мастер-класс "«Скифтер – чараш адын мунуп алгаш, часпас адар дайынчылар»."
материал по краеведению по теме

Мастер-класс на тувинском языке о скифских племенах.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл master-klass.docx27.54 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

Тарлагская средняя общеобразовательная школа

Пий-Хемского кожууна

МАСТЕР-КЛАСС

«Скифтер – чараш адын мунуп алгаш,

часпас адар дайынчылар»

Кичээлди тургускан башкы

Сат Анатолий Маадыр-оолович,

 куш-культура башкызы.

Тарлаг-2010

Мастер-класс

«Скифтер – чараш адын мунуп алгаш, часпас адар дайынчылар».

 Кичээлдин сорулгазы: скифтер деп кымнарыл, олар кандыг дайынчылар чорааныл деп чуулду уругларга билиндирер; ча – согун деп боо – чеспектин ужур – утказын тайылбырлааш, оореникчилерни адып ооредиир.

Кичээлдин чорудуу

  1. Организастыг кезээ.
  2. Кол кезээ.

     I.  Кичээлдин  темазы, сорулгазы (бо хун кичээлге скифтер деп кымнарыл? Олар кандыг дайынчыларп чораанын болгаш, оларнын эн – кол дайынчы чепсээ ча – согуннун дугайында чугле билип алыр эвес, а ону холдарыннар-биле тудуп кылып, адып ооренир силер). (Слайд 1)

    II.     А)  Словарь – биле ажыл:  (Слайд 2)

 Скифтер – бистин эрага чедир VIII-III вектерде чуртап чораан кошкун амыдыралчы чон.

Геродот – бурунгуу грек тогу эртемдээни. Бистин эрага чедир Vвекте чурттап чораан.

Халып – дайынчы аъттын камгалалы.

Кириш – аът челинин хылындан азы сиирлерден кылгаш дынзыдар херип каан баг.

            Б) Беседа.

         Скифтерни Геродот VIII-III вектерде Причерноморье ховуларынга, Дунай биле Дон хемнеринин аразынга чурттап чораан деп турар. А бистин уеде эртемдээннер скифтернин чурту То Азияга турган чадавас деп даап бодаашкыннарны база чугаалап турарлар. Амдыызында ол нарын болгаш маргылдаалыг айтырыг.

         Скифтер уезин бо уеде эртемдээннер амдаа шинчилеп турар Бистин кожуунувуста  кожаларывысАржаан сууурда ол уенин тоогулуг тураскаалдарындан Аржаан 1, Аржаан 2 казып шинчилээнин эки билир силер. (Слайд 3, 4)

      Каш чылдарда, кайы эртемдээннер чуну казып тыпканынын дугайында чуну билир силер? (2 оореникчи дыннадыг кылыр).

1-ги оореникчи. (Слайд 3) 1971- 1974 чылдарда Михаил Грязнов биле Монгуш Маннай –оолдун  удуртулгазы-биле Аржаан 1 базарык казып шинчилетинген. Бистин эрага чедир VIII-VIIвекке хамааржыыр бо тоогулуг тураскаал дээш оон-даа оске чуулдер тывылган. Базырыктын бир онзагай чуулу: ООН тудуунга 1000дыт чудуктарны ажыглааны, Тыванын символу аппарган дурлу берген араатан хевирлигбазыткыышты азы бляханы тыпканы болуп турар. Базырыктын бедии 4 метр, диаметри 80-120 метр.

2-ги оореникчи. (Слайд 4) Аржаан 2 базырыкты 2002 -  2004 чылдарда Константин Чугунов, Герман Парцингер, болгаш Анатолий Наглернин удуртулгазы-биле казып шинчилээн. Казыышкыннар кайгамчык туннелдерлиг болуп, корбээн чувези чок археологтарны безин кайгаткан. Кол хооржудулгешолунун узунну, дооразы -  3-3 метр, ханызы – 4 метр канчанмаан-даа 2 къат ыяш кажаанын дувунде долгандыр алдынны чайнаан, мун-мун уурмек алдын биле шыптынып алганэр-кыс 2 кижи сооктери тывылган. Моон ниити дензизи 20 килограмм ажып турар (эн-не бичиилеринин безин санаваска) алдын кылыгларны, тывада чок унуштер урезиннерин, пос – артынчыларын, ча – согун хавын дээш оон-даа солун чуулдерни тыпкан.

       Бо базырыкты бистин эрага чедир VII – VI хамаарыштырып турар. Скиф чон чугле ус-шевер эвес, а кончуг эрес кашпагай дайынчылар чораан. Оларнын дугайында  бурунгуу грек эртемдээн мынча дээн:

         В) Геродоттун созу (башкы азы оореничи номчуур) (Слайд 5)

«Самое значительное их достижение состоит в том, что никто из тех, кто вторгся к ним, не может спастись бегством, а если они не пожалеют, чтобы их обнаружили, захватить их невозможно: ведь они не  основывают ни городов, ни украшений, но все они, будучи конными стрелками, возят свои дома с собой, получая пропитание не от плуга. А от разведения домашнего скота; жилище у них на повозках, как же им не быть непобедимыми для нападения?».

