Төрээн суурум төөгүзү
проект по краеведению на тему

Доре Чейнеш Сидоровна
Опубликовано 05.02.2018 - 5:03 - Доре Чейнеш Сидоровна

         «…Кыдыг черде чыдып алган

           Кыска-даа бол тѳѳгүлүг

          Эгээртинмес чажыттарлыг

          Эйлиг-Хемни бараалгадыйн» 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл toreen_suurum_tooguzu.docx449.88 КБ

Предварительный просмотр:

    Киирилде:

 «Тѳрээн суурум тѳѳгүзү» :

         «…Кыдыг черде чыдып алган

           Кыска-даа бол тѳѳгүлүг

          Эгээртинмес чажыттарлыг

          Эйлиг-Хемни бараалгадыйн» - деп, девизке даянгаш, суурумнуӊ дугайында кыска хуусаада кылган ажылымны бараалгаттым.

Ажылымның сорулгазы:

  1. Сумунуң тѳѳгүзүн тодарадыры-биле улуг назылыг улуска ужуражып информацияларны чыыры;
  2. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Эйлиг-Хем чонунуң киирген улуг-хуузу;
  3. Суурнуң амгы үеде тѳѳгүзүн чырыдары ( улуг назылыг кижилерин тодарадыры, алдарлыг кижилерни демдеглээри,..);
  4. Туңнел кезии-биле ажылды кылып доозары.

         Бирги сорулганы күүседири-биле 8 күш-ажылдыӊ хоочуннары-биле ужурашкан мен. Ооң түңнелинде Эйлиг-Хем сумузуннуң оран-сомазының тургустунганын тодарадып алыр аргалыг болган мен.

         Ийиги сорулганы кылырынга кырган-ачам Анай Сидор Семеновичи дыка солун тѳѳгүнү меӊээ сактып чугаалаан. Ооң-биле чергелештир солун- сеткүүлдерден Эйлиг-Хемден чоруткан эрес-дидим 7 эки турачыларныӊ чырык адынга тураскааткан материалдарны чыгган мен.

Кожууннуӊ архивинге чайлыг үелеримде баарымга хааглыг бооп турганы-биле архив-биле ажылдап шыдаваан мен. Новосибирск хоорайдан шилчиттирип алган чайгы практикам Кызыл хоорайга эрттирип турар болгаш кыска хууса иштинде өске черлер барып информация чыып  алыры меңээ дыка берге болган. Ажылдың хуусаазы база редакцияның эдилгелерлиг болганы-биле, бирде чылдыртына бээр, бирде сегирип алыр таварылгаларлыг-даа болза күжениишкинниг ажылдаан ажылым түңнелдиг болган деп үнелээр-дир мен.

I-ги кезээ.

          Информатор:

               Анай Сидор Семенович- Тыва Республиканыӊ алдарлыг малчынны, «Республиканыӊ муӊчузу» деп лентаныӊ эдилекчизи, аныяктарныӊ үлегерлиг дагдыныкчызы, Эйлиг-Хемниӊ хүндүлүг кижизи.

         Эйлиг-Хемниӊ эге тургустунганы 1946-1947 чылдарда Кызыл-Даштыӊ «МЧАЭ» (мал чер ажыг-агыйының эштежилгези) биле «ЧАЭ»(чер ажыл-агыйыныӊ эштежилгези) Ак-Дашты каткаш, Кара булуӊче  кѳжүргеш, Сталин колхоз кылдыр эде организастаан. Баштайгы бажыӊнарны араттарныӊ күжү-биле Тос-Тейек бажындан болгаш кагдынган алдын чериниӊ суурундан база Бак-Хонаш алдын черинден кыжын хем иштиниӊ булуунуӊ кыры-биле  сөөртүп бадырып тургаш баштайгы школаны, эмнелгени, кызыл-булуӊну суг кыдыы черге тудуп тургусканнар.

             Араттарныӊ ажы-төлү эге билигни өөренип эгелей берген. Оон улаштыр-ла  араттарны чаңгыс черге чыып, бажыңнарны улаштыр тудуп сууржуң байдалче  шилчээн. Оон шак ол үеден эгелээш, Эйлиг-Хем колхоз тургустунган. Колхозтуң өнчүзүнге  «ХТЗ»  деп  демир дугуйлуг 1 трактор, чартык-тон деп  кабиналыг 1 машина, элээн каш аът аңдазыннары база күскү дүжүттү ажаарда  кескеш бөле  октап чоруур дырбааштарлыг, ам болза комбайн болур техникалыг турган.

