ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

Рабочая программа по предмету «Бурятский язык» для 1 класса составлена на основе:

-Федерального закона  «Об образовании в Российской Федерации» от 29.12.2012 г;

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

 -Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII«О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Федерального государственного стандарта основного общего образования (утвержден приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897 «Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (зарегистрирован в Минюсте России 6 февраля 2015 г., рег. номер 35915);

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 29.12.2014 г №1644 «О внесении изменений в приказ Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г №1897 «Об утверждении федерального государственного стандарта основного общего образования»;

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 31.12.2015 № 1577

«О внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт основного общего образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897» (Зарегистрирован в Минюсте России 02.02.2016 № 40937);

-Федеральных перечней учебников на 2017/2018 учебный год (утверждены приказом Минобрнауки России от 31 марта 2014 г №253 (ред. от 08.06.2015)с изменениями на 26 января 2016 года «Об утверждении федерального перечня учебников, рекомендуемых к использованию при реализации имеющих государственную аккредитацию образовательных программ начального общего, основного общего, среднего общего образования»);

- СанПиНа 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях"» (утверждены постановлением Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от 29 декабря 2010 г. №189, зарегистрированным в Минюсте России 3 марта 2011 г., рег.номер 19983);

- Система оценивания учебных достижений школьников в условиях безотметочного обучения (Письмо МО РФ №13-51-120/13 от 03.06.2003);

-Примерной основной образовательной программы основного общего образования протокол №1/15 от 08 апреля 2015 г;

-Устава МАОУ «Гаргинская средняя общеобразовательная школа им. Н.Г. Дамдинова», утвержденного постановлением администрации МО «Курумканский район»  от 28.12.2015 г.

-Основной образовательной программы основного общего образования МАОУ «Гаргинская средняя общеобразовательная школа им. Н.Г. Дамдинова»;

-Приказа по школе от 30.08.2018 г. «Об утверждении учебного плана школы на 2018-2019 учебный год»

      Үгтэһэн программа эхин классай һурагшадай ухаан бодолдонь болон наһандань үндэһэлэн зохёогдонхой. Һурагшадые амаруулхын тула хэшээл бүхэндэ нэгэ гү, али хоёр дахин физминутка үнгэргэхэ хэрэгтэй. Физминуткын үедэ элдэб упражнени дүүргүүлхынгээ хажуугаар хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэри ябуулжа боломоор. Эхин һургуулиин шухалын шухала зорилго хадаа үхибүүдые һайнаар уншуулжа, зүбөөр хэлүүлжэ ба бэшүүлжэ һургаха; арадайнгаа аман уран зохёолдо, Эхэ орондоо, түрэһэн тоонто нютагаа, түрэлхи хэлэндээ, түрэл арад зондоо, бэшэшье яһатанда дуратайгаар хүмүүжүүлхэ; арад зонойнгоо һайн һайхан ёһо заншалнууд ба сэсэн мэргэн һургаалнуудые ойлгуулха г.м.  Һурагшад уншажа, бэшэжэ hургаха; хэлэлгэ, хэлэн ба литература тухай туруушын мэдэсэнуудые угэхэ. Һурагшадай ухаан бодолые баяжуулха. Һурагшадай бэшэмэл ба аман хэлэлгые эдэбхитэй болгохо

          Һурагшадай ухаан бодолой ба ойлголгын эдэбхиие хугжоохэ, ухибуудые   Һуралсалдаа анхаралтайгаар хандажа Һургаха.

         Уншалгада, бэшэлгэдэ, шагналгада хэрэгтэй Һанаан сэдьхэлэй ба физиологическа уургэ дуургэхэ

      Олон удхатай үгэнүүдэй илгаае мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ.

I класста үзэhэн хүшэр үгэнүүдэй бэшэгэй дүримүүдые мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.

Дэлхэйн байгаали гү, али ямар нэгэн юумэн тухай тобшоор, зүбөөр юрэ хөөрэхэ, бэшэхэ.

       Тус программын ёhоор 1 - дэхи класста  28 час (неделидэ 2 час) үгтэнхэй.

       Һурагшад нэгэдэхи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабаритай болон дадалтай болохо ёhотой:

• Һургуулидаа болон класс соогоо ухибуудээр, мун ехэ хунуудээр хоорэлдэхэ журам;
• Мэдуулэлэй тэмдэг (удха ба интонационно дуургэлгэ);
• Мэдуулэлнуудые зуб бэшэлгэ;
• Буряад хэлэнэй абяан ба узэгууд, тэдэнэй гол илгарал (абяануудые шагнанабди ба хэлэнэбди, узэгуудые харанабди ба бэшэнэбди);
• Аялган ба хашалган абяануудай тэмдэг;
• Хатуу ба зоолэн, хонгео ба будэхи хашалган абяануудай тэмдэг;
• Алфавидай бухы 36 узэгуудые Һайн мэдэхэ.

Юу шадаха еҺотойб:

• Багшанарай болон хамта ҺураҺан ухибуудэй хандалгада харюусаха;

• Һургуулидаа болон класс соогоо ухибуудээр, мун ехэ хунуудээр хоорэлдэхэдоо, хэлэлгын журам баримталха;

• Угуулэлэй илгарал хоолойгоороо зуб харуулха;
• Һуралсалай болон Һуралсалай бэшэ номуудые хэрэглэхэ;
• 60 хурэтэр угэнуудтэй текст гуйсэд ойлгожо, уншалгын темп – 25-30 угэ нэгэ минута соо уншаха;
• Хэблэмэл ба бэшэмэл текстнуудҺээ угэнууд ба мэдуулэлнуудые буулгажа абаха, ехэ ба бага угэнуудтэй холболто зуб бэшэхэ;
• Багшын хэлэжэ угэхэдэ зуб бэшэхэ (текст соо 15 угэ);
• Угын схемэ бэшэхэ, ооҺэдоо мэдуулэл Һанаха;
• Хэлэлгын абяануудые шэхээрээ илгаха;
• Аялган ба хашалган абяануудые илгаха, зоолэн ба хату, хонгео ба будэхи абяануудые илгаха;
• Угэнуудые уенуудтэ хубааха;
• Угэнуудые шэнэ муртэ зуб таҺалха. Мэдуулэл хаана эхилнэб, хаана дууҺанаб гэжэ мэдэхэ. Мэдуулэл ехэ узэгоор эхилхэ, мэдуулэлэй хойно табиха тэмдэгуудые зубоор хэрэглэхэ.  

Һуралсалай жэлэй һүүлдэ 1-дэхи классай һурагшад иимэ мэдэсэ ба дүй дүршэлтэй болоһон байха ёһотой

Һурагшад ямар юумэ мэдэхэ ба шадаха ёһотойб гэхэдэ:

• Түргэн ба удаан аялгануудай, дифтонгнуудай, йотирована аялгануудай илгаае. Аялгануудай тааралдалые, абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялгануудые, мэдүүлэлэй дунда ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг үгэнүүдые, мэдүүлэлэй һүүлдэ табигдадаг сэглэлтын тэмдэгүүдые.

Һурагшад иимэ дадалтай болоһон байха:

• Багшын уншажа үгэхэдэ, 10 – 15 үгэтэй текстые алдуугүйгөөр, гоё сэбэрээр бэшэхэ.
• Фонетическэ шүүлбэри хэхэ: аялган, хашалган хоёрой илгаае, түргэн ба удаан аялгануудые, хатуу ба зөөлэн хашалгануудые, абтаһан үгын һүүлэй аялгануудые зүбөөр хэлэжэ үгэхэ.
• Мэдүүлэл сооһоо шухала гэшүүдые оложо, тэрээн соохи үгэнүүдэй удхын холбоое асуудалаар олохо (аман үгөөр).

Шалгалтын диктантнууд, тэдэниие үнгэргэхэ арганууд.

Диктант текстын хэмжээдэ эрилтэнүүд:

•  - 1-хи классай түрүүшын хахад жэл соо графическа диктантнуудые болон бусад дүримүүдые, хоёрдохи хахад жэлдэ 10-15 үгэтэй диктант бэшүүлхэ.
•  - 2-хи классай нэгэдэхи хахад жэлэй һүүлдэ гү, али хоёрдохи хахад жэлэй эхиндэ 15-20, жэлэй һүүлдэ 25-35 үгэнүүдтэй диктантнуудые бэшүүлхэ.
•  - 3-хи классай нэгэдэхи четвертьдэ 30-35, гурбадахи четвертин һүүлдэ 40-45, жэлэй һүүлдэ 45-50 үгэнүүдтэй диктантнуудые бэшүүлхэ.
•  - 4-хи классай нэгэдэхи четвертьдэ 50-60, хоёрдохидо – 55-60, гурбадахида 60-65, жэлэй һүүлдэ 70-75 үгэнүүдтэй диктантнуудые абаха.

Программын ёһоор словарна диктантын хэмжээнүүд:

• Нэгэдэхи класста 6-7 үгэ; хоёрдохи класста 8-10; гурбадахи класста 12-14; дүрбэдэхи класста 14-15 үгэ бэшэхэ болоно. Энэ тоонууд жэшээтэ болон үгтэнхэй.

Словарна диктантнуудые шалгахадаа, сэгнэлтын иимэ ноормонуудые баримталха:

• «5» - нэгэшье орфографическа алдуугүй байха;
• «4» - нэгэ орфографическа алдуутай, нэгэ заһабаритай;
• «3» - хоёр орфографическа алдуутай;
• «2» - гурба-табан орфографическа алдуутай.

Диктантнуудые сэгнэлгэ.

• «5» сэгнэлтэ – нэгэшье орфографическа алдуугүй, үзэгүүдээ зүбөөр, текст сэбэрээр бэшэгдэһэнэй түлөө табигдаха.
• «4» - 2-3-һаа үлүү бэшэ орфографическа алдуутай, ондо ондоо орфограммануудтай үгэнүүдтэ 2 – 3 заһабари хэгдэһэнэй, үзэгүүдэй һарюугаар, һаланаар бэшэгдэһэнэй түлөө табигдаха.
• «3» - 4-5 орфографическа алдуутай, ондо ондоо орфограммануудтай үгэнүүдтэ гурбанһаа дээшэ заһабари хэгдэһэнэй, олон үзэгүүдэй хазагайруулжа байгаад, һалан муухайгаар бэшэгдэһэнэй түлөө табигдаха.
• «2» - зургаанһаа дээшэ орфографическа алдуутай ажалда табигдаха.

Буряад хэлэнэй календарна-тематическэ түсэб

Шалгалтын худэлмэри.

Диктант

Минии аба.

        Минии аба Шираб дархан. Барилгашадай бригадада олон жэлдэ ажалладаг. Абамни конторо, hургуули, хуугэдэй сэсэрлиг бариhан. Мунөө хоер дабхар гэр барилсана. Би абадаа ехэ дуратайб!

