напишите, что обозначено цифрами (16 баллов)

Рисунок 1. Строение корня Рисунок 2. Строение цветка Рисунок 3.Листорасположение

Задание 8.Используя гербарий, опишите растение по схеме (5 баллов):

Название растения _______________________________________________________

Тип корневой системы ___________________________________________________

Листорасположение_______________________________________________________

Жилкование листьев_______________________________________________________

Класс, к которому относится растение ________________________________________

Задание 9.Запишите формулу цветка (5 баллов):

Цветок правильный, чашелистиков пять сросшихся, лепестков пять свободных, тычинок много, пестиков много –                                                                                                                                  Задание 10. Расшифруйте формулу цветка (5 баллов):          *Ч(5)Л5Т(9) + 1П1 -                                                   Оценивание:                                                                                                                                                    «5» - 50 - 67 баллов                                                                                                                                   «4» - 16 – 49 баллов                                                                                                                                   «3» - 8 - 15 баллов                                                                                                                                       «2» - 0 – 7 баллов

Годовая промежуточная аттестация

по биологии

за курс 7 класса 2016-2017 уч. года

учени___  7 класса

МБОУ «Нижнеякинской СОШ

_________________________________________________

Вариант 1

Часть А.

К каждому из заданий А1-А14 даны четыре варианта ответа, из которых только один верный. Номер этого ответа обведите кружком.

А1. В чем состоит сходство животных с другими организмами?

1. Состоят из клеток
2. Имеют системы органов
3. Активно передвигаются
4. На свету создают органические вещества из неорганических

А 2. В процессе питания животные, как правило,

1. Заглатывают готовые органические вещества
2. Создают органические вещества из неорганических
3. Всасывают растворенные в воде органические вещества
4. Ограничиваются поглощением минеральных веществ

А 3. В клетке животных отсутствуют

1. Ядро и цитоплазма
2. Сократительные вакуоли
3. Хлоропласты и оболочка из клетчатки
4. Плазматическая мембрана и пищеварительные вакуоли

А 4. Какой газ выделяют простейшие при дыхании?

1. Азот
2. Кислород
3. Водород
4. Углекислый газ

А 5. Где встречается малярийный паразит?

1. В прудах и озерах
2. В морях и океанах
3. В кишечнике человека
4. В крови человека и организме комара

А 6. Животные с лучевой симметрией тела

1. Активно передвигаются
2. Чувствуют приближение опасности слюбой стороны тела
3. Имеют обособленные передний и задний отделы тела
4. Могут быть разделены на подобные половины одной плоскостью

А 7. Какое животное является основным хозяином печеночного сосальщика?

1. Беззубка
2. Малый прудовик
3. Свинья
4. Корова

А 8. У черепных животных

1. Отсутствует сердце
2. Основу скелета составляет позвоночник
3. Нервная трубка не разделена на головной и спинной мозг
4. Внутренний скелет в виде хорды сохраняется в течение всей жизни

А 9. Пресмыкающиеся произошли от

1. Латимерий
2. Стегоцефалов
3. Древних кистеперых рыб
4. Современных земноводных

А 10. У земноводных из легких по венам в правое предсердие поступает кровь

1. Венозная
2. Артериальная
3. Смешанная
4. Насыщенная углекислым газом

А 11. Личинки живут в воде, а взрослые животные в воде  и на суше у

1. Ланцетников
2. Латимерий
3. Земноводных
4. Пресмыкающихся

А 12. К доказательствам происхождения птиц от пресмыкающихся относят

1. Наличие у птиц внутреннего скелета
2. Питание птиц животной пищей
3. Наличие на цевках птиц роговых чешуек
4. Усложнение организации птиц по сравнению с пресмыкающимися

А 13. Какое животное имеет постоянную температуру тела?

1. Лось
2. Черепаха
3. Змея
4. Лягушка

А 14. К какой группе относятся животные, использующие другие организмы в качестве пищи и места обитания?

1. Хищников
2. Паразитов
3. Жертв
4. Хозяев

Часть В.

При выполнении заданий В1 выберите три  верных ответа из шести. Обведите их номера и запишите выбранные цифры в указанном месте в порядке возрастания.