              Ол үеде чоннуӊ идекпейлии кончуг болгаш чаа буга уннарын казып ол үеде чепсек херексел болур хүүрек, кускун-хаай, лом-биле дагның белин одуртур казып шарыларга   ширикти Кызыл-Даштан чүдүрүп эккелгеш, чонай салып тургаш  сугну үндүрген. Ынчан ол буга-суун «Чаа буга» деп адаар болгаш ам бо үеге дээр ол буганың ады хевээр арткан.

             Сувак Алдын-оол Түлүшович – совхозка тудугжулап ажылдап чорааш хүндүлүг пенсияже үнген.

           Коллективизация 1947-1949 чылдарда Ак-Даш бугазынга эгелээн. Ооң даргазынга Дадар-оол Түлүш Манзакович даргалап чораан. Эйлиг-Хемни бут кырынга тургускан кижи Саргояков Николай Петрович. Ынчан Эйлиг-Хем чалгып турган.  18 муң хире мал-маган турган. 400 хире  баш инектерлиг ферма, 400 чылгы, 2000 дагаа, хаван фермазы. 20 хире теве мал база турган. Аңгы колхоз кылдыр арттырып каар кылдыр дилээрге-даа чөпшээревээн. Оон каггаш чоруткан дарга. 1961 чылда « Күш-ажылдың хостуу» совхозка кадыптарга Эйлиг-Хем салбыр апарган.

               Суурну тударда  ыяшты  Тос-Тейектен база алдын черинден  аъттыг бадырып турган. Сенек аксы, Безерекке фабрика турган. Даг шиштеп, казып, алдын тып турган. Ам бо үеде безин цементилеп каан суугулары чугайы безин дүшпээн турар-дыр. Кылып кааны ол хире быжыг болган хевирлиг.

          Ол үениӊ хлеб быжырыкчылары: Долума кырган-авай, Дукур кырган-авай, Алдай Полюша турганнар. Бригадаларны аштатпайн хондур-дүндүр  ажылдап турганнар. Суурнуӊ таваан салган тудугжулар: Кенден, Норбу, Очур, Оолак дээш оон-даа өскелерни адап болур. Дандар Окчан-оол, Сендил-оол, Доржу Василий, Күдер-оол Март-оол, Чымбыл-оол Валерий, Анай Сидор, Комбу Антон, Лора – тараа тарып, малын малдап чоруур алдарлыг кижилеривис бо.    

            Кырлыг-Кара Даан Кыргысовна – Эйлиг-Хем сумузунуң хүндүлүг чурттакчызы, херээженнер чөвүлелиниң даргазынга, хоочуннар чөвүлелиниң даргазынга ажылдап чораан хоочун учетчик бухгалтер.

           Сталин колхозтуң 1951-1952 чылдарда коллективизация кылыр дээш мал-маган чыып турар үеде колхозтуӊ баштайгы даргазы Өдүрек Түлүш турган деп билир кижи мен. 1941-1951 чылдарда  ачам  кирген турган, а авам ынааваан. Ачамга каш бодунуӊ үлүүн аӊгылап бергеш,  дыка-ла  хорадап турган,  мен ону көргеш ыядып,  хорадап турар чүве ийик мен бе. 1951-1952 чылдарда  авам база арай деп кирген. Ол үеде база берге-ле турган боор.

       Ол чылдарда азарганчыг аарый берген мен. Ачам  колхозтуӊ «полторатон» деп машиназынга  Кызылче эмчилээр бис деп турар. Машина халдып келген амыраарым аттыг. Өдүрековна ынчан бичии, бистерни эдерген. Авазы-биле кабинага олуруп алган. Мен ынчан 12 харлыг мен. Ачам-биле машина кырынга четкен бис. Бир дугаар машинага олурганым ол. Чоктап бар чыда бир черге турупкаш,  чем-даа кылып ижип турар бис. Ам бодап олурарымга  баштайгы  Эйлиг-Хем колхозтуӊ даргазы Өдүрек Түлүш ол турган боор. Ооӊ соонда-ла «Үжен муӊчулар»  деп чүве тыптып келген. Ооӊ даргазынга Саргояков Николай Петрович биске келген турган. Саргояковтуӊ ажылдап турганын Сувак А.Т. дыка шынныг чугаалаан-дыр.