Багшада хэрэглэгдэхэ литература:

1. Буряад хэлэн, уншалга, хэлэлгэ хүгжөөлгэ. Буряад һургуулиин программанууд, 1 – 4 классуд. / Зохёогшо Д.Д.Ошоров. – 2-дохи хэблэл. – Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2004 – 44 х.
2. Буряад хэлээр, уншалгаар, буряад литератураар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ / Харюусалгата редакторнууд Ц.Б.Цыренова, Б.Б.Жалсанов. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» , 2007. – 36 х.
3. Буряад хэлэн. Е.Б. Очирова, В.Н. Очирова, Л.Д. Доржиева, С.И. Аюшиева. Улаан-Υдэ, «Бэлиг», 2016. – 76 х., зурагууд.
4. «Буряад хэлэн» ажалай дэбтэртэеэ. Е.Б. Очирова, В.Н. Очирова, Л.Д. Доржиева, С.И. Аюшиева. Улаан-Υдэ, «Бэлиг», 2016. – 56 х., зурагууд.
5. Диктантнуудай суглуулбари. 1 – 4 класс. (Согсолб. Д 457 Содномов С.Ц.) – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл, 2002. – 72 х.
6. Методическа дурадхалнууд: Буряад хэлэн. 1 класс./Дылыкова Р.С.. Базаргуруева Т.Б., Дугарова Д.Б. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл. 2010. – 56 х.
7. Эхин һургуулида буряад хэлэ зааха методико. /Ошоров Д.Д., Раднаев Э.Р.. Содномов С.Ц. – Улаан-Үдэ, Бэлиг, 200. – 204х.

Һурагшада хэрэглэгдэхэ литература:

1. Буряад хэлэн. Е.Б. Очирова, В.Н. Очирова, Л.Д. Доржиева, С.И. Аюшиева. Улаан-Υдэ, «Бэлиг», 2016. – 76 х., зурагууд.
2. «Буряад хэлэн» ажалай дэбтэртэеэ. Е.Б. Очирова, В.Н. Очирова, Л.Д. Доржиева, С.И. Аюшиева. Улаан-Υдэ, «Бэлиг», 2016. – 56 х., зурагууд.

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

            «Буряад хэлэн»  гэhэн курсын ажалай программа  хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:

-Федерального закона  «Об образовании в Российской Федерации» от 29.12.2012 г;

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

 -Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII«О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Федерального государственного стандарта основного общего образования (утвержден приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897 «Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (зарегистрирован в Минюсте России 6 февраля 2015 г., рег. номер 35915);

- Постановление правительства РБ от 23 июня 2014 г. №289 «Об утверждении Государственной программы РБ «Сохранение и развитие бурятского языка в Республике Бурятия» (с изменениями на 23 октября 2018 года);

-Постановление правительства РБ от 12 марта 2009 г. №80 «О концепции развития бурятского языка»;

- Постановление правительства РБ от 2020 г. «Об утверждении Государственной программы  РБ «Сохранение и развитие бурятского языка в РБ» (на 2021-2022 гг.)»;

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 29.12.2014 г №1644 «О внесении изменений в приказ Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г №1897 «Об утверждении федерального государственного стандарта основного общего образования»;

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 31.12.2015 № 1577

«О внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт основного общего образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897» (Зарегистрирован в Минюсте России 02.02.2016 № 40937);

-Федеральных перечней учебников на 2017/2018 учебный год (утверждены приказом Минобрнауки России от 31 марта 2014 г №253 (ред. от 08.06.2015)с изменениями на 26 января 2016 года «Об утверждении федерального перечня учебников, рекомендуемых к использованию при реализации имеющих государственную аккредитацию образовательных программ начального общего, основного общего, среднего общего образования»);

- СанПиНа 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях"» (утверждены постановлением Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от 29 декабря 2010 г. №189, зарегистрированным в Минюсте России 3 марта 2011 г., рег.номер 19983)

-Примерной основной образовательной программы основного общего образования протокол №1/15 от 08 апреля 2015 г;

-Основной образовательной программы основного общего образования МАОУ «Гаргинская средняя общеобразовательная школа им. Н.Г. Дамдинова»;

-Устава МАОУ «Гаргинская средняя общеобразовательная школа им. Н.Г. Дамдинова», утвержденного постановлением администрации МО «Курумканский район»  от 28 декабря 2020  г.        

         Россин эрдэм hуралсалда шэнэ шэглэлнүүдэй нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ байгаа мүнөө сагта Байгалай регионой hуралсалай эмхинүүдтэ буряад хэлэ бэшэг шудалгалгада гүнзэгы анхарал хандуулагдана.  1992 оной июниин 10-да баталагдаhан «Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуулиин ёhоор буряад хэлэнэй гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болоод байхадань, тус хэлэндэ олониитын, арад зоной, тэрэ тоодо залуушуулай, hурагшадай хандалга нилээд гүнзэгырнэ. Тиимэhээ  багшын үүсхэлдэ, зохёохы ажалда үргэн харгы гаргагдана.

       Буряад хэлэнэй багшанарай, хyмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала зорилгонууд:

          - ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ;

          - hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;

          - ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;

          - арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.

          Тус зорилгорнуудhаа дулдыдан, буряад хэлэ заажа байhан багшанарай урда иимэ шухала эрилтэнүүд табигдана:

          1. Нэн тyрүүн түрэлхи хэлэеэ заажа байhан багша хадаа өөрөө хэлэ бэшэгэй талаар үндэр хэмжээнэй эрдэм мэдэсэтэй, болбосорол ехэтэй, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй, тэрэ тоодо буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтын гол зорилгонуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо ёhотой;

          2. Һурагшадай эрдэм мэдэсын эрилтэнүүдэй стандарт ба программа шудалжа, багша буряад хэлэ заалгые тyсэблэхэ;

          3. Һуралсалай жэлэй эхиндэ багша класс бүхэндэ hурагшадай мэдэсэ шадабариин хэмжээе элирүүлхэ зорилготойгоор хэдэн ондоо түхэлэй шалгалтын хүдэлмэринүүдые дүүргүүлхэ: грамматическа даабаринуудтай диктантнуудые, зохёолго ба найруулгануудые бэшүүлжэ, тестнүүдые дүүргүүлжэ, анкетэнүүдэй асуудалнуудта харюусуулжа болохо; аман шалгалта үнгэргэхэ; үзэгдэhэн темээр шалгалтын асуудалнуудта харюунуудые шагнаха; хөөрэлдөө эмхидхэхэ болон бусад эдэ даабаринуудые дүүргэлгын дүнгүүд hурагшадай мэдэсэ, шадабари, хүгжэлтые гү, али программын эрилтэнүүдhээ гээгдэлхэ зүбөөр гэршэлдэг. Эндэhээ уламжалан, багща класс бүхэндэ hурагша бүхэнтэй hуралсалай жэл соо хэхэ ажалаа багсаан эмхидхэхэ.

          4. Һурагша бүхэнэй эрдэм мэдэсын хэмжээн адли бэшэ, тиимэhээ хэшээлэй алишье шатада hурагшын мэдэсын хэмжээндэ тааруугаар даабаринуудые дүүргүүлхэ.

          5. Һурагшадые hургаха, хyгжөөхэ, хүмүүжүүлхэ зорилгонууд түрэлхи хэлэнэй, уран зохёолой хэшээлнүүдтэ нягта холбоотойгоор элдэб онол аргануудаар, жэшээлхэдэ: интегрированнэ аргаар гэхэ гү, али заагдажа байгаа предмедүүд хоорондын харилсаанай аргаар бэелүүлэгдэхэ ушартай. Эндэ 2006, 2011 онуудта гараhан «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» (электронно ном) доторхи тон баян, хэрэгтэй материалнуудые зүбөөр бэе бэетэйнь тааруулан холбожо шадабал, багшанарташье, hурагшадташье нилээд аша үрэтэй ба hонирхолтой байха.

          6. Хэлэлгын культура (соёл) дээшэлүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ, зохёохы ба холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэринүүдые хэшээлэй алишье шатада хараалха, түсэблэхэ.

          7. Һурагшадые hургалга, хүгжөөлгэ, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые сагай эрилтэдэ таарамаар бэелүүлхын тула, буряад хэлэ ба уран зохёол заажа байhан багшанар өөрынгөө эрдэм мэдэсые, дүй дүршэлые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ, методикодо, психологидо ба дидактикада бии боложо, хэблэгдэжэ байдаг эрдэмтэдэй, шэнэдхэгшэ багшанарай шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые, шэнэ дурадхалнуудые ба түрүү дүй дүршэл үзэжэ, шүүмжэлжэ, ажал хүдэлмэридөө нэбтэрүүлжэ байха.

          Буряад хэлэнэй, тэрэниие шэнжэлдэг эрдэм ухаанай хүгжэлтые хараадаа абан, Россин эрдэм hуралсалай түсэбые (учебный план) баримталан, мүнөө үедэ хэрэглэгдэдэг программын үндэhөөр «Буряад хэлэнэй» стандартда тааруулан, программа зохёогдобо.

          Зорилгонууд

1.  Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга.  Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ, үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.

2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой. Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо «Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.

          3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн – хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй, уран зохёолой ба дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг. Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр хэрэглэхэ. Оролто хубияа – шухала хубида, түгэсхэлдэ гуримтайгаар шэнжэлэн орожо, зохёолгоёо бэшэхэ.

Түсэблэһэн үрэ дүнгүүд үзэхэ һуралсалай курста

         Шухала шадабаритай ба дадалтай болголго

         Зургаадахи класс дүүргэхэдээ, hурагшад иимэ шадабаритай болон дадалтай болохо еhотой:

- Олон удхатай үгэнүүдэй илгаае мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ. Словарь хэрэглэжэ, хүшэр үгэнүүдэй тайлбари хэжэ шадаха.

- Зургаадахи класста үзэhэн хэлэ үгын хубинууд ба тэдэнэй грамматическа шэнжэнүүдые hайнаар мэдэхэ. 6 класста үзэhэн хүшэр үгэнүүдэй бэшэгэй дүримүүдые мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.

- hурагшад юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой нэрэнүүдые,  дайбар үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха зэргэтэй.

- Орёо  түсэб зохеохо. Дэлхэйн байгаалида гү, али ямар нэгэн юумэн тухай тобшоор, зүбөөр юрэ хөөрэхэ, бэшэхэ.

- Сочинени бэшэхэ материалаа суглуулха, зүбөөр hанал бодолоо удаа дараалан бэшэхэ шадабаритай болохо.