В 1. К группе наиболее высокоорганизованных среди беспозвоночных животных относят

1. насекомых
2. паукообразных
3. плоских червей
4. круглых червей
5. головоногих моллюсков
6. кишечнополостных

При выполнении заданий В2-В3 установите соответствие между элементами первого и второго столбика. Запишите в таблицу цифры, соответствующие выбранным ответам.

В 2. Установите соответствие между животными и типом отношений между ними.

Животные.                                                                                        Тип отношений.

А) мыши и лисицы                                        1) хищник - жертва

Б) божьи коровки и личинки тли                                      2) симбионты

Г) муравьи и тля

Д) носорог и волчьи птицы

Е) жуки – плавунцы и мальки рыб

В) рак – отшельник и актиния

В 3. Установите соответствие между животным и классом, к которому его относят

Животные.Класс.

А) серая жаба                                                   1) Земноводные

Б) водяной уж                                         2) Пресмыкающиеся

В) озерная лягушка

Г) нильский крокодил

Д) гребенчатый тритон

Е) живородящая ящерица

Часть С. Дайте  полный развернутый ответ на вопрос.

С 1. Составьте пищевую цепь, используя всех названных представителей: крестоцветные блошки, хорек, уж, листья репы, лягушка. Определите в пищевой цепи организм , образующий органические вещества из неорганических.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Годовая промежуточная аттестация

по биологии

за курс 7 класса 2016-2017 уч. года

учени___  7 класса

МБОУ «Нижнеякинской СОШ»

_________________________________________________

Вариант 2

Часть А.

К каждому из заданий А1- А14 даны четыре варианта ответа, из которых  только один верный. Номер этого ответа обведите кружком.

А 1. Животные, в отличие от других организмов,

1. Имеют нервную ткань
2. Обладают раздражимостью
3. Состоят из разных тканей
4. Дышат, питаются, размножаются

А 2. Активно передвигаются

1. Большинство животных
2. Высшие растения
3. Свободноживущие бактерии
4. Плесневые грибы

А 3.Клетки одноклеточных животных

1. Выполняют определенную функцию
2. Представляют собой самостоятельный организм
3. Являются составной частью тканей
4. Зависят от жизнедеятельности других клеток

А 4. Обыкновенные амебы и инфузории – туфельки погибают в кипяченой воде из-за отсутствия в ней

1. Кислорода
2. Азота
3. Минеральных солей
4. Углекислого газа

А 5. К какому типу относят животных, имеющих хитиновый покров, неоднородные членики, объединенные в отделы тела, расчлененные конечности?

1. Моллюсков
2. Членистоногих
3. Кольчатых червей
4. Хордовых

А 6.  Какое животное по способу питания относится к группе хищников?

1. Майский жук
2. Комнатная муха
3. Белянковый наездник
4. Рыжий лесной муравей

А 7.Божьих коровок специально разводят и выпускают в парники и сады так как они

1. Привлекают муравьев
2. Отпугивают пахучими выделениями насекомых-вредителей
3. Используют в пищу трупы животных
4. Регулируют численность тлей

А 8. Для Млекопитающих характерны:

1. Вскармливание потомство молоком

2. Теплокровность

3. Замкнутая кровеносная система

4. Всё перечисленное

А 9. Древних кистеперых рыб считают предками наземных животных, так как у них

1. Обтекаемая форма тела
2. Имеется хрящевой скелет
3. Основу скелета составляет позвоночник
4. Скелет парных плавников позволяет передвигаться по дну водоема.

А 10. У рыб к клеткам тела поступает кровь

1. Венозная
2. Артериальная
3. Смешанная
4. Насыщенная углекислым газом

А 11. Размножение и индивидуальное развитие на суше происходит у

1. Хрящевых рыб
2. Костных рыб
3. Земноводных
4. Пресмыкающихся

А 12. К доказательствам происхождения млекопитающих от пресмыкающихся относят

1. Наличие в кровеносной системе сердца и сосудов
2. Сохранение остатков хорды между позвонками
3. Сходство в строении зародышей
4. Дыхание с помощью легких

А 13. Какое из животных относится к одной из наиболее процветающих групп в наше время

1. Рыба
2. Сова
3. Лягушка
4. Ящерица  

А 14. Взаимовыгодные отношения между животными называются

1. Симбиозом
2. Паразитизмом
3. Хищничеством
4. Квартиранством

Часть В.