             Буга. Бир кижи метрлээр, бир кижи ол буганы аштаар, казар. Оолак, Баазаң үлеп турган. Оларны мен кадайларга дагзып турган мен. Дыка ажылдаар турган. Оолак аарый бээрге,  мен бригадирлей  берген мен. Аныяктар: Чамзык, Харбал… уткан-дыр мен.

             Арбуз таӊныылы Кѳк ашак турган. Оон ажылдаан улус ону оорлап чиирлер, мен кээп ону хопталаар турган мен. Кижи кылаштап олурда арта чип олурган арбузун довуракка хөөп кааптар турганнар. Ам бодап кээримге, дыка солун ол хире хөй арбузту та чүге харамнанып турган мен. Дыка-ла демниг ажылдаар турган бис. Дагда буга шаг-шаанда-ла турган. Огород суггарар шөлдүӊ бугаларын аштап-арыглаар турган, а дагда  буга феодал үезинде-ле  кылдынган деп бодаар мен. Эттеп-эриидеп тургаш байлар кылдырткан деп дыңнаан мен (бо одуругларга мээң кырган-ачам чөшпээрешпээн). Бригадир Дагба ойнай-сылдай «меӊээ эриидээр эргени берип калыӊар» деп турар чүве. Буура  кыдыында буга дагны өрү агып чытканын дыка сонуургаар мен.

          «Күш-ажылдыӊ хостуу» совхозка кадыптарга Эйлиг-Хем салбыр апарган. Түлүш Бүрүсен, Куулар Дамба дээш удуртукчулар солчуп-ла турган. Дакыр-оол Владимир Кыргысович элээн чылдарда ажылдаан. Ооӊ соон дарый Эйлиг-Хемниӊ күдээзи Тойлук-оол Ховалыг Ырлаарович ажылдаан. Сөөлүнде Дакыр-оол Көк-оол Түлүшович Эйлиг-Хем совхоз апаргыже удурткан. 1988 чылда Эйлиг-Хем совхоз апарган. Ооӊ директорунга Чечек-оол Тамара Доваадоровна келген турган.

            Дакыр-оол Кара-оол Түлүшович –Эйлиг-Хем сумузунга механизаторлап, сөөлүнде барып көдээ совет, депутаттар даргалап ажылдап чорааш кадыыныӊ байдалы-биле хүндүлүг дыштанылгаже  үнген. Суурнуӊ бир көскү хүндүлүг чурттакчызы.

           МЧАЭ ( мал чер ажыл-агыйының эштежилгези) Кара-Булуӊ -  Сталин колхоз, Кызыл-Даш -Большевик колхоз (II бригад). Ооругга чедир турган. 5 булуӊ бар чүве. Хавак баары ол ынчаар суур турган, оон бир өгге садыг турган. Школа суг кыдыы черге турган. Сөөлүнде бузуп алгаш барганда школа орнунга столбалар оруннары  хөй турган. Мен механизаторлап ажылдап эгелээн турган мен. Ол үеде база эртемниг кижилерге санадып турганым ол боор. Чоорту депшитсе-депшитсе дарга апарган мен. Бо үеде ышкаш «мен даргалаайн» деп чүве бар эвес. Эки ажылдаарга-ла депшидип чоруй баар. Ынавас деп чүве база турбас, албанга удурланган болур. Ынчаар-ла даргалай берген турган мен.

           1953-1959 чылдарда колхозтарны каткаш чаӊгыс улуг колхоз кылгаш ооӊ даргазынга Саргояков Николай Петровичини томуйлаан турган. Оон эгелээш орус чон шуужуп келген турган. Бистерге ол тендии дээштиг солун турган.

           1961 чылда «Күш-ажылдыӊ хостуу» совхозка кадыптарга Саргояков ынавайн барган. Эйлиг-Хем ол совхозтуӊ салбыры апарган. Салбыр башкарыкчызы Түлүш Бүрүсен даргалап турган. Ооӊ соонда  Куулар Дамба, Түлүш Болдынисын оларныӊ соон дарый Дакыр-оол Владимир Кыргысович, Тойлук-оол Владимир Ырлаарович, Дакыр-оол Кара-оол Түлүшович ажылдап чорааннар.        