       Тус программа соо лексикологи ба фразеологи гэһэн сэдэбүүдтэ онсо һуури үгтэнэ. Буряад хэлэнэй үгын баялиг, тэрэниие баяжуулха гол арганууд, хэлэнэй уран аргануудые: эпитет, метафора, синекдохэ, гиперболэ – эдэ бүгэдые һурагшад эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ һураха ёһотой. Лексикологёор мэдэсэнүүд морфологи, синтаксисшье шудалха үедөө нэмэгдэхэ, бэхижүүлэгдэхэ. Буряад литературын хэшээлнүүдтэ зохёолой хэлэнэй шүүмжэлгэ хэхэдэ, лексикээр хүдэлмэри ябуулагдаха болоно. Түрэл хэлэнэйнгээ арга боломжые, тодо, хурса, ураниие улам бүри дүүрэнээр хэрэглэжэ һургаха шухала. Һурагшадые лексическэ шүүлбэридэ һургаха хэрэгтэй.

        Морфологи шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгын бүридэл ба үгын бии болодог аргануудтайнь танилсана. Үгын удхата хубинууд – үндэһэн ба залгабаринуудай үүргэ тухай, үгэнүүдые холбодог арга зэбсэгынь болохо залгалта тухай ойлгосо һурагшадта үгэхэ, үгые ганса бүридэлөөрнь шүүлбэрилжэ һураха бэшэ, мүн баһа ямар үгэһөө яагаад бии болоһыень ойлгуулха шухала юм. Үгын бүридэлөөр ба үгын бии бололгоор шүүлбэридэ наринаар хандаха, зүб бэшэлгэтэйнь холбоотойгоор хараха. Хэлэлгын хубинуудай морфологическа шэнжэнүүдые ойлгон, тэдэнэй хоорондохи адли ба ондоо зүйлнүүдые мэдэжэ абаха зорилго табигдана.

  Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүүнгүүд (личностные результаты):

- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;

- оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо, тэдээндэ өөрынгөө хандаса, хүнүүдые  

  дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;

- өөрынгөө хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоёо оролдохо;

- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байһанаа, өөрынгөө хандаса харуулха;

- уншаха, харилсаха дуратай байха;

- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа абаад бэшэхэ, өөрөө зохёон бэшэхэ;

- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнууд тухайгаа бэшэжэ (эссе жанрын түхэлөөр) харуулха;

- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;

- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

- өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;

- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн, тусхай түсэб табиха;

- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсуулхэ, тиин өөрынгөө

   ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;

- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха,

   критеринүүдые зохёохо;

Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун тухай хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?

- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;

- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл олохо;

- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгөөр

   хэлэхэ;

- анализ, синтез хэхэ;

- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;

- бодомжолхо.

Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

- хэлэлгып зорилгоһөө дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол амин ба бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха;

- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог үг, али диалог хэрэглэжэ шадаха;

- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;

- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;

- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;

- асуудалнуудье табиха.

           Энэ программа  соо буряад арадай соёл, болбосорол, түүхэ, абари зан, ёhо заншал гэхэ мэтэ ойлгосонууд багаханаар оруулагданхай.

1. Буряад хэлэнэй грамматика сомороор, хуряангыгаар үгтэнхэй. Жэшээлхэдэ: морфологи ганса 6-дахи класста үзэхэ, синтаксис 7-8-дахи классуудта үзэхэ.
2. Бэшэгэй дyримүүд тобшоор, богонёор үгтэжэ, тэдээндэ тааруулан, мэдүүлэлнүүд гол түлэб уран зохёол болон арадай аман зохёолhоо абтаа.
3. Энэ шэнэ ном соо темэ бүхэнэй удаа упражненинүүд, даабаринууд дурадхагдана.  

Программын байгуулга (бүридэл) ба удха

6-дахи класс (105 час)

Оролто хэшээл. Буряад хэлэн- Буряад Республикын гүрэнэй хэлэн (1 час)

Табадахи класста үзэhэнөө дабталга (7час)

Дабтагдаха сэдэбүүд:Фонетикэ, графика, бэшэгэйдүрим.Лексикэ. Yгынбүридэл.Yгынбиибололго. Темэдабталга, бүридхэл.

Шалгалтын диктант/

Фразеологи(4 час)

Фразелоги тухай юрэнхы ойлгосо. Фразеологическа тааралнуудай гол шэнжэнүүд.

Ямар хэлэнhээ абтаhан үгэб гэжэ мэдэхэ болохо. Абтаhан, нютагай, мэргэжэлтэнэй, хуушарhан үгэнүүдые илгаруулха шадабаритай болгохо. hурагшад хэлэлгэдээ фразеологическа тааралнуудые хэрэглэжэ hураха уялгатай.

Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо (39 час)

Морфологи. Хэлэлгын хуби тухай ойлгосо. Бэеэ дааhан хэлэлгын хубинууд. Туhалагша хэлэлгын хубинууд. Тусхай хэлэлгын хуби.

Юумэнэй нэрэ (13  час)

Эхин классуудта үзэhэнөө дабталга.

Юумэнэй нэрын удха шанар ба грамматическа гол тэмдэгүүдынь. Юумэнэй нэрын синтаксическа үүргэ. Юумэнэй нэрые хандалга болгон хэрэглэлгэ.

Юумэнэй нэрэнүүдэй хүниие ба юумэнүүдые тэмдэглэлгэ.

Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнүүд.

Газар зүйн  нэрэнүүдые (түби дэлхэйн, нуур далайн, хада уулын, орон нютагай, город тосхоной, талмай, гудамжа мэтын нэрэнүүдые), түүхын ушаралнуудай, hайндэрнүүдэй, дурасхаалта үдэрнүүдэй нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ.

Ном, дэбтэр, газетэ журнал, зураг, кинофильм, зүжэг, литературын ба хүгжэмэй зохеолнуудай нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ. Эдэ нэрэнүүдые кавычкаар текст соо илгалга.

Нэгэнэй ба олоной тоо.

Зохилдол. Падежэй залгалтануудай hууриин зөөлэн хашалганай, дифтонгын, удаан ба сохилтотой аялганай, хэлэнэй узуурай хашалганай удаа түхэлөө хубилгадаг ушарнууд. Падежнүүдэй залгалтануудые залгахада, зарим юумэнэй нэрэнүүдэй hуурида болодог хубилалтанууд. Падежэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамадал, тэдэнэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Хэрэггүй газарта нэгэ үгэеэ дабтахагүйн тула дүтэрхы удхатай юумэнэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ шадаха дадал.

Падежнүүдэй ба хамаадалай залгалтануудые зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабаритай болгохо

Тэмдэгэй нэрэ (10 час)

Тэмдэгэй нэрын удха ба грамматическа шэнжэнь.

Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүд.

Тэмдэгэй нэрын бии бололго. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ.

Тэмдэгэй нэрэнүүдые зохилдуулха, хамаадуулха шадабаритай болголго.

Дүтэрхы удхатай тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэлгэ.

Тоогой нэрэ (13 час)

Тоогой нэрэ тухай ойлгосо. Тоолоhон, дугаарлаhан, баглуулhан, суглуулhан тоогой нэрэнүүд. Тоолоhон тоогой нэрын һүүлэй хашалган.    

Дугаарлаhан, баглуулhан, суглуулhан тоогой нэрэнүүдые бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ. Юрын ба бүридэмэл тоогой нэрэнүүд. Хэлэлгэ соо баглуулhан тоогой нэрын хубаарилhан ба баглуулhан удха шанар зүбөөр хэрэглэжэ шадалга.

Тоолооhон,  дугаарлаhан, баглуулhантоогой нэрэнүүдые элирхэйлэгшэ, суглуулhан тоогой нэрые нэрлүүлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.

Тоогой нэрэнүүдые зүбөөрүгүүлэлгэ. Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабаритай болгохо.

Түлөөнэй нэрэ (11 час)

Түлөөнэй нэрэ тухай ойлгосо. Түлөөнэй нэрэнүүдэй илгарал. Түлөөнэй нэрэнүүдые мэдүүлэлэй элдэб гэшүүдэй үүргээр хэрэглэлгэ.

Түлөөнэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Түлөөнэй нэрэнүүдые мэдүүлэлнүүдые холболгодо зүбөөр хэрэглэжэ hуралга.

Дайбар үгэ (9 час)

Дайбар үгэнүүдэй удха ба грамматическа шэнжэнүүдынь. Дайбар үгэнүүдэй удхаараа илгарал. Дайбар үгэнүүдые мэдүүлэлэй ушарлагшадай ба хэлэгшын үүргээр хэрэглэлгэ.

Дайбар үгэнүүдэй бии болохо арганууд. Дайбар үгэнүүдые мэдүүлэлнүүд соо зүбөөр хэрэглэхэ шадабаритай болгохо.

Дабталга (11 час)

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ

Үзэhэн текстнүүдые (хуби хубяарнь), хэлэлгын стиль, темэ, холбоотой хөөрөөнэй гол удха дабталга. Хэрэгэй стиль тухай юрэнхы хөөрэлдэлгэ.    

Байгаалиие  гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулhан удхатай юрэ хөөрэhэн текстээр изложени бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа литературна зохеолой хэhэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы изложени бэшэлгэ.

Хараhан фильмын, зүжэгэй, радиодамжуулгын удхаар өөрынгөө hанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы ба хуряангы изложени бэшэлгэ.

Ямар нэгэн юумые, байгаалиие ажаглан хадуужа абаhанаа тодорхойлhон, мүн зураг хаража бэшэhэн сочинени.

Литературна геройн характеристикэ хөөрэжэ үгэлгэ.

Уншаhан рассказ, шүлэг, статья тухай hанамжаяа бэшэлгэ.

Юрын конструкцитай мэдүүлэлнүүдhээ бүридэhэн багахан рассказые ородhоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ Текст ба тэрэнэй хубинууд тухай ойлгосо үгэхэ. Текстын хубинуудай лексическэ аргаар холболдолго. Юрын түсэб. Темэ (ехэшэг ба багашаг) болон тэрэнэй гол бодол. Хэлэлгын найруулга тухай ойлгосо. Яряанай хэлэнэй ба уран зохёолой хэлэнэй найруулга тухай юрэнхы мэдээн. Юрэ хөөрэлгэ, зураглал ба бодомжололго тухай юрэнхы ойлгосо.

Үзэжэ байһан литературна зохёолоор, диафильм ба кинофильмын, радио болон теле-дамжуулгын удхаар юрэ хєєрэһэн удхатай дэлгэрэнгы изложени зохёолго ба бэшэлгэ.

Өөрынгөө ябадалда болоһон ямар нэгэн ушарал тухай, мүн зураг хаража, сочинени бэшэлгэ (жэшээнь: “Зунай амаралтын нэгэ үдэр”, “Манай экскурси” г.м.).

        Юрэ хѳѳрэћэн текстын ямар нэгэ хубидань хуряангы изложени бэшэлгэ.

        Ямар нэгэ юумые гү, али амитаниие тодорхойлон бэшэћэн юрэ хєєрэћэн текстээр дэлгэрэнгы изложени.

        Богонихон мэдүүлэлнүүдћээ бїридэћэн бишыхан рассказые ород хэлэнћээ буряад хэлэндэ оршуулга.

