Патриотик тәрбия бирү
опыты и эксперименты

           Татарстан Республикасы  Саба муниципаль районы Шәмәрдән лицее

             “Яшь буынга патриотик тәрбия бирүгә заманча караш: тәҗрибә

              һәм яңа алымнар” дигән төбәкара фәнни- гамәли конференция

                           Фәнни- тикшеренү эше

     Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләр аша патриотик тәрбия бирү

                                                                 Автор: Саба муниципаль районы    

                                                                            Шәмәрдән лицееның татар теле  

                                                                             һәм әдәбияты укытучысы

                                                                             Минһаҗева Нурсия Фоатовна

                                                                     mingazova.nursia@yandex.ru

                                                       Шәмәрдән -2011    

                                                      Эчтәлек:

1. Кереш өлеш ............................................................1-2 бит
2. Төп өлеш

1. Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләр аша  патриотик аң тәрбияләү.........................................3-8 бит

            2. Проект: Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләрне гражданлык- патриотик тәрбия бирүдә куллану..........................................................................9-19 бит

    III. Йомгаклау өлеше ................................................. 20 бит

IV. Кулланылган әдәбият .......................................... 21 бит

                                                           -1-

                                                        Кереш

       Яшь буынны үстерүдә мәктәп, ул алып бара торган тәрбия эше зур әһәмияткә ия.  Үзенең “Тәрбияле бала” исемле китабының кереш өлешендә мәшһүр галим, остазыбыз Р.Фәхреддин тәрбияле баланың нинди булырга тиешлеген, андый баланың гаилә һәм җәмгыять өчен нинди зур байлык икәнлеген күрсәтеп болай дип яза : “Алтыннан да кыйммәтле, оҗмах нигъмәтләреннән дә кадерле булган нәрсә - тәрбияле баладыр. Ата һәм ана өчен тәрбияле бала кебек олы байлык һич булмас. Тәрбияле бала дөньяда җанга шатлык һәм ахирәттә йөзгә аклык китерер. Тәрбияле бала – дөнья байлыгына да бирелми һәм бер дәүләт патшалыгы белән дә алыштырылмас – аны һәркем яратыр һәм мактап телгә алып сөйләр, ни сораса да бирерләр. Тәрбиясез баланы бер кеше дә яратмас, йомыш кушмаслар, бәяхас хурларлар вә кимсетерләр генә”.  Кешелек җәмгыятен һәрвакыт борчып килгән әхлак мәсьәләләре- намус, гаделлек, җирдә дөрес итеп яшәү, әти-әни һәм Ватан алдындагы изге бурычыңны үтәү кебек төшенчәләр мәңгелек. Шундый сыйфатларга ия булган чын кеше тәрбияләү- безнең бурыч.

    Гражданлык- патриотик тәрбиясе дигәндә мин туган җирне, туган илне, әти-әниеңне, туганнарыңны ярату; алар белән горурлану һәм аларны һәрвакыт сакларга, якларга әзер булу хисе дип аңлыйм. Укучыларда патриотик аң формалаштыру эзлекле рәвештә алып барылырга тиеш. Ул гаиләдә башланып, балалар бакчасында, мәктәптә һәм кешенең гомере буена дәвам итә. Гражданлык- патриотик тәрбиясе бирүдә, балаларның чын патриот булып үсүендә матур әдәбиятның роле чиксез зур дип уйлыйм.

    Кеше өчен иң кадерле, изге нәрсә ул- Туган җир. Туган илгә мәхәббәт, ана теле, бишек җырлары- барысы да патриотизм тәрбияли башлау өчен бик мөһим. Үз халкыңның, илеңнең тарихын, үткәнен өйрәнү- һәммәсе укучыларны патриотик рухта тәрбияләргә тиеш.

    Мин сыйныф җитәкчесе һәм шул ук вакытта әдәбият укытучысы да буларак балаларга патриотик  тәрбия бирүдә Бөек Ватан сугышы темасына язылган

                                                        -2-

әсәрләрне яратып файдаланам. Ул дәһшәтле сугышта илебез азатлыгы өчен  совет халкының күрсәткән батырлыгы һәркемне сокландырырлык.   Бөек Ватан сугышы илебез тарихында иң авыр, иң дәһшәтле сугыш буларак кереп калды. Әлеге аянычлы елларны, ул китергән кайгы- хәсрәтләрне, яраларны халкыбыз яхшы хәтерли. Әби- бабаларыбыз фронтта да, тылда да Ватан өчен көрәште һәм эшләде. Халыкның патриотизм хисләре, Ватанга бирелгәнлек, Туган ил азатлыгы өчен үз-үзеңне аямыйча көрәшү көчле иде. Яшь буында әнә шундый сыйфатлар булдыруны аяныч сугышның үзәгендә булган язучылар, шагыйрьләр иҗаты аша алып бару бигрәк тә отышлы булыр иде.  