При выполнении заданий В1 выберите три  верных ответа из шести. Обведите их номера и запишите выбранные цифры в указанном месте в порядке возрастания.

В 1. К признакам, доказывающим усложнение организации птиц по сравнению с пресмыкающимися, относят

1. Высокий уровень обмена веществ
2. Сухую кожу без желез
3. Черепицеобразное расположение перьев
4. Роговые чешуйки на ногах
5. Снабжение клеток тела артериальной кровью
6. Постоянная температура тела

При выполнении заданий В2 – В3 установите соответствие между элементами первого и второго столбика. Запишите в таблицу цифры, соответствующие выбранным ответам.

В 2. Установите соответствие между животными и типом отношений между ними.

Животные.Тип отношений.

А) волки и зайцы                                                1) хищник - жертва

Б) печеночный сосальщик и крупный рогатый скот                2) паразит -хозяин

В) щуки и караси

Г) гидры и дафнии

Д) клещи и ежи

Е) наездники и гусеницы бабочек

В 3. Установите соответствие между животным и типом, к которому его относят

Животные.Тип.

А) белаяпланария                                                   1) Плоские черви

Б) бычий цепень                                                                   2) Круглые черви

В) детская острица

Г) луковая нематода

Д) печеночный сосальщик

Е) человеческая аскарида

Часть С. Дайте  полный развернутый ответ на вопрос.

С 1. Составьте пищевую цепь, используя всех названных представителей: дождевой червь, лисица, листовой опад,  орел, еж. Определите потребителя органических веществ 1-го порядка.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 Биологиядән ачык дәрес 6 класс "Скелет –  организмның терәге.

Сагитова Нурия Ильсуровна биология укытучысы.

Дәреснең максаты.

• белем бирү максаты: укучыларны  скелетның төп функцияләре, аның типлары  һәм төрле төр хайваннарда аның төзелеш үзенчәлекләре белән таныштыру;  
• үстерү максаты: фәнгә карата танып-белү,кызыксынуларын  үстерү ,дәреслек белән эшләү күнекмәләрен арттыру, проблемалы сорауга җавап бирү,төп фикерне билгели белү, анализлау, гомумиләштерү ,акыл сәләтен,игътибарны һәм сөйләм телен үстерү ;  
• тәрбия бирү максаты: табигатькә карата мәхәббәт тәрбияләү, мөстәкыйльлеккә, пөхтәлеккә өйрәтү.                    

Төп методы: аңлату- күрсәтү, өлешчә -эзләнү.

Дәреснең тибы: яңа дәрес материалын өйрәнү.

Җиһазлау:  елга кысласы коллекциясе, коңгызлар коллекциясе, моллюсклар кабырчыклары, умырткалылар скелеты (балык, бака, кәлтә,имезүчеләр),  акбур, яндырылган сөяк, хлорид кислотасына салынган сөяк.мультимедиа-проектор, презентация Microsoft PowerPoint “Скелет – организмның терәге” (Приложение 1), терәк схемалар  (Приложение 2).

Дәрес барышы:

I. Оештыру өлеше.

 Укучыларга  дәреснең темасын һәм  максатын аңлату.

Укытучы: Укучылар бүгенге дәреснең темасы “Скелет – организмның терәге.”(Слайд 2).

Әйдәгез ,әле бергәләп, бүгенге дәресебезнең максатын билгелик. ( Укучылар белән берлектә дәрес максатын билгеләү) (Слайд 3).

II. Яңа дәрес материалын аңлату

Укытучы: без “ тере организмнарның терәк системасы” дигәндә безнең күз алдына ниндидер умырткалы хайваннарның- балыкның,баканың,еланның, кошның, кешенең скелеты килеп баса . Ләкин бу бик үк дөрес түгел : скелет ясалмалары умырткалыларда гына түгел,бәлки башка бик күп умырткасызларда да бар. Мәсәлән, микроскопик иң гади төзелешле организмнар- радиолярийләрдә кремнезем энәләрдән торган шактый гына катлаулы төзелешле скелет.Ул аларга тирән суларда йөзәргә һәм дошманнардан сакланырга мөмкинлек бирә.Башка иң гади төзелешлеләрдә дә скелет бар: бу- кабырчыклы амебалар һәм фораминефералар. Аларның  әкәм-төкәмнәрнең кабырчыкларын хәтерләтүче скелеты ерткычлар һөҗүменнән саклый.Төрле организмнарда төрле кабырчык була. Кайсы берсе вак ком бөртегеннән,ә икенчеләре диңгез, океан тозларыннан төзи. Мондый кабырчыклар катлы-катлы булалар.Күп квартира  кебек.Үзе үскән саен кабырчык зурая һәм микроскопсыз да күзгә күренә башлый.