        Уншаћан рассказ, статья тухай ћанамжаяа хэлэжэ їгэлгэ. Уншаћан зохёолдо табигдаћан асуудалнуудта харюу бэшэлгэ.

        Уншаћан номой удхые тобшохоноор хєєрэжэ үгэлгэ. Ханын газетэдэ тэмдэглэл бэшэлгэ.

        Буряад хэлэ үзэлгэдэ 6 класста эрдэм hуралсалай түсэбѳѳр неделидэ 3 час үгтэнэ. 2021-2022 hуралсалай жэлдэ бүхыдээ 105 час болохо.  

          Тус программа 1 жэлдэ зохёогдоо. Багша программын «Каледарна – тематическа түсэблэлгэ»  хубилгаха эрхэтэй.

Һуралсалай мониторинг хэхэ эрилтэнүүд

 Буряад хэлээр һуралсалай мониторинг четвертьнүүдэй һүүлээр гү, али түрүүшын ба хоёрдохи һуралсалай хахад жэлнүүдэй дүнгүүдээр гэршэлэгдэдэг.

Мониторинг һурагшадай һуралгын дүнгүүдые сасуулан, зэргэсүүлэн, шүүлбэрилэн хэгдэхэ ёһотой. Удаадахи хүдэлмэринүүдэй дүнгүүдээр һуралсалай мониторинг элирүүлэгдэхэ: шалгалтын упражненинүүд, бэшэмэл харюунууд, тестнүүд, диктантнууд, шалгалтын холимог хүдэлмэри, аман шалгалта, хөөрэлдөөн, һурагшадтай уридшалан хүдэлэлгэ, хүсэд шиидхэгдээгүй асуудалнуудые шэнжэлүүлэн тайлбарилга, реферадуудые бэшэлгэ, олониитын ажалда хабаадалга, элидхэл хэлгэ ба бусад.

Аман шалгалтаар элирүүлэгдэхэ үрэ дүнгүүд: һурагшадай хэлэн тодо сэбэр, уян нугархай, һанал бодолоо эли тодоор холбожо, мэдүүлэл, үгүүлэл болгон хэрэглэжэ шадаха ёһотой. Һуралсалай мониторинг элирүүлгэдэ холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэриин дүнгүүд оролсодог.

Нэгэдэмэл шалгалтын хүдэлмэри

Диктантhаа ба нэмэлтэ грамматическэ болон бэшэгэй дүримоор гү,али лексическэ даабариhаа бүридэhэн шалгалтын хүдэлмэридэ түд бүридэнь сэгнэhэн хоёр сэгнэлтэ табиха.

Нэмэлтэ даабари дүүргэhые иимээр сэгнэхэ:

«5» сэгнэлтэ-hурагшадай бүхы даабарияа дүүргэhэн байгаа hаань;

«4»- сэгнэлтэ –даабариин гурбанай хоёр хубиие зүбоор дүүргэhэн байгаа hаань;

«3»- сэгнэлтэ даабариин хахадые зүбоор дүүргэhэн хүдэлмэриин түлоо;

«2»- сэгнэлтэ даабариин гурбанай нэгэ хуби зүбоор дүүргэжэ шадаагүй гү,али даабари дүүргэжэ шадаагүй гү,али даабари дүүргэжэ шадаагүй байгаа hаань табиха.

Найруулга сэгнэлгэ

Найруулга бэшүүлхэ текст hургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаhан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

Һурагшадай найруулгада хоёр сэгнэлтэ табиха.Тэдэнэй бэшэhэн найруулга сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хараадаа абаха:

-hурагшын хэр зэргэ текстын гол удха ойлгоhые;

-текстын удха хэр зэргээр дамжуулааб;

-найруулгын удаа дара ба холбоое;

-үгэ шэлэн абаhые , мэдүүлэл зүбоор зохёоhые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо болон гүрим, олон янзын мэдүүлэл хэрэглэhэниие, сэхэ болон ооршэлэн хэлэлгэ тааруулан зохёоhые;

-найруулгын стилистичекэ hайн талые (үгэ, мэдүүлэлэй олон янза, хэлэнэй баялиг зүбоор хэрэглэлгэ);

-бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаhан алдуу

Зохёолго, найруулга сэгнэхэдээ, хоёр сэгнэлтэ табиха:

1)удхын болон хэлэлгын түлөө;

2) зүб бэшэлгын түлөө

Буряад хэлээр hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ

hурагшадай аман харюу сэгнэлтэ

         Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргын нэгэн хадаа аман асуудал болоно.

         Тусхай темээр hурагшын аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэг, ойлгодог байhыень элирүүлнэ.

          Һурагшын аман харюу удаа дараалан hубариhан байха ёhотой.

          Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

     - харюунь зүб, дүүрэн гү;

     - үзэhэн материала хэр зэргэ ойлгооб;

     - үгэ хэлэеэ хэр зэргэ найрулжа харюусааб;

     - мэдүүлэл hайнаар зохёожо, мэдүүлэл соо аялга (интонаци) зүб табижа, үгэ зyбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэри хэжэ шадана гү;

      - hурагшын зохёоhон мэдүүлэлэй стиль зүб гү.

            Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

     «5» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын шудалан үзэhэн материалаа хүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой hайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосодо зүб тодорхойлго  үгэжэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрынгөө зохёоhон жэшээ харуулжа, материалай удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань;

     «4» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын харюу «5» гэhэн сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэ хангамаар аад, зүгөөр 1-3 алдуутай, багшын ажаглаhанай хойно, тэрэнээ өөрөө заhажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1-3 алдуу гаргаhан байхадань;

     «3» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша тус темын гол зүйл мэдэхэ ба ойлгохо байhанаа харуулжа, материалаа дутуу найруулhан, ойлгосо тодорхойлгодо гү, али дүрим дутуу мэдэхэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрөө жэшээ үгэжэ шадаагүй, материал найруулхадаа удаа дарааень эбдэhэн, хэлэнэй талаар алдуу гаргаhан байхадань;

     «2» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша үзэhэн материалаа ехэнхииень мэдэхэгүй, тодорхойлго ба дүрим хэлэхэдээ удхыень хазагайруулhан, материал ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулhан байхадань табиха.

          Диктант сэгнэлгэ

          Диктант бэшэлгэ хаадаа hурагшадые бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, стильдэ, бэшэмэл хэлэлгэдэ hургаха арга зэбсэгэй нэгэн болоно. Диктант hурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг, hанал бодолыень зүбөөр эмхидхэдэг, өөhэдыгөө шалгаха дүршэлтэй болгодог.  Диктант бэшүүлхын тула холбоотой текст хэрэглэбэл зохистой. Энэ текст мүнөө үеын литературна хэлэнэй эрилтэ баримталhан байха ёhотой.

                Диктантын текст класс класста таараhан, hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха.

     Диктант бэшүүлхэ текстын юрэнхы хэмжээн:

     5 класста – 70-80 үгэ;

     6 класста – 80-90 үгэ;

              Словарна диктант хүндэ бэшэлгэтэй үгэ hурагшадай хэр зэргэ зүбөөр бэшэхэ шадаха болоhыень шалгадаг.

              Словарна  диктантын үгэнүүдэй тоо:

     6 класста – 15-20 үгэ;

               Словарна диктант сэгнэхэдээ, иимэ сэгнэлтэ табиха:

     «5» сэгнэлтэ алдуугүй диктантын түлөө;

     «4» сэгнэлтэ 2-3 алдуутай диктантын түлөө;

     «3» сэгнэлтэ 4-5 алдуутай диктантын түлөө;

     «2» сэгнэлтэ 6-hаа дээшэ алдуутай диктантын түлөө.

            Бүхы дээрээ бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр ороhон дүрим 6 –дахи класста эдээнhээ олон бэшэ байха:

Найруулга (изложени) сэгнэлгэ

           Найруулга бэшүүлхэ текст hургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаhан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

         6-дахи класста найруулга бэшүүлхэдээ, багашаг рассказ гү, али уран зохёол сооhоо богонихон зураглал үгэдэг. Найруулгын текстын удха ойлгосотой бэшэгдэhэн, авторай тайлбарилгатай, зохёолой геройн hанал бодол, тэрэнэй сэдьхэл элеэр харуулагдаhан байха ёhотой.

          6-дахи классудта бэшүүлхэ текст адлирхуу байхадаа болохо. Мүн багахан характеристикэ, дэлгэрэнгыгээр зураглаhан уран зохёолой хэhэг үгэхэдэ болохо. Хэhэг гол түлэб юрэ хөөрэhэн байха зэргэтэй.

          Найруулга бэшэхэ тектын хэмжээ:

     6 класста – 100-130 үгэ;

          Шалгалтын найруулгын текст багша хоёр дахин эли тодоор, яаралгүйгөөр уншаха ёhотой.  

         Мүнөө үедэ шабинарай бэе махабад бэхижүүлхэ, элүүр энхые сахиха тухай асуудал гол асуудал болоод байна. Тиимэһээ энэ һуралсалай программаар үзэгдэхэ материал  үхибүүдэй ухаан бодол болон наһандань таарамжатайгаар зохёогдонхой.

           Энэ тайлбари бэшэг соо үгтэhэн дурадхалнуудта багша творческо хандажа, hурагшадайнгаа наhа, бэлэдхэл, мэдэсэ, шадабари хараадаа ябан ажаллаха.  Сээжэлдэхэ зохёолнууд класс бүхэндэ багшын үзэмжөөр үгтэхэ  гэжэ хараалагдана.

            Буряад хэлэнэй, тэрэниие шэнжэлдэг эрдэм ухаанай хүгжэлтые хараадаа абан, Россин эрдэм hуралсалай түсэбые (учебный план) баримталан, мүнөө үедэ хэрэглэгдэдэг программын үндэhөөр «Буряад хэлэнэй» стандартда тааруулан, программа зохёогдобо. Буряад хэлэ үзэлгэдэ 6 класста эрдэм hуралсалай түсэбѳѳр неделидэ 3 час үгтэнэ. 2021-2022 hуралсалай жэлдэ бүхыдээ 105 час болохо.  

          Тус программа 1 жэлдэ зохёогдоо. Багша программын «Каледарна – тематическа түсэблэлгэ»  хубилгаха эрхэтэй.

Жэлэй Һүүлдэ шалгалта

Ц . Номтоевой «Хилээмэн» хѳѳрѳѳнhѳѳ хэhэг комплексно анализ

Даабаринууд:

1. Текст уншагты
2. Выявление набора ключевых слов текста
3. Текстын сэдэб элирүүлэгты
4. Текстын проблемэ элирүүлэгты
5. Текстын түсэб табигты
6. Текст нэрлэгты
7. Зохёолой стиль элирүүлэгты
8. Хамаадалай залгалтануудые ологты.
9. Тэмдэгэй нэрын зэргэ ологты
10. Синоним ологты.
11. Авторай позиции элирүүлэгты.
12. Текстын удха дээрэ үндэhэлжэ, багахан найруулга бэшэгты.