          Чечек-оол Тамара Доваадоровна – «Эйлиг-Хем» совхозтуң баштайгы директору, күш-ажылдың хоочунну.
        1988 чыл кончуг соок кыжында чаа совхозту тургузуп, оон картазын кылып, чер девискээрин шыйып демдеглээнин утпас-тыр мен. 1988 чылдан эгелеп ажыл-агыйга кончуг шыңгыы бот – хандырылга , бот –орулга деп керээ-биле ажылдап турган бис. Малчын бүрүзү өг-бүле керээзин өөренип 
Демир - үжүк, карандаш тудуп алгаш, боттарының чарыгдалдарын санап эгелээн турду. Чыл санында продукция акшазын, ол хамаанчок, он үш дугаар шалыңын безин ап, ажыл - иштиң сөөлгү түңнели дээш сонуургалы улуг турган. Ол бүгүнү малчыннарга шуут-ла самбырага санап турган кижи совхозтуң улуг экономизи Роза Кара-Сал. Ол ам-даа Кодээ ажыл яамызында ажылдап чор. Ынчангы совхозтуң улуг экономизи баштайгы улуг бухгалтери Алдын-оол Даргый-оол, ам хүндүлүг дыштанылгада. Оон сөөлзүреди улуг экономизи Москваның Тимирязев аттыг академиязының доозукчузу Татьяна Севээн-оол. 
Ол үеде эрги Эйлиг-Хем суур суг далай адаанче кирген, чаа суурну тудар дээш бүгү күштү салган. Суурга 100 ажыг ѳреге бажыңнарны туттурган, уругларга ийи каът школаны ажыткан. Улаштыр 1989 чылда 50 олуттуг уруглар садын, ѳске-даа социал объектилерни туттурган. 49 коданның малчыннарын чурттаар оран-сава, кажа-хораа-биле хандырган. Ниитизи-биле 60 кодан, ѳшкү малының саны 30 муң четкен.
        Совхозту сайзырадырынга улаштыр хүлээдип бергеним директор Кѳк –оол Дакыр-оолдуң үлүү улуг. Рыноктуң берге үезинде совхозту камгалап алган, ооң удуртулгазы-биле Чита облазынга РФ-нын мал-ажылынын делгелгезинге чыл санай «Эйлиг-Хем» совхоз 1,2 черлерниң дипломнары-биле шагналдыг келгени таварылга эвес. Ынчангаш анаа «РФ-ның алдарлыг ажылдакчызы» деп атты тывыскан. Өөнүң ишти Тамара Дакыр-оол совхозтуң баштайгы кадрлар килдизиниң даргазы.

            1988 чылдың чазынында Эйлиг-Хемге чаа сумуну тургустувус. Ооң баштайгы даргазы Кара-оол Дакыр-оол бут кырынга тургузарынга баштайгы организастыг ажылдарны чорударынга, чонну ажыл-агыйже эвилелдээринге, сумуга корум-чурумну быжыглаарынга кончуг идепкейлиг киржип келген.
           Амгы үеде «Эйлиг-Хем » совхоз федералдыг ѳнчү бооп турар, ооң ады «Эйлиг-Хем» КУБ апарган.

         Дакыр-оол Кѳк-оол Түлүшович – «РФ-ның алдарлыг ажылдакчызы», күш-ажылдың хоочуну, сумунуң хүндүлүг ажылдакчызы.
        Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга үндезилээн мындыг тѳѳгүлүг чылда КУП «Эйлиг-Хем» ам «Ангорка» деп аттыг МУП – че шилчээн. Ооң директорунга мени томуйлаан. Ам удуртулгада 5 кодан ѳшкү мал арткан. Бир тракторист, бир бухгалтер ажылдап эгелээн бис. Совхоз рынок үезиниң кызагдалынга бо хүнге чедир шыдаар шаа-биле демисежип келген. Ынчалза-даа директорларның солчулгазы, үндүрүглерниң кызагдалы, дотация акшаны чеже-даа берип турган болза, озалдап кээр, кывар-чаар материалдарга чегдинген чээли акшаларга үзе тура чедип турза-турза , мындыг байдалче шилчип келген.