                                                                                 Геродот (V в. до н.э.).

       А оларнын тиилетпес,  кашпагайын кол дузалакчызы аът турган. Аът дугайында  чугаалар (слайд 6)  (Ыры «Аъдым»).

          Скифтернин чалары улуг эвес болур – 50-70 см. хире. Ынчалза-дааолар холчек нарын турган. Янзы-буру даштардан, сооктерден, сиирлирден кылыр турган.

          3 мун ажыг скиф базырыктарынын аразындан чугле 3 базарыктан ча артынчылары тывылган. Ынчаарга скифтер, мочээн кижини хооржудерде ча сукпас турган болуп турары ол. Чанын хевирин скиф уезинин даш кожээлеринде чуруктардан били ап болур. Ынчангаш, ча адары амгы Тывада нептеренгей спортчу оюн кылдыр артып каан.

Ча адарынын чуруму. ( Башты айтып коргузер) (слайд 7, 8 , 9)

  1. .Кириштээри.  Чаны кириштеп алырда, чанын бир бажын черже шанчып алгаш, солагай талакы холлу-биле ыргайтыр тырткаш, он талакы холлу-биле  киришти чаны соке бажынче кедирер.
  2. Кара адары. Кара адары – биле ча адыкчызынын хечээли  хемчээтинген турар.
  3. Ча согунну кириштеп алыры. Чаны айыыл чок болбазы биле черже куду кылдыр тудуп алыр.Оон чанын киришинге он талакы холлу-биле согунну суп алыр.
  4. Шыгаап алыры. Чаны тыртарда сологай талакы холлу дорт турар. Он талакы холу-биле согун – биле киришти тыртып эгелээр.

Согун чанын тончузунге чедир тырткаш, дурген салыптар.

           Бистин огбелеривистин изин базып, тыва спортчулар эки туннелдерни чедип ап чоруурлар.

  1. Быжыглаашкын кезээ. (Слайд 10, 11, 12)

     Ам бо кичээлде кым кайы-хире кичээнгейлиг эвес хынап таалынар.

1. Скиф - уезин шын айтынар.?

а) бистин эрага чедир VII – III в.в.

б) бистин эрага чедир VI – II в.в.

г) бистин эрага чедир VIII – III в.в.

2.Геродоттуу – биле скифтер кайы девискээрге чурттап чорааныл?

а) Европага      .б) Причерноморьеге      в) Азияга.

3.Скифтернин чазынын  хемчээлин айтынар?.

а) 5-60 см.  б) 40—50 см.     в) 1 метр.

4. «Аржаан- 1 « базырык тоогунун кайы уезинге хамааржыырыл?

а) бистин эрага чедир VIII- VII в.в.

б) бистин эрага чедир IV- III в.в.

г) бистин эрага чедир VI- VI в.в.

5.  «Аржаан -2» базырыктан каш аъттарнын соогун тып алганыл?

а) 15               б) 14                в) 150

6.  «Аржаан-2 базырыкты каш чылдарда казып шинчилээнил?

а) 1991 - 1998 ч.ч.  б)  2000 - 2005  ч.ч.  в) 2005 – 2006  ч.ч.

7.   «Аржаан -1» базырыктан каш аъттарнын соогун тып алганыл?

а) 150               б) 140                в) 160

VI. Туннелдер демдектер. (Слайд  13,14)

- Кичээлден чаа чуну билип алдыннар уруглар?

   Ам моон биле кичээливис доозулду. Келген аалчыларывыска бисти дыннап сонуургаанын дээш четтиргенивисти илередип тур бис.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Мѳѳрей «Тыва дылывыска часпас бижиилиңер» .

Ада- иелерге болгаш класс  башкыларынга «Тыва дылывыска часпас  бижиилиңер» деп диктант  бижилгезинге кичээл-мѳѳрей....

«Хайыракан», «Теве-Адар» деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс.

6-гы класстыӊ төрээн чогаал кичээлинге «Хайыракан», «Теве-Адар» деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс....

«Теве-Адар» деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс

6-гы класстыӊ төрээн чогаал кичээлинге «Хайыракан»,«Теве-Адар» деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс...

Известный алтайский поэт А.О. Адаров – переводчик древнетюркской поэзии

К  85 – летнему юбилею поэта, писателя, драматурга.Представленная презентация может  использоваться на уроках алтайского языка, истории Горного Алтая, алтайской литературы при изучении...

Чүве адыныӊ ниити утказы болгаш грамматиктиг демдектери

Ɵѳредир:  Эге класска алган билиглеринге даянып, чүве адының грамматиктиг утказын уругларга билиндирер.Кижизидер: Тѳрээн черинге, бойдуска, дылынга ынак болур кылдыр патриотчу үзел-бодалды оттуру...

Кичээл планы: «Чүве адының бичеледир, чассыдар хевирлери»

Тыва дылда ФГОС кичэээлинин технологтуг картазы "Чуве адынын бичеледир, чассыдар хевирлери"...

Чүве адының бичеледир чассыдар хевирлери

5-ки класска "Башкы-2021" мөөрейинде эрттирген ажык кичээлдиң планы...