Харюунууд:

1. ϒлзытэ γбгэн….

Аша хγбγγн Жалсарайн тугаар хэлэhэн γгэнγγд зосоонь шэнгэнэгγй.

2. Ключевые слова: хилээмэн,ϒлзытэ γбгэн, Жалсарай,шэдэжэрхибэ, хаяжа болохогγй, γнэтэй бэшэ, шэнгэнэгγй.
3. Темэ: Хилээмэн- нангин эдеэн ;  
4. Проблемэ: Ямар ажал хэгдэжэ, хилээмэн манай стол дээрэ бии болоноб?
5. 1)ϒлзытэ γбгэн айлшалба.

2)Ашатаяа сайлаба.

3)Юундэ хилээмэ хаябаш?

4)Хилээмэн – нангин эдеэн.

6. «Нангин эдеэн»
7. Уран hайханай (худож.) стиль
8.          

9. Тэмдэгэй нэрын зэргэ:

саб сагаан

шэб шэнэхэн

10. Синоним:

аягγй-амгалан бэшэ

11. Авторай позици.  Автор хилээмэ хаяха хэрэггγй,хилээмэ хаяhан Жалсарай хγбγγе буруушаана. Хилээмэн нангин эдеэн, хилээмэ хаяжа болохогγй, хилээмээр γл залганабди, дайнай хγндэ хγшэр сагта хилээмэн ямар гамтай байгааб гэжэ ойлгуулна. Хилээмэн нангин эдеэн гэжэ хэлэхэеэ hанана.
12. Зураглалгын  зγйлнγγдтэй уран хоорэлгэ (Повествование с элементами описания)

         Минии hанахада, энэ хөөрөөн соо γхибγγдтэ ямар хγндэ ажал хэгдэжэ, манай стол дээрэ хилээмэн бии болноб гэжэ харуулна.Би Жалсарай хγбγγнэй хилээмэ хаяхые буруушаанаб, юуб гэхэдэ, нангин эдеэ бог шорой, угаадаhа руу хаянгγй, амитадта хоол болгожо γгэхэ хэрэгтэй. Хγнэй хара хγлhэеэ адхажа хэhэн ажал сэгнэхэ хэрэгтэй.

 Ажал хэжэ, ама тоhодохо

Хγдэлмэри хэжэ,хγсэ орохо гэhэн оньhон γгын удхаар дамжуулхаар байна.

Даабари:

а) Зурагдаһан үгэнүүд ямар хэлэлгын хубинууд бэ?

б) Тус хэлэлгын хубинууд ямар мэдүүлэлэй гэшүүд болоноб?

В-1. Хэбтэһэн хүн хээли алдаха, ябаһан хүн яһа зууха. Түрүүлэгшэ мориншни энэл даа. Гар дээрэнь аягатай сай ууралтана. Ахамни үглөөдэр ерэжэ магад. Тэрэ ерэгшэ хүн минии нүхэр. Таа, иихэдээ яадаг юм?

В-2. Ябаха нохойе ябахагүй нохой һаатуулба. Бидэ харгыгаар ерээбди. Манай нютаг харгыгаар һайн. Тэжээһэн буруу тэргэ эбдэбэ. Хото ябаха болзорнай үглөөдэр. Энэ тэрэ арьяатаниие тэһэ биса мүргэдэг, тэнсэлгүйхэн хүсэтэй Тэхэ бабана гээшэб.

В-3. Эрхые һуранхаар, бэрхые һура. Хэлэнэй ута толгой орёохо, хормойн ута хүл орёохо. Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа. Тэрэ басаган манай. Эрын һайн гэрэйнгээ газаа, эхэнэрэй һайн гэрэйнгээ досоо. Шамайгаа ерүүлхэбди.

В-4. Урданай зоной үхибүүдээ багаһаань хойшо али бүхы юумэндэ һургадагынь яахашье аргагүй зүб. Суглаанай һүүлдэ кино харуулба. Үхибүүд миисгэйн һүүлдэ саарһа уяжа наадаба. Эдэ модонуудай сэхэнүүдыень отолоё. Өөрынгөө мууе үхэтэрөө мэдэхэгүй, хүнэй мууе уулзаһаар мэдэхэ. Үгэ, үрөөһэнииньэндэ хорхойжо хэбтэнэбши?

Обородууд

Даабари:

1.     Мэдүүлэлэй сэглэлтын тэмдэг табяад, тайлбарилагты.

2.     Мэдүүлэл соо байһан обородуудай дахуулагша, үйлэдэгшыень ологты.

3.     Причастна оборот юрын гү, али бэеэ дааһан гү гэжэ элирүүлэгты. Юундэ?

4.     Деепричастна оборот юрын гү, али бэеэ дааһан гү гэжэ элирүүлэгты. Юундэ?

5.     Обородууд мэдүүлэл соо ямар гэшүүн болоноб гэжэ асуудал табяад тодоруулагты.

6.     Мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэгты.

В-1. Урин дулаан эхилжэ, наруули нэмэри газарта түрүүшын ургы сэсэг һалбараад, һонин хоншуухан үнэр хамар өөдэ хангалтана. Манай буряад зоной дунда эрын гурбан наадан бүри эртэ урда сагһаа эхилээд, мүнөө болотор аргагүй ехээр дэлгэрһэн юм.

В-2. Урин дулаан хабарай сагай ерэхэдэ, үнэр дэлгэр тала дайдамнай һэргэн, үнгын сэсэгүүдээр һалбаран долгилжо, хүбшэ тайгамнай ногоорон, хүхы шубуунай дуугаар ханхинан зэдэлдэг. Радна өөрөө мэдэнгүй, зуруулаа үбэртэлжэрхёод, ажалша хүнэй абьяасаар хорёогой һургааг абажа, шамарһан оройень заһажа эхилбэ.

Һуралсалай-методическа хангалга

1. «Буряад хэлэн», О.Ш. Цыремпилова, Ц.С. Жанчипова,  Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2013 он.
2. «Буряад хэлээр тестнүүд»., Б.Б. Гомбоев., Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2014 он.
3.  «Буряад хэлэн» сахим hураха ном.,  Улаан-Үдэ., 2006 он., 2012 он.
4. «Буряад hургуулиин программанууд»., «Буряад хэлэн» Y- ХI классууд., Д.Б. Базарова, Д.Д. Санжина., Б.Б. Будаин., Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2008 он.
5. «Буряад хэлээр, уншалгаар, буряад литератураар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ»., Ц.Б. Цыренова, Б.Б. Жалсанов., Улаан- Үдэ., «Бэлиг»., 2007 он.
6. «Буряад хэлэн болон литератураар дунда hургуулиин hуралсалай заршам»., Б-Д. Батоев., Д-Н.Д. Доржиев., С.Ж. Балданов…, «Бэлиг»., 2004 он.

Шэнэ онол арга:

1. Компьютер
2. Проектор
3. Интерактивна самбар
4.  «Буряад хэлээр сахим һураха ном»
5. Буряад уран зохёолой соносохо номой һан (аудиобиблиотека)

             Шалгаха хэрэгсэл :

• Шалгалтын асуудалнууд ба даабаринууд;
• Электрон номой тестнүүд

 Интернет онол арга:

• http://www.edu.ru – Федеральный портал «Российское образование».
• http://www.edu03.ru/-Министерство образования и науки РБ
• http://www.buryadxelen.org
• http://www.nomoihan.org
• http://www.ict/edu. ru/ - Портал «Информационно-коммуникационные технологии в образовании».
• http://www.Kpmo.iv-edu.ru/ – Сайт регионального комплексного проекта модернизации образования.
• http://fcior.edu.ru/ - Федеральный центр информационно-образовательных ресурсов.
• www.edu-all.ru  – Справочно-информационный образовательный портал «Всеобуч»

Һурагшадай уншаха литература

1.         Буряад хэлэн», О.Ш. Цыремпилова, Ц.С. Жанчипова,  Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2013 он.
2. « «Буряад хэлэн» сахим hураха ном.,  Улаан-Үдэ., 2006 он., 2012 он.

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

«Буряад литература» гэhэн курсын ажалай программа хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:

-Федерального закона «Об образовании в Российской Федерации» от 29.12.2012 г;

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

-Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII«О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Федерального государственного стандарта основного общего образования (утвержден приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г.

№ 1897 «Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (зарегистрирован в Минюсте России 6 февраля 2015 г., рег. номер 35915);

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 29.12.2014 г

№1644 «О внесении изменений в приказ Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г №1897 «Об утверждении федерального государственного стандарта основного общего образования»;

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 31.12.2015 № 1577

«О внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт основного общего образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897» (Зарегистрирован в Минюсте России 02.02.2016 № 40937);

-Федеральных перечней учебников на 2017/2018 учебный год (утверждены приказом Минобрнауки России от 31 марта 2014 г №253 (ред. от 08.06.2015) с изменениями на 26 января 2016 года «Об утверждении федерального перечня учебников, рекомендуемых к использованию при реализации имеющих государственную аккредитацию образовательных программ начального общего, основного общего, среднего общего образования»);

- СанПиНа 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях"» (утверждены постановлением Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от

29 декабря 2010 г. №189, зарегистрированным в Минюсте России 3 марта 2011 г., рег.номер 19983)

-Рекомендации по организации работы ОО в условиях сохранения рисков распространения COVID-19 «Государсвенного санитарно-эпидемиологического нормирования РФ» (Методические рекомендации МР 3.1/2.4. 0178/1-20)

-Примерной основной образовательной программы основного общего образования протокол №1/15 от 08 апреля 2015 г;

-Основной   образовательной    программы    основного    общего    образования    МАОУ

«Гаргинская средняя общеобразовательная школа им. Н.Г. Дамдинова»;

-Устава МАОУ «Гаргинская средняя общеобразовательная школа им. Н.Г. Дамдинова», утвержденного постановлением администрации МО «Курумканский район» от 28 декабря 2020 г.

Тyс хүдэлмэри хадаа Россин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно: 2012 оной «Россин Федерациин Һуралсалай хуули», һургуулиин Устав г.м.

Гэхэтэй хамта арадай аман зохёол аман үгын, уран hайханай литература бэшэмэл үгын исскуство, тиимэhээ уран зохеол зохеоходоо, уран хурса, шэмэг удхатай үгэ гол түлэб аргануудай нэгэн болоно гэжэ hурагшадтаа хододоо hануулжа байха гэжэ программа зохёогшо дурадхана. /С.Ж. Балданов «Буряад hургуулиин программа. Буряад литература. V-XI классууд»/.