                                                -3-

                                          Төп өлеш

    Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләр аша патриотик аң тәрбияләү.

      Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк  илебезнең барлык халыклары белән бергә татар язучылары, татар шагыйрьләре дә зур көрәшкә күтәрелә. Алар кулларына корал алып фронтның алгы сызыкларында сугышалар. “Без Татарстан язучылары, кулларыбызда корал һәм каләм килеш, данлыклы Кызыл Армия сафына кушылырбыз һәм барлык энергиябез, белемебез һәм талантыбыз белән сөекле Ватаныбыз өчен тормышыбызны да кызганмыйча көрәшербез” – дип яза Фатих Кәрим.    

    Бөек Ватан сугышы чоры әдәбияты аеруча үзенчәлекле, чөнки ул сугыш барган вакытта, 5 ел эчендә формалаша,  иҗат ителә.  Г. Әпсәләмов, И. Гази, А.Шамов, Ф. Кәрим, Г. Кутуй, Ш. Мансур, Ш. Мөдәрис, М. Җәлил һәм башка бик күп татар зыялылары  сугышта катнашып кына калмыйча, иҗатларын да изге көрәшкә юнәлдерәләр. «Барысы да җиңү өчен!» дигән чакыруга кушылалар.  Аларның күбесе сугыштан әйләнеп кайтмады, изге җиребез өчен гомерләрен бирде. Ләкин, фашистларның ерткычлыгын бөтен дөньяга фаш итүче, Совет сугышчыларының батырлыгын сурәтләүче, дошманга каршы ачы нәфрәт хисләре белән язылган патриотик шигырьләре, хикәяләре, поэмалары, повестьлары үлемсез булып калды.

     Батырлык. Бу сүз нәрсәне аңлата соң? Әлеге сүзнең мәгънәсен мин С. И. Ожеговның аңлатмалы сүзлегендә таптым. Батырлык – героик, фидакарь, кыю эшләнгән эш ул.

    Патриот- ул Ватанын, туып-үскән җирен яратучы гына түгел, ә аның азатлыгы өчен корбаннарга да әзер булган кеше икәнлеген яшь буын аңлап үсәргә тиеш. Герой- шагыйрьләр, язучыларның сугышчан батырлыгы һәм иҗаты аша, гомумән сугыш темасына язылган әсәрләр аша патриотизм хисләре тәрбияләү зур әһәмияткә ия.

                                                      -4-

Батырлыкның,  патриотизмның иң югары ноктасы булып- герой шагыйрь Муса Җәлилнең батырлыгы һәм иҗаты торадыр. Ул чын патриот шыгыйрь. Татарның горурлыгы. Муса Җәлилнең һәм аның көрәштәшләренең батырлыгы гасырлар аша яңгырап торыр.

                                   Ил онытмас, бирсәң каныңны
                                  Ватан өчен изге көрәшкә.
                                  Хаин каны тама чиләккә,
                                  Батыр каны тама йөрәккә.

                                   Батыр үлә, үлмәс ат алып,
                                  Батырлыклар белән макталып,
                                  Исмең калсын, үзең үлсәң дә,
                                  Тарихларда укып ятларлык.

                                                           1943, декабрь

      Тоткынлыкта чакта да үзе шикелле әсирләрне яшрен оешмага туплап, рухи яктан чыныктырып, Ватан өчен көрәшкә күтәрелергә нинди көч, түземлек һәм батырлык кирәк бит! Дошманның борын төбендә Җәлилчеләр алып барган эшчәнлек газиз Ватаныңны сөюнең гүзәл үрнәге түгелмени. Мин аның “Җырларым”, “Ана бәйрәме”, “Вәхшәт”, “Дуска”, “Үлемгә”, “Катыйльгә”, “Ышанма”, “Батырлык турында”, “Серле йомгак”, һәм башка бик күп шигырьләре аша укучыларыма кеше рухының бөеклеген, куркусызлыгын, гаделлек һәм хаклык тантана итәчәгенә якты ышанычын, туган иленә, Ватанына чиксез мәхәббәт хисләрен күрсәтәм.

