«Теве-Адар» деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс
методическая разработка (6 класс) на тему

Слайд 1

Муниципалдыг бюджеттиг өөредилге чери Ак-Довурак хоорайны ӊ ниити билигни ӊ ортумак школазы 6-гы классты ӊ төрээн чогаал кичээлинге « Хайыракан », « Теве-Адар » деп төөгү болгаш тоолчургу чугааларга мастер-класс . Белеткээни : Тыва дыл болгаш төрээн чогаал башкызы Дайгиранза Анай-Хаак Сергеевна

Слайд 2

Кичээлдиӊ сорулгазы : 1 . Черлер аттарыны ӊ тывылганынга ( топонимикага ) хамаарыштыр эге билиглерни тургузар база улусту ӊ аас чогаалыны ӊ тоолчургу болгаш төөгү чугаалар деп хевирлеринге билиглерин доктаадып быжыктырар ; 2. Тоолчургу болгаш төөгү чугааларда болуушкуннарга хамаарыштыр бодалдар солчуп уругларны ӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр ; 3. Тоолчургу болгаш төөгү чугааларда байдалдарны ажыглап тургаш , уругларга тыва чонну ӊ ажыл-ижин таныштырып , дириг амытаннарга хумагалыг болурун кижизидер .

Слайд 3

Кичээлдин хевири : ЧАА ЧУУЛ ООРЕНИП АЛЫРЫНЫН КИЧЭЭЛИ

Слайд 4

Кичээлге ажылды ӊ хевирлери : Бөлүктеп ажылдаары ; ийилеп ажылдаары ; бот-башкарнып ажылдаары .

Слайд 5

Самбырада медээ : 1. Куш … Кижи … 2. Тывызыым … Тоолум … 3. « Биеэ шагда …. черге турган чуве-дир . Бир-ле катап дээрже ол унуп , ажыг соок дужурер деп барган . Ону билгеш , …. дээрже ундурбес дээш , Аът биле Инек маргашкан …»

Слайд 6

Туннел айтырыг : - Улустун аас чогаалы бистин амыдыралывыста ажыглаттынып турар бе ? Ону чуге (азы кандыг сорулгалыг ) ажыглап турар силер ?

Слайд 7

Уругларга созуглелдер улеп бээр . Ийи эжишки . Ийи эжишки арга ишти -биле чоруп орган. Оларже адыг халдап келген . Бирээзи дезип ыӊай болгаш , ыяшче үне халаан . Өскези өлген кижи бооп , ол черинге доӊгайып чыдыпкан . Адыг аӊаа келгеш , чыттагылааш , каапкаш чоруй барган .

Слайд 8

Айтырыг : - Созуглелди номчупкаш , силер боттарыӊарны ол ийи эжишкини ӊ кайызыны ӊ орнунга салып шыдаар -дыр силер ? Оо ӊ соонда бажыӊга чедип келгеш , ада-иеӊерге , чоок кижилериӊерге ол болуушкунну канчаар тайылбырлаар силер чугаалап көрүӊерем . ( айтырыгларга харыылардан хайыракан деп состун унуп кээрин манап алгаш , тоолчургу чугаанын адын адаптар )

Слайд 9

- Адар

Слайд 10

Кичээлге кылыр ажылдарнын хевирлери : - « Теве-Адар » деп тоолчургу чугаага хамаарыштыр чанында эжинге 3 айтырыг бижип бээр . Эжи ону харыылаптарга удур-дедир хынажылга аргазы -биле демдекти салыр . - « Хайыраканга » хамаарыштыр кроссворд-биле ажылдаар . - Тоолчургу чугаада кол маадыр кым болурул ? Чүге ? - Чүге ол кортпайн адыг оглун азырап алганыл ? - Номчуп турган тоолчургу чугааларывыста кандыг черлерни ӊ аттарын тывылганын илередип көргүскенил ? (« Шуваганчы-Сүвүрү », « Хайыракан », « Теве-Адар ») - Черлер аттары канчап тыптып кээр-дир ? ( Кандыг-бир болуушкунга хамаарылгалыг болуп тыптыр ) - Аймактарны ӊ аттары ? - Черлер аттарын өөренир эртем бар боор , оо ӊ адын билир силер бе ? (Топонимика). - Черлер аттарыны ӊ чыып каан словарь бар боор бе ? Ындыг словарьларны ӊ адын чүу дээр бис? ( Топонимиктиг словарь). - Бисти ӊ хоорайывысты ӊ адын канчап Ак-Довурак деп адай бергенил билир силер бе ? Словарьдан ушта бижилгелерлиг карточкаларны үлеп бээр .

Слайд 11

V. Ажылчын кыдыраашка ажыл – « Шуваганчы-Сүвүрү » деп черниӊ адыны ӊ тыптып келгенин илередип турар одуругларны тыпкаш , бодунуӊ сөстери -биле бижип дамчыдар . – « Хайыракан » дааны ӊ адыны ӊ тыптып келгенин илередип турар одуругларны тыпкаш , бодунуӊ сөстери -биле тайылбырны бижимел -биле чорудар . - Теве-Адар деп черниӊ тывылганын бодунуӊ тайылбыры -биле бижип дамчыдар . - Тоолчургу чугааларда Хайыракан , Шуваганчы-Сүвүрү база Теве-Адар деп черлерден аӊгыда кандыг-кандыг черлер аттары кирип турарыл ? Оларны чүге ажыглап төөгүп турарыл ?

Слайд 12

VI. Кичээлди ӊ түӊнели – Чүнү өөренип алдыӊар ? – Кичээл силерге солун болду бе ? – Эӊ-не сонуургаан чүүлдериӊер ?

Слайд 13

Онаалга бээри . Шилилгелиг онаалга 1. Ада- иезини ӊ чурттап чораан черлерини ӊ аттарыны ӊ тыптып келгенини ӊ дугайында тоолчургу чугаалар чыып бижиир . 2. Төрел аймааны ӊ адыны ӊ тыптып келгенини ӊ дугайында медээ тып бижиир . 3. Тоолчургу чугааларны ӊ кайы-бирээзинге чурук чуруур . ( чурукту ӊ адын адаар ). 3. Тоолчургу чугааларныӊ кайы-бирээзинге чурук чуруур. (чуруктуӊ адын адаар).

Слайд 14

VII . Түӊнел . Рефлексия . - Кичээлге чүнү өөренип алган силер ? Схема езугаар чугаалап көрүӊерем , уруглар . Чүнү билип алган мен? Чүнү кылып шыдапкан мен? Чүнү хөлчок сонуургаан мен?