Нүгөө талаhаа, уран зохёол хүн тухай, тэрэнэй доторой байдал, хүниие тойрон байhан оршон байдал, байгаали, хүнэй ажабайдал, арад зоной ажамидарал г.м. тухай зохёогдоhон байдаг. Бодото юумэнүүд, үнэн болоhон үйлэ хэрэгүүд, бодото байдал уран зохёолой, уран hайханай литературын үндэhэн боложо хэрэлэгдэдэг. Уран зохёолшо бодото байдал дээрэ үндэhэлжэ, тэрээниие hанажа ухаан бодолойнгоо хүсөөр, hанаагаараа тэрэниие уран гоё болгожо, ном соогоо уран hайханаар, гоёор зохёогдоhон байдал бии бодгодог. Энэ байдалынь үнэн бодото байдалда адлирхуу байдаг. Тиимэhээ hурагшадта ойлгуулха шухала гэжэ хараалагдана.

Уран hайханай литература гү, али уран зохёол шудалан үзэлгын гол зорилгонууд

гэбэл:

• уран hайханай литература хүнэй, хүн түрэлтэнэй ажамидаралда тусхай hуури эзэлдэг, тэдэнэй хүгжэлтэдэ айхабтар ехэ шанартай гэжэ ойлгуулха;
• уран hайханай литература шудалан үзэлгэ хадаа түрэл арадайнгаа ба бэшэшье арадуудай соёл болборсол, ёhо заншал ойлгожо абалгын тусгаар арга гэжэ ойлгуулха;
• исскуствын        этико-эстетическэ   компонент   байгуулха        гуманитарна        ойлгосонуудые тайлбарилжа үгэхэ;
• уран зохёол уншаха дуратай болгохо, гоё hайханиие наринаар ойлгодог мэдэрэл хүмүүжүүлхэ;
• бодото байдал, ажабайдал ба искусство, оршон тойрониие зүбѳѳр сэгнэжэ, тэдэндэ үнэтэй сэнтэйгээр хандахые hургаха;
• аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ hургаха, тэрэниие хүгжөөхэ;
• hурагшад уран hайханай зохёол зүбөөр, хүсэд дүүрэнээр хадуужа абаха, шэнжэлжэ, сэгнэжэ hураха гол түлэб теоритико- литературна, эстетическэ ойлгосонуудтай болохо ёhотой.

Уран hайханай литература зүбөөр, хүсэд дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр ба өөрынгөө ажамидаралда туhатайгаар ойлгожо абахын тула hурагшадые ойлгомжын аппарадтай болгохо. Ушар иимэhээ программа дотор литературын теоридо онсо анхарал хандуулагдана.

7 классай литературын курс hурагшадые уран зохёол абьяастайгаар уншаха дуратай, ходорхойгоор, тодо зүбөөр уншаха шадабариинь хүгжэхэ, уншаhан зохёолоо ухаандаа буйлуулан, удхыень зүбөөр элирүүлэн ойлгодог, hонирходог болгохоhоо гадна hурагшадай зохёол шудалан, шэнжэлэн үзэхэ эхин дадалнуудые бүридүүлхэ, түрэлхи литература тухайгаа юрэнхы мэдэсэтэй болгохо гэhэн зорилгонуудые табина.

7 класста буряад литературын программа соо оруулагдаһан зохёолнууд бүхыдөө эхинһээ адаг хүрэтэр уншагдахаһаа гадна, шэлэгдэн абтаһан эпическэ зохёолой зарим хэһэгүүд уншагдахаар хараалагдана. Зохёолой удха тухай хөөрэлдөөн, эхин шатын шэнжэлэл хэжэ һуралга имагтал литературна текст дээрэ хүдэлэлгэһөө эхитэй. Тиимэ дээрэһээ эндэ һурагшад тахандан хэлэхэ багшы нүгэдэ тусгаар эрилтэ табигдана.

Уран зохёолой гол удха, байгуулга, хэлэ зүбөөр ойлгуулха, һурагшадай һанал бодол зүбөөр бүрилдүүлхэ, ухаан бодолоо хэлэжэ һургаха хэрэгтэй. Класс бүхэндэ хэлэ хүгжөөлгөөр тусгаар саг хараалагдана.

Энэ программа зохёогдоходоо, баазова теоретико- литературна ойлгосонууд дээрэ үндэhэлжэ, тэдэниие гол принцип болгон байгуулагдаа. Класс бүхэндэ өөр өѳрын баазова теоретико – литературна ойлгосо онсологдоо гэбэл иимэ:

7- дохи класста – герой – характер - образ.

Иигэжэ 7-дохи класста теоретико- литературна ойлгосонуудые үгэлгэ хадаа урда жэлнүүдэй программанууд соо хэрэглэгдэдэг байhан тематическа, хронологическа болон историко- литературна принципүүдтэ харша бэшэ, харин хэрэгтэй нэмэринь болоно. Һурагшад ганса историко- литературна бэшэ, мүн баhа теоретико-литературна талаар мэдэсэеэ үргэдхэхэ бэшэ, харин литературын теорёор hайн баазова ойлгосонуудтай байха ёhотой. Уран hайханай литература үзэлгэ, тэрэниие шэнжэлэлгэ теорико- литературна ойлгосонуудтэйгөөр бэелүүлэгдэдэггүй. Тиимэhээ тэдэнэр теоретическэ ойлгосо мэдэсэнүүдые ба уран зохёол шудалан үзэлгын шухала зэмсэг болоно.

Тус программа 7 класста литература үзэлгын гол шэглэлнүүдые иигэжэ тодорхойлжо үгэнэ:

7- дохи класс - уран hайханай литературые үгын искусство гэжэ шэнжэлэн үзэлгэ болоно.

Һурагшадые литература   үзэлгын   талаар   hургахын   тула   ямар   зорилгонууд

табигданаб гэбэл иимэ:

7-дохи класста –эстетическэ анализ хэжэ hургалга.

Литература шудалан үзэлгэ 7- дохи класста ехэ удха шанартай.

Энээндэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Юуб гэхэдэ, 7-дохи класста hурагшадай урда жэлнүүдтэ ойлгожо абаhан мэдэсэ, шадабари бүридхэгдэжэ ябталагдана ба hурагшадые историко – литературна курс үзэлгэ ябталагдана.

Тус программа дотор түрүүшынхиеэ буддын шажанай hургаал, тэрээнтэй нягта холбоотой бурхан багшын hургаалнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон зохёолнууд оруулагдаа. Гэбэшье шажан мүргэл тухай ганса дунда классудта үзөөд үнгэрхэ бэшэ, харин Буддын шажанай, бөө мүргэлэй hургаалнуудые бүхы классуудта дурдажа, hурагшадта hануулжа, мэдүүлжэ байха хэрэгтэй.

Программа дотор нилээн ехэ hуури арадай аман зохёолнуудта үгтөө. Юуб гэхэдэ, энээнгүйгөөр литературын асуудалнууд, илангаяа уран hайханай ёhо заншал, литературна хүгжэлтын, ментальна ёhо заншалнууд г.м. хүсэд hайнаар ойлгогдохогүй. Гэхэтэй хамта уран hайханай литература хадаа арадай аман зохёолой үргэлжэлэл гэжэ хэлэхэдэ болоно. Мүнөө үеын литературна зохёолнууд аман зохёолнуудгүйгѳѳр бэшэгдэнэгүй.

Һурагшадай үргэн дэлисэтэй байхын хажуугаар, түрэл литератураяа hайнаар ойлгожо абахын тула программа дотор буряад литературада бии болоhон шэнэ зохёолнууд оруулагдаа. Хуушан программанууд соо, номууд соо байhан зарим зохёолнууд

гаргагдаhан, зариманиинь классуудаар hэлгэгдэн үгтэhэн байна. Коммуникативно- творческо ажалнуудые хэрэглэжэ болохо байна.

Түсэблэһэн үрэ дүнгүүд үзэхэ һуралсалай курста

Үхибүүнэй ѳѳрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты) – ѳѳрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно (хэлэнэй аргаар хажуудахи хүнтэеэ харилсанаб, бэшэмэл текстын удха үзэнэб гэжэ ойлгоно), хүнэй аман ба бэшэгэй хэлэлгын онсо ѳѳрэ байhые ойлгоно (аянга, хэлэлгын темп, үгэнүүдэй болон сэглэлтын тэмдэгүүдэй үүргэ).

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

• багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;
• хэшээлдээ юу хэhэнээ хойно хойноhоонь тоолохо;
• юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ;
• ѳѳрынгѳѳ,   нүхэдэйнгѳѳ,   классайнгаа   ажал   багшатаяа        сугтаа урид зохёогдоhон критеринүүдээр шалгаха;
• багшын үгэhэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.

Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

• номоор хүдэлхэ (номой гаршагай, тусгаар тэмдэгүүдэй үүргэ ойлгохо);
• зураг хаража гү, али текст уншажа, асуудалнуудта харюу олохо;
• багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха;
• үгѳѳр хэлэгдэhэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо. Тиин hѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;
• текстын удха дамжуулха.

Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

• ѳѳрынгѳѳ hанаа бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгээр харуулха;
• хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэhэниие ойлгохо;
• уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;
• классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;
• хоёр хоёроороо,        бүлэг бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха: ударидагшын, даабари дүүргэгшын, бэшээшын г.м.

Буряад хэлээр шадабари (предметные УУД):

Тус программа соо hурагшад гол түлэб иимэнүүд онол шадабаритай болохо гэжэ хараалдагдана:

• үзэг бэшэгэй талаар зүбѳѳр, алдуугүйгѳѳр ба удхатайгаар (удхыень ойлгожо) уншаха оньhон аргатай, дадалтай болохо;
• уран хурсаар уншаха шадабаритай болохо;
• уран зохёолые сюжетно- композиционно нэгэдэл гэжэ хадуужа абаха;

-уран зохёол дотор авторыень, тэрэнэй зохёол соо зураглагдаhан геройнуудта ба үйлэ хэрэгүүдтэ, ушарнуудта, уншагшадта хандалгые ойлгожо абаха;

• уран зохёол дотор этическэ, социальна- историческа ба нравственна- философско проблематика илгаруулха шадабаритай болохо;
• уран зохёолые ба тэрэнэй хубинуудые хаба соогоо бэеэ даагаад анализ хэхэ шадабаритай болохо;

-уран зохёолдо үндэhэ баримтатай эстетическэ сэгнэлтэ үгэжэ шадаха;

-уран зохёолые соёл болон ёhо заншалтай холбожо, тайлбарилха шадабаритай болохо;

• диалог ба монолог зүбөөр хэрэглэжэ, хэлэжэ шадаха болохо;
• элдэб янзын бэшэмэл ажалнуудые бүтээхэ шадабаритай болохо;
• шэнжэлгын ажалнуудые хэхэ шадабаритай болохо. Һурагшад гол түлэб иимэ юумэнүүдые мэдэхэ ёhотой:
• уншажа байhан зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрын удха тайлбарилга;

-уран зохеолшоной намтарhаа тон шухала мэдээнүүдые;

-уран зохёолой текстнүүдые;

• шудалан үзэжэ байhан зохёолой герой болоод гол үйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол 6ужа шухала үйлэнүүдые мэдэхэhээ гадна, тэдэнэй хоорондохи харилсаа холбоонуудые, типическэ удха шанар;
• уран зохёол бэшэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохёолой темэ, идей, гол удха, уран зохёолой геройнууд, сюжет г.м. литературна теориhоо ойлгосонуудые;
• байгуулгын (композициин) шухала онсо янзануудые, хэлэнэй зураглан тодорхойлхо арга хэрэгсэлнүүдые;
• программын эрилтын ёhоор сээжэлдэhэн шүлэгүүдые, эпическэ зохёолой хэhэгүүдые;
• литературна зан абари (характер), литературна тип, романтизм, реализм гэhэн ойлгосонуудай шухала шэнжэнүүдые г. м.