       Габдрахман Әпсәләмов әсәрләренең геройлары да туган илен, Ватанын якларга ант иткән чын батырлар. Җиңүгә ышаныч аларны күп вакыт үлемнән саклап кала. “Ак төннәр”, “Төньяк балкышы”, “Зәңгәр иртә”, “Давыл”, “Зәңгәр кыя”, әсәрләрендә дошманга нәфрәт хисе геройларга рухи көч бирә. Бу көч фашизмны һичшиксез җиңүгә ышаныч уята.

                                                              -5-

       Фатих Кәримнең “Разведчик язмалары”, Ибраһим Газиның “Алар өчәү иде”повестьларында укучыларга кызыклы булган разведчиклар тормышы, аларның батырлыгы сурәтләнә. Укучыларда әлеге профессиягә карата хөрмәт хисләре тәрбияли.

      Ф. Кәрим әсәрләренең буеннан – буена сузылып барган көчле бер мотив- Ватанга мәхәббәт тойгыларының лирик югарылык белән чагылуында, ачык романтик төсмер алуында.  Аның һәрбер шигырендә сугыш яки тыл чынбарлыгы белән тыгыз бәйләнгән хисләр чагылып торалар.

                     Юлбасарлар таптый җиребезне,
                    Ватан сугышына мин китәм.
                    Менә — балам. Син әнкәсе аның,
                    Балабызны тотып ант итәм.

                     Синең өчен, шушы балам өчен,
                    Нәселем өчен, Туган ил өчен,
                    Мылтык тотып баскан җиремнән
                    Бер адым да артка чигенмәм...

                                                   (“Ант” 1942)

                      Мин сугышка керсәм, дошманымның
                     Йөрәгенә төзәп атамын;
                     Үзем үлсәм, балаларым кала
                     Минем гомерем булып, Ватаным.

                     Үләм икән, үкенечле түгел
                     Бу үлемнең миңа килүе,
                     Бөек җыр ул — Бөек Ватан өчен
                     Сугыш кырларында үлүе.

                                                      -6-

                                                                        (“Ватаным өчен”)

      Туган иле өчен кан коеп йөргән солдатның сугыш, үлем куркынычы шартларында да мәхәббәт һәм сагыну кебек интим хисләрне җырлый алуы-   Ф. Кәрим лирикасының көчле үзенчәлеге. Аның шигырьләре аша укучыларда туган -үскән җиргә, анага, тормыш иптәшенә, балага мәхәббәт хисләре тәрбияләнә.  

      Сугышта ирлек, илеңә тугрылык сынала. Ил, халык язмышының хәтәр минутларында кешенең характеры, әхлагы һәм рухы чыныга. Шундый көчле рухлы шагыйрьләр рәтенә мин Сибгат Хәкимне дә кертеп карар идем. Сугыш чорында ул беренчедән шагыйрь буларак формалашса, икенчедән, взвод командиры дәрәҗәсендә Курск сугышларында катнаша.  «Курск Дугасы» (1948), «Дала җыры» (1948), «Бакчачылар» (1952), «Дуга» (1968) һәм «Күги» (1983) кебек поэмалары  С. Хәкимнең үз күзләре белән күргән кешеләр, вакыйгалар турында, шулай ук  әлеге әсәрләре аша ул сугыштагы кеше язмышын төрле яклап яктырта.                                                                                                                                                                                                      

        С. Хәким шигырьләре ярдәмендә үткән сугыш афәте аша укучыларны бүгенге көн проблемаларына алып киләбез.

                          Юк миндә бернинди хөрмәт

                          Сугышлар символына.

                          Ничек тә саклап каласы

                          Иде бит сине дөнья.

Дөньяда иминлекне сакларга, яңа афәтне булдырмау, тыныч тормышның кадерен, тәмен, ямен белергә өйрәтәбез.

                                                       -7-

         Шәүкәт Галиев исә Бөек ватан сугышы темасына үз тормыш тәҗрибәсе аша килә. Сугыш калдырган яралар, бигрәк тә тылдагы хатын – кызларның гаҗәеп батырлыгы турында яза. “Хәтимә апа”, “Нюра”, “Сугышлардан калган” кебек шигри әсәрләрендә тол калган хатын- кызларның кайгы- хәсрәтен, йөрәк серләрен, эчке кичерешләрен шагыйрь аңлап тормышчан детальләр аша укучысына җиткерә.

                          Сугышларда калган егетләрнең

                          Баш очында -ялкын  йолдызлар.