Ийиги кезээ: 
        Ада-чурттуң Улуг дайынынга бүгү тыва чон чыдып калбайн киришкенин бистер С Пюрбюнуң «Кызыл кош», С. Токаның «Чаа Тыва» ,

С. Сарыг-оолдуң «Саны-Мөге», «Белек», О.Саган-оолдуң «Арат чоннуң мурнундан» деп чогаалдарындан тыва чоннуң сагыш-човаачал биче -сеткилдиин билип ап, тыва кижиниң овурунга боттарывысты школачы үелеривистен хевирлеп ап келген бис.
       Анай Сидор Семенович - Бистиң суурувус чеже-даа хем-далай кежир, эвээш чурттакчы чоннуг болза-даа дайын чылдарында Кызыл шеригге дузаламчы кылдыр Эйлиг-Хем чонну кыдыынга куруг артпаан . Ада-чурттуӊ дайыныныӊ үезинде араттар боттарыныӊ шаа-биле Кызыл шеригге дуза кылдыр ааржы-саржаг, тоннар, хөректээштер, хол-хаптарын (мажы базар салаалыг кылдыр даараар) база мал-маганнын аът-хөлү-биле кады дужааптар турганнар. 
      Шарыларга хамык белекти чүдүрүп чедиргеш, шарызын кады дужаапкаш, чонаан кажаага арта каап кааш кээп турган араттар бар. Хүндүс мал-маганын малдап хүнзээш, кежээ чаг үзүнүн чырыынга белек кылдыр чорудар идик-хепти даарап тура хонар чүве болгай- деп, бистиң кырган-ававыс Долума Кыргысовна ынча деп чораанын дыңнаар кижи мен. Ол-ла кырган-ававыс Дукур угбай-биле баштайгы орус хлеб деп чүвени быжырып эгелээш, пенсия үнгүжеге хлевин быжырган.
      Хостуг үелеринде ополчен шерии болур өөредилге эрттирер чурум база турган. Ону Өдек Түлүш эрттирип башкарып турган. Каӊ-оол шерии дээр араттар тергиидеп турган. Бежен аъттыг, бежен чадаг шериглиг бир кожууннуӊ ополченнерин тиилээн болза ѳске кожуунче бежен чадаг шериин ушкарыпкаш улаштыр походтап чоруптар турганнар. Ынчалдыр шеригге дайынга белеткенип турганы ол боор.
      Эйлиг-Хем сумузундан бир хып дээн чалыы кыс, 6 оолдар эки туразы-биле Ада-чурттуң Улуг дайынынга киришкеш, шупту ээп чанып келгеннер. Оларның дугайында Михаил Сундуйнуң «Эки турачы аъттыг эскадрон» (Кызыл – 1989) деп эки турачының демдеглелдеринде чырыткан.

         Донгак Сагаанмаевич Чүлдүм 1919 чылда Улуг-Хем кожуунунуң Эйлиг-Хем сумузунга төрүттүнген. Донгак Чүлдүм Ровнодан Дубмно чедир тулчуушкуннарныӊ идепкейлиг киржикчизи. Дайындан келгеш партия совет ажылынга ажылдап чорааш, өг-бүле аайы-биле Хакас автономнуг областыӊ «Абаканский» совхозунга ажылдап тургаш пенсияже үнген.
        Ховалыг Очур Дыргый-оолович 1917 чылда Улуг-Хемниң Эйлиг-Хемге төрүттүнген. Идекпейлиг аныяк намчы Ада-чурттуң Улуг дайынының эге чылдарынга чедир даргалап ажылдааш дайынче чоруткан. 
       Тайбың күш ажылын ол база дагын партия ажылы-биле эгелээн. СЭКП Чаа-Хөл районунга инструкторлап, колхозтарга партия организациязыныӊ секретарынга элээн каш чыл ажылдаан. Чаа-Хөл районунуӊ душкениниӊ соонда аӊаа «Найырал» совхоз тургустунган үеден эгелээш пенсияга чедир ол инек фермазыныӊ эргелекчизинге ажылдаан.
        Ховалыг Очурнуӊ эрес-дидим чоруун Ада-чурттуӊ Улуг дайыны орденниң I-ги,II-ги чергелери-биле, ТАР-ныӊ Күш-Ажыл ордени-биле болгаш медальдар-биле демдеглээн. 
     Биче-кыс биле Бичен. Биче-кыс Адыг-Түлүш Алдынай оглу 1923 чылда Улуг-Хем кожууннуӊ Эйлиг-Хемге тѳрүттүнген. 1942 чылда Шагаан-Арыгга Монгуш Сат командылаан шериг кезээнге албан хаап тургаш, 1943 чылдыӊ сентябрь 1-де командири Монгуш Саттыӊ взводунуӊ дайынчызы болуп, фрондуже атаныпкан. 
       Ховалыг Бичен- ТАРН-ныӊ Улуг-Хем кожкомунуӊ херээженнер ортузунга ажыл чорудар килдистиӊ эргелекчизинге ажылдап тургаш ада-чурттуӊ улуг-дайынынче эки турачы оолдар, кыстар-биле кады улуг лейте-