Һурагшадай мэдэсэ шадабариин гол эрилтэнүүд

Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёhотой:

Тус программа соо hурагшад гол түлэб иимэнүүд онол шадабаритай болохо гэжэ хараалдагдана:

• үзэг бэшэгэй талаар зүбѳѳр, алдуугүйгѳѳр ба удхатайгаар (удхыень ойлгожо) уншаха оньhон аргатай, дадалтай болохо;
• уран хурсаар уншаха шадабаритай болохо;
• уран зохёолые сюжетно- композиционно нэгэдэл гэжэ хадуужа абаха;

-уран зохёол дотор авторыень, тэрэнэй зохёол соо зураглагдаhан геройнуудта ба үйлэ хэрэгүүдтэ, ушарнуудта, уншагшадта хандалгые ойлгожо абаха;

• уран зохёол дотор этическэ, социальна- историческа ба нравственна- философско проблематика илгаруулха шадабаритай болохо;
• уран зохёолые ба тэрэнэй хубинуудые хаба соогоо бэеэ даагаад анализ хэхэ шадабаритай болохо;

-уран зохёолдо үндэhэ баримтатай эстетическэ сэгнэлтэ үгэжэ шадаха;

-уран зохёолые соёл болон ёhо заншалтай холбожо, тайлбарилха шадабаритай болохо;

• диалог ба монолог зүбөөр хэрэглэжэ, хэлэжэ шадаха болохо;
• элдэб янзын бэшэмэл ажалнуудые бүтээхэ шадабаритай болохо;
• шэнжэлгын ажалнуудые хэхэ шадабаритай болохо.

Буряад литературын хэшээлдэ hурагшадай наhандань болон ухаан бодолдонь тааруулжа, мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд

Һурагшад гол түлэб иимэ юумэнүүдые мэдэхэ ёhотой:

• уншажа байhан зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрын удха тайлбарилга;

-уран зохеолшоной намтарhаа тон шухала мэдээнүүдые;

-уран зохёолой текстнүүдые;

• шудалан үзэжэ байhан зохёолой герой болоод гол үйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол 7ужа шухала үйлэнүүдые мэдэхэhээ гадна, тэдэнэй хоорондохи харилсаа холбоонуудые, типическэ удха шанар;
• уран зохёол бэшэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохёолой темэ, идей, гол удха, уран зохёолой геройнууд, сюжет г.м. литературна теориhоо ойлгосонуудые;
• байгуулгын (композициин) шухала онсо янзануудые, хэлэнэй зураглан тодорхойлхо арга хэрэгсэлнүүдые;
• программын эрилтын ёhоор сээжэлдэhэн шүлэгүүдые, эпическэ зохёолой хэhэгүүдые;
• литературна зан абари (характер), литературна тип, романтизм, реализм гэhэн ойлгосонуудай шухала шэнжэнүүдые г. м.

Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёhотой:

• уран зохёолшын зохёол соогоо бэшэhэн уран зураглалые хөөрэжэ;

- уран зохёолшын зураглаhан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии болгожо;

• үзэжэ байhан зохёолой гол шухала үйлэнүүдые (эпизодуудые), үйлэдэгшэ нюурай хэлэhэн үгэ, хэрэг г.м. бусад олон юрын үйлэнүүдhээ илгажа;
• зохёол 7ужа үйлэнүүдэй болоhон шалтагааниие, сагые, тэрэнэй хойшолонгые элирүүлжэ;
• үзэжэ байhан зохёолой хэлэнэй уран аргануудые, байгаалиин зураглалнуудые текст сооhоо илгажа;
• зохёолой идейнэ болоод уран hайханай талые харуулалгада сюжедэй зүйлнүүдэй (үйлын хүгжэлтын эхин, үйлын уялдалга, үйлын хүгжэлтын эгээл дээдэ шата) үүргэ болон гол проблематика элирүүлжэ;

-үзэгдэжэ байhан зохёолнуудай байгуулгын (композициин) зүйлнүүдые илгажа;

• зохёолой удха задалан харуулхадаа, геройн үүргэ ба геройдо үгэhэн авторай сэгнэлтэ эли тодо болгожо;

-зохёолой геройнуудай өөр өөрын ба бултандань хабаатай шэнжэнүүдые тодорхойлон, характеристикэ үгэжэ, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байhые элирүүлхэ зорилготойгоор геройнуудые зэргэсүүлжэ;

-уран зохёолнуудай текст лирическэ, эпическэ, драматическа жанрай байhаарнь тэдэнииень хараадаа абажа, тодоор, уранаар уншажа;

-уран зохёолой геройнуудта характеристикэ үгэхэ сложно түсэб табижа;

-үзэжэ байhан зохеолой геройнууд тухай, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байhые хараадаа абан, hурагша бүхэнэй, бүхы hурагшадай зэргэсүүлhэн аман гү, али бэшэмэл өөрын бодомжолготой найруулга (7ужа7зии7- 7ужа7зии77и) зохёожо;

• монологическа хэлэлгэ hайнаар хэрэглэжэ, өөрынгөө hанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа;
• түсэб табижа, тэрэ тоодо тезиснэ түсэб, мүн литературна – критическэ статьянуудаар конспект бэшэжэ;
• нэгэ гү, али хэдэн материалнууд дээрэ үндэhэлэн, литературна темээр элидхэл, соносхол гү, али реферат бэлдэжэ;
• үзэhэн зохёолоор гү, али хэдэн зохёолнуудаар проблемнэ шэнжэтэй аман ба бэшэмэл бодомжолготой 7ужа7зии7 (7ужа7зии7- 7ужа7зии77и), тэрэ тоодо зэргэсүүлhэн характеристикэ зохёожо, мүн литературна ба публицистическэ темэнүүдээр бодомжолготой 7ужа7зии7 зохёожо;

-литературын асуудаонуудаар бэшэhэн хүдэлмэринүүдээр тезисүүдые ба конспектнүүдые табижа;

-бэеэ даагаад уншаhан номоор, хараhан кинофильмүүдээр, теледамжуулгануудаар, зүжэгүүдээр, уран зурагуудаар, шагнаhан хүгжэмөөр 8ужа8зии гү, али hанамжа бэшэжэ;

• уншаhан номой справочна аппарат, мүн литературна терминүүдтэй словарь, шэнэ толинуудые хэрэглэжэ г.м.

Мүнөө үедэ шабинарай бэе махабад бэхижүүлхэ, элүүр энхые сахиха тухай асуудал гол асуудал болоод байна. Тиимэһээ энэ һуралсалай программаар үзэгдэхэ материал үхибүүдэй ухаан бодол болон наһандань таарамжатайгаар зохёогдонхой.

Багша творческо хандажа, hурагшадайнгаа наhа, бэлэдхэл, мэдэсэ, шадабари хараадаа абан ажаллаха ёhотой. Сээжэлдэхэ зохёолнууд класс бүхэндэ багшын үзэмжөөр үгтэхэ гэжэ хараалагдана.

Тус ажалай программа тематическа, социально- историческа, хронологическа, историко- литературна, теоретико – литературна принципүүдые баримталжа байгуулагдаа.

Программын бүридэл

Буряад литератураар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл сэгнэхэ эрилтэ

Программын эрилтын ёhоор hурагшадай ямар мэдэсэ, шадабари, дүршэлтэй болоhые, буряад литрератураар хэр зэргэ бэлэдхэлтэй байhаниие зүбөөр элирүүлхэ, шалгаха гол зорилго болоно. Дээрэ хэлэгдэhэн шэглэлнүүд соо табигдаhан заабари хараадаа абажа, hурагшадай мэдэсэ сэгнэхэдээ, тэдэнэй журам, үзэл бодол, мэдэрэлынь хэр зэргэ зүбөөр бүрилдэн, эстетическэ талаараа ямараар хүмүүжүүлэгдэжэ байнаб, уншаhан уран зохёолоо

зүбөөр ойлгожо, сэгнэжэ шадаха шадабаринь хэр зэргэ бүрилдэжэ байнаб гэhэн зүйлнүүдтэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй.

Һурагшадай шата бүхэндэ (хэшээлэй алишье үедэ) үнгэргэгдэдэг hурагшадай уншалгын үедэ, уншажа байhан зохёолой удхые зүбѳѳр ойлгохо, хѳѳрэжэ шадаха дүршэлынь хүгжѳѳхэ. Зохёол соо харуулагдаhан үйлэ хэрэг, үйлэдэгшэ нюурнууд, хэлэhэн үгэ, хэhэн хэрэг, зохёолой идейнэ удха болон уран hайханайнь зүйлнүүдые элирүүлгэдэ уран зохёолой ямар удхатай, үүргэтэй байhыень hурагшадай ойлгожо, ѳѳрынхеэрээ сэгнэжэ шадаха дүршэл шадабарииень арьбадхаха, үргэдхэхэ.

Уран зохёол шудалан үзэлгэдэ, илангаяа тэрэнэй шүүмжэлэл хэлгэдэ литературын теории шудалха айхабтар ехэ удха шанартай. Литературын теориин удхые гүнзэгыгѳѳр ойлгуулха гэжэ оролдохо, гадна hурагшадай мэдэсые практическа ажалда, шудалан үзэжэ байhан уран зохёолоор (зохёолго) бэшэлгэдэ, хѳѳрэлгэдэ зүбѳѳр. Шадамараар хэрэглүүлхэ болоно. Энэ талаар литература болон искусство тухай хэлэhэн үгэ, статья hурагшадай литературна бэлэдхэлдэ тон ехэ удха шанартай.

Һурагшадые тусхай литературна бэлэдхэлтэй болгохын тула литературын теориие hайнаар шудалуулха, гүнзэгы мэдэсэтэй болгохо шухала. Эндэ багша hурагшада мэдэсэдэ, тэрэнэй шанартань ьусгаар эрилтэ табиха уялгатай.