Укытучы: Ә ни өчен беркүзәнәклеләргә кабырчык кирәк. Хәзер укучылар шул сорауга җавап биреп карыйк.

 (Слайд 4)

Укучылар:Дошманнарыннан саклану өчен.

Укытучы: кабырчыклар фораминиферларда терәк структурасын үти, ә радиолярийларда ул су катламында хәрәкәт итү өчен хезмәт итә. Үлгән фораминифераларның кабырчыкларыннан миллионнарча еллар үтү белән утырма токым булган известьташ барлыкка килгән.Кайбер урыннарда су чигенү нәтиҗәсендә диңгез төбе өскә чыга һәм анда тупланган известьташны төзелеш материалы итеп файдаланалар.Югары температура һәм басым тәэсиреннән известьташ мәрмәргә әйләнә, ул тагын да кыйммәтлерәк төзелеш материалы булып санала. (Слайд 5).

Борынгы Мисырда известьташлы   ике миллионнан артык блоктан иң биек Хеопс пирамидасы салынган.Шулай булгач иң зур пирамида бер күзәнәкле организмнарның кабырчык  калдыкларыннан төзелгән икән.

Без файдалана торган акбур да шул кабырчыклардан барлыкка килгән.Борчак зурлыгындагы акбур кисәгендә генә дә дистәләрчә миллиард шундый кабырчык бар икән.Шуның өстәвенә акбур файдалы да, аның составында кальций бар. Кальций канның оюына булышлык итә һәм сөяккә ныклык бирә.                                                                                                            (Слайд 6–7)

Укытучы: шулай итеп, балалар без сезнең белән бер күзәнәклеләрнең терәк структурасы үзенчәлекләре белән таныштык. Күп күзәнәклеләрдә ул башкачарак төзелгән.                                        

Балалар,уйлап карагыз әле, барлык хайваннарның да скелеты  бар микән? Мисаллар китереп карагыз әле.(Балалар җавап бирәләр).

Укытучы: балалар, сез мисалга умырткалы хайваннарны китердегез. Скелет шулай ук умырткасыз хайваннарда да бар.(Слайд 8) Укучылар,ә сез скелетның ике тибы барын беләсезме.

Укучылар: Юк белмибез.

Укытучы: Әйдәгез әле укучылар бер эксперимент ясап алыйк. Бер группага мин кысла, коңгыз, диңгез йолдызчыгы, моллюск раковиналары ,ә икенче группага балык, бака, кош скелеты бирелә. Сорау?Аларның терәк системасы нинди һәм аның нинди әһәмияте бар Бу хайваннарның скелеты кайда урнашкан?? Менә хәзер инде сезгә өләшкән карточкаларны тутыра башлыйбыз. (Слайд 9,10)

Скелет төре

                                                    тышкы                           эчке

Укытучы: Укучылар, әгәр сез елга кысласын күтәреп карасагыз, ул шактый гына авыр.Моллюскларның  кабырчыгы  известьтән һәм мөгезсыман ( роговое) матдәдән тора.Алар нык, ләкин авыр,шуңа күрә күпчелек моллюсклар хәрәкәтсез тереклек итә. Елга кысласы хитин япмасында урта гасыр рыцарен хатерләтә. (слайд 11)

Укытучы: Буынтыгаяклыларның скелеты җиңелрәк һәм ныграк.Ул  башлыча хитиннан- тире күзәнәкләре бүлеп чыгарган матдәдән  тора. Краб, кысла кебек буынтыгаяклыларда хитин минераль тозлар сеңүдән катылана, ныгый һәм панцирьга әйләнә.  Моллюскларның эчке органнары- кабырчыкка, ә буынтыгаяклылырның хитин япмага берегә.