                          Януларын тышка чыгармыйча

                          Сыңар-сыңар яши тол кызлар.

Сугыш шаукымы бик күп гаиләләрдә хәзергәчә үзен сиздерә. Шагыйрь күзе аларны күрә, йөрәге белән сиземли.  

       Тылдагы хатын – кызларның тырыш хезмәтен күрсәтү М. Әмирнең “Миңлекамал” пьессасында да ачык сурәтләнә. Миңлекамал ил, халык өстенә төшкән авырлыкларны үз җилкәсенә алып, шул авырлыкларга каршы күтәрелүче батыр хатын- кыз буларак сурәтләнә. Бу героиня, әлбәттә, хәзерге кызларга матур үрнәк булып тора.

       Шулай ук сугыш чоры балаларының дошманны җиңү өчен үзләреннән зур өлеш кертүләре турындагы М. Мәһдиевның “Без кырык беренче   ел балалары”,  А. Гыйләҗевның “Дүртәү”, В.Нуруллинның “Шинельсез солдатлар”, Г.Гобәйнең “Маратның язмышы”, З.Зәйнуллинның “Сугыш алды малайлары” кебек әсәрләре игътибарга лаек. Әлеге әсәрләр бүгенге яшь буында ватанга мәхәббәт уятуда, ил алдында үз бурычыңны аңлатуда әһәмиятле роль уйный.

                                                           -8-

         Бөек Ватан сугышы тарихка китә бара.  Җимерелгән шәһәрләр, авыллар урынында инде гөлбакчалар үсә. Ләкин, илебезгә җитди сынау булган, миллионлаган кешеләрнең гомерен алып киткән бу афәтне безнең онытырга хакыбыз юк. Әгәр дә ул кабатланмасын дисәк, сугыш китергән фаҗига турында киләчәк буынга туктаусыз сөйләп торырга тиешбез.  

                                                               -9-    

            Проект: Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләрне гражданлык- патриотик тәрбия бирүдә куллану.

Проектның тибы:  иҗади, фронталь

                                                     Актуальлеге

         Соңгы елларда илебездә күп төрле үзгәрешләр булып тора. Җәмгыятебездә төрле сыйныфларга  бүленү күзәтелә. Халкыбызда борынгыдан яшәп килгән туган илгә мәхәббәт, туган җиреңне ярату, кардәш – ыруга хөрмәт, кайгыртучанлык кебек гүзәл сыйфатлар юкка чыга башлады. Патриотик тәрбиягә дә игътибар кими төште. Ә бит Бөек Ватан сугышы елларында әби- бабаларыбызның фронтта да, тылда да күрсәткән патриотизмы чиксез зур.  Ләкин, хәзерге яшь буын илең өчен, халкың азатлыгы өчен үзеңне аямыйча көрәшүне аңлап бетерми. Балаларыбыз туң йөрәкле, үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртучы кешеләр булып үсеп киләләр. Аларга патриотик рухтагы әсәрләрне аңлау да кыенлашты. Ләкин, җәмгыятебез ничек кенә үзгәрмәсен, без яшь буынны бөеклекне түбәнлектән аера белергә, туган җиребезне яратырга, сакларга әзер булган патриотлар итеп тәрбияләргә тиешбез. Ә бу хезмәттә Бөек Ватан сугышы темасына мөрәҗәгать итү, шул темага язылган әсәрләрне укып- өйрәнү, алар эчендә кайнау, геройлар тормышы белән яшәү илебез халкының массакүләм батырлыгын, патриотизмын, эчкерсез һәм аяусыз көрәшен ныграк ачып бирергә ярдәм итә. Ватанга мәхәббәт, бирелгәнлек хисе тәрбияли.                                                        

      Әлеге проект Бөек Ватан  сугышы темасына язылган әсәрләргә таянып китап укучылар конференцияләре, экскурсияләр, фикер алышу өчен түгәрәк өстәлләр оештыру, әсәрләрне сәхнәләштерү кебек төркемләп эшләүне һәм шулай ук фәнни- тикшеренү эшләре, иҗади эшләр, рецензияләр язу, реферат,

                                                                -10-

сочинение, презентацияләр, фильмнар эшләү, китапчыклар нәшер итүне дә үз эченә ала.    

         Максат: Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләрне өйрәнү аша гражданлык тәрбиясе һәм патриотик тәрбия бирү.

Укучыларның Бөек Ватан сугышы турындагы белемнәрен барлау.