Һурагшад зохёолго, асуудалда харюу, реферат, тестнүүдээр хүдэлмэри болон бэшэшье бэшэмэл хүдэлмэри ямараар бэшээб, тэрээн дээрэhээнь үндэhэлжэ, тэдэнэй литератураар бэлэдхэлэй, мэдэсын, аман ба бэшэмэл хэлэлгын дүршэл шадабариин хэр зэргэ хүгжэhыень сэгнэхэ болоно. Программын эрилтын ёhоор hурагшадай литератураар бэлэдхэл, илангаяа hурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгын бэлэдхэл, дүршэл. Шадабари тусхай гуримтайгаар бүрилдүүлэгдэхэ ёhотой.

Һуралсалай жэлэй турша соо четверть бүхэндэ түрэлхи литератураар бэшэгдэхэ ёhотой зохёолгын тоо иимэрхүүгээр хубаагдаха болоно:

Зохёолгын хэмжээ гол түлэб иимэ байха: 5 класста – дэбтэрэй 1-2 нюур; 6 класста- 2- 2,5; 7 класста -2,5-3; 8 класста -3-3,5; 9 класста – 3,5-4; 10 класста -4-5; 11 класста -5-6 нюур.

Хэрбээ hурагшын зохёолгын дээрэ хэлэгдээрилтэhээ багаар бэшэгдэhэн аад, удхын талаар хангалтатай байбалнь, эрилтын ёhоор сэгнэлтын тэмдэг табиха. Хэрбээ зохёолгын хараалагдаhан эрилтэhээ ехээр бэшэгдээд байгаа hаань, тэрээнтэй зэргэ сэгнэлтэ үргэжэ болохогүй.

Һурагшадай үгэhэн аман харюуда сэгнэлтэ табихадаа, иимэ гол эрилтэ хүтэлбэри болгон абаха:

1. Үзэжэ байhан зохёолой удха мэдэлгэ, уран hайханайнь талые, идейнэ удхыень ойлголго, hайнаар уншажа, хѳѳрэжэ шадалга.
2. Зохёол соо харуулагдаhан үйлэ (эпизодой) хоорондохи холбоо, геройн хэhэн хэрэг, үйлэ. Хэлэhэн үгэ г.м. элирүүлэн хѳѳрэжэ шадалга.
3. Үзэhэн зохёолой эстетическэ удха элирүүлхын тулада хэрэглэгдэдэг уран хурса үгын үүргые ойлгожо, хэрэглэжэ шадалга.
4. Шүүмжэлгэ хэхэдээ, класстаа үзэhэн гү, али ѳѳрѳѳ уншаhан зохёолоо хэрэглэжэ hуралга.

Зохёол тухай мэдэхэ болоhон, ойлгоhон юумэеэ сэбэл литературна хэлээр хэлэжэ шадаха, харюу зүбѳѳр үгэхэ; класс бүхэндэ уранаар, тодо hонороор, ходорхойгоор уншаха, тиихэдээ 5 класста 1 минута соо 100 үгэhѳѳ доошо бэшэ, 6 класста – 110 –hаа доошо бэшэ, 7 класста – 120 үгэhѳѳ доошо бэшэ үгэ уншажа үрдихэ гэжэ хараалагдана. Саашадаа дээдэ класста уншалгаарр иимэрхүү ёhо гурим гол түлэб баримталагдаха зэргэтэй.

«5» сэгнэлтэ:

• үзэжэ байhан зохёолойнгоо удхые тон hайнаар, бүхөөр, гүнзэгыгѳѳр ойлгоhоноо харуулха, зохёолой идейнэ – эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, уран аргын үүргэ харуулагдаhан үйлын хоорондохи үлхѳѳ холбоо, геройн ба үйлэдэгшэ нюурнудай абари зан, хэhэн хэрэг болон тэрэнэй ямар удхатай байhые ойлгоhоноо хэлэжэ, хѳѳрэжэ шадаха байхадань;
• уран захёолой шүүмжэлэл хэхэдээ, литературын теорёор мэдэсэеэ, шүүмжэлэл хэхэ дүршэлөө, хэлэhэн hанал бодолоо баримталхын тула текст соо байhан зүйлнүүдые хэрэглэжэ, зохёол сохи үе сагай хоорондохи холбоо тайлбарилжа шадахадань (9-11 кл.);

«4» сэгнэлтэ:

• зохёолой текст hайнаар, гүнзэгыгөөр ойлгоhон байхадань;
• зохёолой идейнэ – эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, уран аргын үүргэ харуулагдаhан үйлын хоорондохи холбоо, геройн ба үйлэдэгшэ нюурнудай абари зан, хэhэн хэрэг болон тэрэнэй ямар удхатай байhые ойлгоhоноо хэлэжэ, хѳѳрэжэ шадаха байхадань;
• уран захёолой шүүмжэлэл хэхэдээ, литературын теорёор мэдэсэеэ, шүүмжэлэл хэхэ дүршэлөө, хэлэhэн hанал бодолоо баримталхын тула текст соо байhан зүйл хэрэглэжэ, шадаха байхадань;
• сэбэр литературна хэлээр хэлэжэ, хѳѳрэжэ шадаха байхадань табиха.

Гэбэшье hурагша үгэhэн харюу соогоо 1-2 бага зэргын алдуу гаргахадань табиха.

«3» сэгнэлтэ:

• үзэжэ байhан зохёолойнгоо текст гол түлэб мэдэhэн, дунда зэргээр ойлгоhон байхадань, зохёолой уран hайханиие болон идейнэ удха тайлбарилхадаа, үгын уран аргын үүргые гол үйлын хоорондохи холбоо, герйн абари зан, хэhэн хэрэг хэр зэргэ ойлгоhоноо гол түлэб хэлэжэ шадаха байхадань;
• литературын теориин асуудал юрэнхыдѳѳ мэдэхэ байбашье, зохёол шүүмжэлхэдээ, тэрэнээ хэрэглэжэ шадаха шадабариинь тулюур байхадань;
• зохёол шүүмжэлхэ дүршэлтэй хүсэд болоогүй, хэлэhэн hанал бодолоо зохёолой текстээр баримталха шадабариинь тулюур байхадань;
• уншажа, хѳѳрэжэ шадаха шадабариинь юрэ дунда зэргэ байхадань табиха. Багшын асуудалда харюусахадаа, хэдэн алдуу гаргаад, hайнаар хэлэжэ шадаагүй hаань, харюугай байгуулга дутуутай байхадань табиха.

«2 сэгнэлтэ»:

• зохёолой удха тулюураар мэдэхэ, зохёолой идейнэ – эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, гол геройн, үйлэдэгшэ нюурнуудай хэhэн хэрэг, үйлэ, hанал бодол, абари зан, шухала уран аргын үүргые элирүүлжэ шадахагүй, юрэ теоретико – литературна ойлгосо мэдэхэгүй, литературна хэлэнэйнь ахир, уншалгые техникэ тулюур, уншаха, хөөрэхэдөө ядалдадаг байхадань;
• мүн зохёолой удхаар юумэ мэдэхэгүй, программын гол шухала теоретико- литературна асуудал огтолон ойлгоогүй байхадань;
• хэлэхэ, хѳѳрэхэ юумэеэ зүбѳѳр байгуулжа, зохёожо шадахагүй, уншаха, хѳѳрэхэ дүршэлынь тон ахир, тулюур байхадань табиха.

«5» сэгнэлтэ:

Зохёолго сэгнэлгэ

• үзэжэ байhан зохёолойнгоо текст тон hайнаар мэдэжэ, табиhан түсэбэй ёhоор темэеэ гүнзэгыгѳѳр харуулжа, бэшэhэн зүйл, hанал бодолоо батаар үндэhэлжэ, жэшээгээр баримталhан, темэеэ зүбѳѳр харуулхын тула литературна материал hайнаар эблүүлэн шүүмжэлжэ, нэгэдхэжэ, тобшолол хэжэ шадахадань;

-удхадань тааруулhан hайн стильтэй; зүб литературна хэлээр бэшэгдэhэн байхадань;

• хэлэлгын нэгэн гү, али хоёр алдуу хэhэн; удхын талаар багашаг эли бэшэ зүйл гаргаhан байхадань табиха;

«4» сэгнэлтэ:

• табиhан түсэбэй ёhоор темэеэ яhала дүүрэнээр удхалжа, литературна материал hайн мэдэхэ байhанаа харуулжа, зохёолойнгоо бэшэшье хэрэгтэй материал хэрэглэжэ, hанал бодолоо үндэhэлжэ, тобшолол ба согсолол хэжэ шадахадань;
• удхын 2-3 алдуу гаргаhан, темэhээ хажуу тээшэ халта хазагайрhан. 3-4 хэлэлгын дутагдал гаргаhан байхадань табиха.

«3» сэгнэлтэ:

• темэ гол түлэб харуулагдаад, бүхы дээрээ зүбшүү байбашье, нэгэ талаhаань харуулhан гү, али темэеэ гүйсэд харуулжа шадаагүй, найруулан бэшэхэдээ текстын удхаар зарим тэды алдуу гаргаhан, темэ хазагайруулагдаhан, тобшолол ба согсолол хэжэ шадаагүй байхадань;
• литературна материал яhала гуримтайгаар найруулhан аад, зүгѳѳр зарим hанал бодолоо hамарhан, урда хойнонь оруулhан байхадань;
• удхын талаар 4-5 дутуу зүйл, хэлэлгын талаар дүрбэhѳѳ дээшэ бэшэ алдуу гаргаhан байхадань табиха.

«2 сэгнэлтэ»:

• темэеэ хүсэд харуулжа шадаагүй, түсэбѳѳ баримталаагүй, зохёолой текст тулюураар мэдэхэ, зарим үйлэ огтолон мэдэхэгүй дээрэhээ, дутуу бэшэhэн, ямаршье тобшолол, согсолол хээгүй, hанал бодолоо текстын материалаар баримталаагүй, юрэнхыгѳѳр бэшэжэрхиhэн байхадань;
• зохёолгын хубинууд хоорондоо hулаар холбогдоhон, бэшэhэн материалаа бодолгүйгѳѳр эблүүлhэн байхадань;
• тулюур хэлэтэй, огто таарахагүй хэлэнэй алдуунуудые гаргаhан байхадань табиха.

Энэ тайлбари бэшэг соо үгтэhэн дурадхалнуудые багша бэелүүлхэдээ, hурагшадайнгаа наhа, бэлэдхэл, мэдэсэ, шадабари хараадаа ябан ажаллаха. Сээжэлдэхэ зохеолнууд багшын үзэмжөөр үгтэхэ гэжэ хараалагдана.

Тус ажалай программа 1 жэлдэ зохеогдоо, неделидэ 2 час үгтэнэ. Багша «Календарна

–        тематическа        түсэблэлгэдэ»        хубилалта        оруулха        эрхэтэй.