Умырткасызларның скелет үзенчәлекләре. (Слайд 12)

кысламаннар - скелет составы хитин

үзлекләрре нык җиңел

яшәү рәвеше хәрәкәтчән

Укытучы: Укучылар, әгәр сез моллюсканы күтәреп карасагыз , ул шактый гына авыр.Моллюскларның  кабырчыгы  известьтән һәм мөгезсыман ( роговое) матдәдән тора.Алар нык, ләкин авыр,шуңа күрә күпчелек моллюсклар хәрәкәтсез тереклек итә.   Буынтыгаяклыларда бу процесс катлаулырак бара-алар кабыкларын салган вакытта гына үсәләр.Билгеле бер вакытта кысланың иске панциры астында яңа юка хитин япма ясала, ә искесе ташлана: кысла кабыгын сала.Яңа япма йомшак,сузылучан вакытта кысла бик тиз үсә. Бу период аның өчен бик куркынычлы: ул  әле хәлсез,аз хәрәкәтләнүчән була, шуңа күрә күп кенә ерткычлар өчен табышка әйләнергә  мөмкин.

Моллюскалар

раковина составы известь,мөгезсыман матдә

яшәү рәвеше хәрәкәтсез яки аз хәрәкәтчән 93 бит астан 3нче кызыл юл

Укытучы: Укучылар укып чыгыгыз әле, сезнең нәрсә барлыкка килде. Шулай итеп без умырткасызларның төзелеш үзенчәлекләре белән танышып чыктык. Ә бу хайваннарга скелет нәрсә өчен кирәк?

Тарихи үсеш чорында тере организмнар үсеше терәк-хәрәкәтнең дә үсешенә китерде.  Укучылар рәсемгә карап скелетның ничә өлештән торуын әйтеп карагыз әле?  Дөрес . Умырткалыларда эчке скелет өч өлештән тора: баш  скелеты, гәүдә скелеты Һәм очлыклар скелеты. (Слайд 13–14)

Укучылар кабатлыйлар. Баш скелеты, гәүдә скелеты, очлыклар скелеты.

Схема белән эш.

Умырткалыларда скелет нинди функцияләр башкара? Алдагы дәресләрдә бу сорауга тагы да тулырак җаваплар бирерсез әле.

                                Умырткалыларның төзелеш үзенчәлекләре

                                                                3 бүлек

                                  баш скелеты     гәүдә скелеты     очлыклар скелеты

Физкультминутка(Слайд15-20)

Укытучы: Укучылар үсемлек скелеты белән дә танышып китик әле. (Слайд 21) .

Кагыйдә буларак , терәк системасы организмга  характерлы тән формасы бирә, гәүдәне тотып тора. Скелетка эчке органнар берегә. Моннан тыш, скелет организмны төрле зарарланудан саклый. Мәсәлән, умырткалыларның күкрәк читлеге – үпкәләрне, йөрәкне,ә баш скелеты  баш миен саклый.

Скелетка мускуллар берегә.Алар кыскарганда скелет сөякләре хәрәкәткә килә, шуның аркасында хайваннар хәрәкәтләнә ала.

4. Яңа теманы ныгыту.

Укытучы: Әйдәгез укучылар беренче схемага кайтыйк әле. Скелет төзелешенең үзенчәлегенә карап бу хайваннарны ике группага тезеп чыгарга кирәк. Бу очракта бик игътибарлы булырга кирәк. (Группада эш) (Слайд 22)

Яңгыр суалчанын һәм сөлекнең терәк системасы ике группаның берсенә дә туры килми, чөнки ул башка төрле гидроскелет дип атала.Аларның тәнендә мускул арасында сыеклык бар. Бу сыеклык мускулга басым ясый һәм мускуллар шуның нәтиҗәсендә кыскаралар. 

Ә менә  бер хайван  эчке һәм тышкы скелетка да ия. Ул нинди хайван икән укучылар, уйлап карыйк әле? Аны табу өчен сезгә бер табышмак әйтәм. (Слайд 23)

Аягын, башын яшерә.

Таш күлмәге эченә.