Сугыш афәтенең һәр кеше, һәр гаилә өчен фаҗига булуын күрсәтү. Илебез тарихы белән кызыксыну. Тыныч тормышның кадерен белергә өйрәтү.

 Көтелгән нәтиҗә:

Туган илебезне, Ватаныбызны чын күңелдән яратучы, милли үзаңга һәм гражданлык хисенә ия булган шәхесләр- Ватанның лаеклы улларын һәм кызларын тәрбияләү.

                                                             -20-

                                                       Йомгаклау

    Мәктәптә тәрбия бирүнең төп максаты: төрле яктан әзерлекле гражданнар- киләчәк җәмгыятне төзүчеләр һәм саклаучылар әзерләү. Ә бу эшне әдәби әсәрләр  аша алып бару тагын да зур уңышларга китерә. Әдәбият , сәнгать белән кызыксынган , китапларны чын күңеленнән яратып укыган баланың белеме дә тирәнрәк, күңеле дә баерак була..Аның күркәм эшләр башкарырга омтылышы да көчәя.

    Балаларга патриотик тәрбия бирү әдәбияттан башка мөмкин түгел. Туган илне ихтирам итү, патриотизм хисләре тәрбияләгәндә Бөек Ватан сугышы темасына язылган әсәрләрне куллану тагын да зур уңышларга китерә.  Әлеге әсәрләр яшь буында  ватанга мәхәббәт, илгә хезмәт итү, Намуслылык, гаделлек, Ватанпәрвәрлек тәрбияли. Сугышта катнашкан татар шагыйрьләренең, язучыларының иҗатын, тормыш юлларын  өйрәнү укучыарда туган җирнең кыйммәтен аңларга ярдәм итә.  Бөек Ватан сугышы тудырган йөзләгән шигырь, хикәя һәм нәсер очрекларның һәрбер юлында, һәрбер тойгы һәм фикерендәҗиңүгә ышаныч идеясе туктаусыз яңгырап тора.    

Патриотик тәрбия бирүне халкыбыз узган сугышчан юл белән таныштыру аша алып бару гаять тә отышлы.

     Бөек Ватан сугышы елларындагы әдәбиятыбыз илебез халыкларын искиткеч батырлыкларга илһамландырган җиңүгә ышанычны, совет кешеләренең фронттагы һәм тылдагы фидакарьлеген, рухи яктан көчле булуын чагылдыра алды. Шуңа күрә әлеге әсәрләргә нигезләнеп укучыларда фашизмга нәфрәт, совет кешеләренең рухи ныклыгына соклану һәм тыныч тормышка мәхәббәт тәрбиялибез. Әлеге әсәрләр патриотизмның иң югары ноктасында торалар.  Сугыч чоры язучыларының йөрәк каны белән язылган әсәрләре бүген дә безнең белән һәм алар үлемсез. Шуңа күрә яшь буын аларны өйрәнергә, хөрмәт итәргә һәм алар белән горурланып  үрнәк алып яшәргә тиеш.  

                                                          -21-  

                                    Кулланылган әдәбият

1. Бөек Ватан сугышы чоры прозасы XIV том. Ганиева Ф. - Казан: “ТаРИХ” нәшрияты, 2002.
2. Бөек ватан сугышы поэзиясе:шигырьләр һәм поэмалар.- Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1998.
3. Галиуллин Тәлгать. Шагыйрьләр һәм шигырьләр.- Казан: Татарстан  китап нәшрияты, 1985.
4. Мәшһүр мәгърифәтче – галим, педагог Ризаэддин Фәхреддин мирасын укыту – тәрбия процессында файдалану. 2 кисәк, - Казан, 2006
5. Муса Җәлил. 2 том, Шигырьләр. Либреттолар. –Казан, Татарстан китап нәшрияты., 1976.
6. Муса Җәлилнең тууына 100ел. Мәкаләләр җыентыгы. “Казан утлары” журналы, 2 (2006).
7. Татар әдәбияты: Теория. Тарих/Д.Ф. Заһидуллина, Ә.М.Закирҗанов, Т.Ш.Гыйләҗев, Н.М.Йосыпова -Казан: Мәгариф, 2006.
8. Халит Гали. Кешегә һәм чынлыкка мәхәббәт белән. Әдәби тәнкыйть мәкаләләре. –Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1975.
9. Хуҗиәхмәтов Ә.Н. Тәрбия- мәңгелек фәлсәфә.- Казан: “Мәгариф” нәшрияты, 2001.