Укучылар:  ташбака (Слайд 24)

Тәҗрибә ясау. Сөяк составын билгеләү. (Слайд 25)

V. Дәресне йомгаклау. Тест эшләү.(Слайд 26)

Нәтиҗә ясау.(Слайд 27)

VI. Дәрестә уку эшчәнлеген рефлексияләү (Слайд 28)

-Сез дәрестә нәрсәгә өйрәндегез?

Схема буенча сөйләгез:                                                                            

                                                                                             беләм

                                                                Мин                         истә калдырдым

                                                                                               эшли алдым

1. Нәрсә ул скелет? Скелет-организмның терәге.
2. Скелет нинди функцияләр үти. (Скелет терәк, саклагыч,хәрәкәт)

3.Скелеттан башка йөри дә, йөгерә дә, утыра да алмыйбыз.

VI. Өйгә эш. (Слайд 29,30)

– Дәреслектән– 92–93 битләрне укырга;

- 94 нче биттәге тестны эшләргә;

-Җәйге каникул вакытында кабырчыклар җыярга.

Тема: Скелет – организмның терәге.

1. Скелет төрләре.

                  _________________        ___________________

                 _________________         ____________________

                 ____________     _____________

           ____________     _____________

           ____________     ______________

3. Умырткалыларның скелет үзенчәлекләре

        2. Умырткасызларның скелет үзенчәлекләре.

Буынтыгаяклылар(членистоногие)

Скелет составы____________________________

↓

Үзенчәлекләре:_________________________________

↓

Яшәү рәвеше:______________________________

Моллюсклар

Кабарчык составы: _________________________

↓

Үзенчәлекләре:________________________________

↓

  Яшәү рәвеше: _____________________________

4. Нәтиҗә:

!!! Скелет –  __________________________________.

!!! Скелет  _______________, _____________

      _______________________ функцияләрне үти..

Класс сәгате темасы: «Экологик тәрбия»

“ЭКОяз - 2019” санитар-экологик ике айлык старт

• Санитар-экологик ике айлыкның төп максаты – халыкны экологияне сакларга өндәү, әйләнә-тирәнең хәлен белеп тору, табигатьне кайгырту.
• Экология – тере организмнарны һәм алар тереклек иткән тирәлек белән үзара бәйләнешен өйрәнә торган фән.

Экологик календарь

ДАТА                                 ХАЛЫКАРА КӨН ИСЕМЕ

20сентября                Урманчылар көне

27сентября                Халыкара диңгез көне

4 октября                Халыкара хайваннарны саклау көне

22 марта                        Бөтендөнья су көне

1 апреля                 Халыкара кошлар көне

18 -22  апреля                  Тыюлыклар һәм милли парклар көне

22 апреля                   Җир көне

5 июня                         Бөтендөнья табигатьне саклау көне

Эрудитлар конкурсы

1. Экология сүзе тәрҗемә буенча нәрсә дигәнне аңлата?

- Йорт турындагы фән

- Табигать турындагы фән

2. Нинди үсемлекне себер нараты дип атыйлар?

• карагай
• кедр

3. Карлыгачлар кайда кышлыйлар?

• Австралия
• Африка

4. Кит – ул ...

• балык
• имезүче хайван

6. Агачның кайсы ягында мүк үсә?

• көньяк
• төньяк

7. Наратның ылыслары

• ике кырлы
• өч кырлы

8. Үрмәкүчнең ничә пар аягы бар?

• өч
• дүрт
• 9. Каен агачы кәүсәсендә үсүче гөмбә
•  чага
•  каен гөмбәсе

10. Барлык тере организмнар сулау өчен нинди газны файдаланалар?

• кислород
• углекислы газ

Конкурс “Урман аптекасы”

• Юлда барганда аягыгыз яраланды. Авыртуны ничек басып була? Нинди үсемлек сезгэ ярдәм итәчәк?

Үги ана яфрагы

• Нинди саз үләнен иод һәм мамык урынына файдаланып була?

Сфагнум

Конкурс “Чәчәкле калейдоскоп”

1. (росянка) 
   Она невзрачна и мала. 
   Но поймала комара.
2. (ландыш )
   В рассветный час, сырой и сумрачный.
   Когда роса во тьме блестит,
   Горят фарфоровые люстрочки.
   Да так, что глаз не отвести.
3. (пастушья сумка) 
   Много беленьких цветочков по четыре лепестка.
   Плод стручечек, как мешочек на спине у пастуха.
4. (тысячелистник) 
   Тысяча долек в зеленом листе.
   Белых цветочков в корзинке не счесть.
5. (ромашка )
   Нарядные платьица. Желтые брошки.
   Ни пятнышка нет на красивой одежке.
6. (шиповник) 
   Цветок мой ярко-розовый, но осторожен будь.
   Шипами огорожен я, об этом не забудь.
7. (дуб) 
   Он раскидист и могуч. 
   Головой коснулся туч.
8. (черемуха) 
   Не туманов дымных всполохи над рекою поднялись,
   Над рекой кусты душистые белым цветом занялись.
9. (береза)
   В белом сарафане
   стояла на поляне.
   Прилетели сестрицы
   сели на косицы.
10. (ель) 
    Ее всегда в лесу найдешь, 
    стоит колючая как еж.

Экологик ситуация

 Ситуация №1.

   Сез туган көнгә чакырылдыгыз, сезнең дус кызыгыз ландыш чәчәкләрен бик ярата. Сез аңа нәрсә бүләк итәчәксез?

1. бик матур эшләнгән пластмасс букет

2. берничә хуш исле ландыш чәчәкләре

3. ландыш чәчәкләреннән ясалган бик зур букет

 Ситуация №2.

Сез классыгыз белән урманга бардыгыз. Анда учак яндырдыгыз, бәрәңге

пешердегез, консервадан аш пешердегез.

I. өйгә кайтып китер алдыннан сез:

1. кәгазьләрне бөкләп, шешә һәм банкаларны

куак астында калдырдыгыз

2. кәгазьләрне учакта яндырып, банкаларны һәм

пластик шешәләрне өйгә алып кайттып киттегез

3. барысын да учакка атып яндырдыгыз

II. өйгә кайтып китер алдыннан сез:

1. бар калган утынны учакка атып кайтып киттегез
2. учакка су сибеп, җир белән каплап куйдыгыз
3. янып бетмәгән утын кисәкләрен басуда таратып чыктыгыз

Әдәби конкурс

Бирелгән җөмләләрне тиешле эзлекле рәвешкә куеп, хикәя төзегез.

1. Филин обиделся и улетел в другой лес.
2. Мыши стали поедать соты и разорили ульи.
3. Пришлось мужику мириться с филином.
4. Не стало пчел – не опыляются травы, и их урожайность понизилась.
5. Худо стало мужику без мёда и молока.
6. Не стало филина – расплодились мыши.
7. Мало стало травы – корова стала давать мало молока.
8. Мужик сказал филину: «Нет от тебя в лесу никакой пользы!»

Җавап: 8, 1, 6, 2, 4, 7, 5, 3

1. Мужик сказал филину: «Нет от тебя в лесу никакой пользы!»
2. Филин обиделся и улетел в другой лес
3. Не стало филина – расплодились мыши.
4. Мыши стали поедать соты и разорили ульи.
5. Не стало пчел – не опыляются травы, и их урожайность понизилась.
6. Мало стало травы – корова стала давать мало молока.
7. Худо стало мужику без мёда и молока.
8. Пришлось мужику мириться с филином.

Конкурс “Экологик эксперт”

   1. Фермеры Туниса встревожены появлением огромных популяций пешей саранчи. Стаи её медленно передвигаются, поедая всю растительность до самой земли. После взлета стаи глазам  фермера предстанет печальная картина разорённого поля, где среди голой земли торчат отдельные стебли без листьев.

Для спасения урожая возможны три варианта решения:

1.Использование ядохимикатов (500 долларов).

2.Выращивание богомолов, поедающих саранчу (100 долларов).

3.Наём рабочих с хлопушками и лопатами (100 долларов).

Какое решение вы считаете наиболее подходящим и экономически,и экологически ?

   2. Фермеры, выращивающие белокочанную капусту, обеспокоены увеличением численности капустной белянки. Возможны три решения этой проблемы, требующие от фермеров соответствующих расходов:

1.Использование ядохимикатов (1000 долларов).

2.Приобретение белянкового наездника (500 долларов).

3.Механическое уничтожение кладок на листьях капусты (250 долларов).

Какое направление вы предложите как эксперты?

Рефлексия