нант Сат Бүрзекейниӊ взводунуӊ санинструктору болуп аъттанган. Сөөлүнде барып өскен-төрээн Улуг-Хеми оларны чаңгыс өг-бүле кылдыр каттыштырыпкан. Олар Павел Алдынаевич биле Роза Тевек-ооловна Биче-кыстар апарганнар.
           Маадыр-оол Доспан оглу Кыргыс. Эйлиг-Хемниӊ баштайгы чолаачызы, эки турачы. 1919 чылда Улуг-Хемниӊ Эйлиг-Хемге төрүттүнген. Тайбыӊ үеде дарганнап, малчыннап ажылдап чорааш, моторлуг хеме садып алгаш кежигден улус кежирип чорааш 1979 чыл үезинде суга чок болган. 
      Эйлиг-Хем сумузунга улуг тиилелгениӊ 50 чыл оюн демдеглеп тургаш, бир кол кудумчузун Маадыр-оол Кыргызтыӊ ады-биле мөӊгежиткен. Ол-ла кудумчуда эки турачыларга тураскааткан тураскаал бар. 
       Быштак-оол Кыргыс Хойлаарак оглу. 1924 чылда Улуг-Хемниӊ Эйлиг-Хемге төрүттүнген. Дайын сөөлүнде Кыргыс Быштак-оол СЭКП Улуг-Хем райкомунга хөй чылдарда ажылдап чорааш, алдан чылдарда мөчээн. Ооӊ чырык ады-биле төрээн суурунда бир үлегерлиг кудумчуну мөӊгежидип адаан.
         Шивит-оол Кыргыс Даржаа оглу.1925 чылда Улуг-Хемниӊ Эйлиг-Хемге төрүттүнген. Албан- хаакчыт Дайынныӊ баштайгы чылдарында Тыва Топ Коопка ажылдаан. Дөрткү взводтуӊ ийиги салбырыныӊ дайынчызы. Дайын сөөлүнде Чаа-Хөл МТС-зинге учетчиктеп ажылдап чораан.1960 чылдарның эгезинде мөчээн.
         Сундуй-оол Түлүш Шөлер-оол оглу. 1920 чылда Улуг-Хемниӊ Эйлиг-Хемге төрүттүнген. Араттыӊ революстуг шериинге 1941 чылда келдирткен. Эки шериг өөредилге дээш ТАР Биче Хурал Президиумунуӊ Хүндүлүг бижии-биле шаӊнаткан. Үшкү взводтуӊ 2-ги салбырыныӊ дайынчызы. Тайбыӊ үеде Улуг-Хемниӊ Эйлиг-Хем колхозунга малчыннап чораан. Сөөлгү чылдарда Бии-Хемниӊ «Өөк» совхозунга малчыннап чорааш, 1975 чылда мѳчээн.

           Моон алгаш кѳѳрге, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Эйлиг-Хемниң чѳну чеже-даа эвээш чурттакчылыг болза дайын чылдарын каргыштыг хүлээп алгаш, кончуг белеткелдиг тулушкаш, шупту тѳрээн Тывазынче чанып келгеш,тѳрээн Тывазынын аңгы-аңгы булуңнарынга тѳлептиг чурттааш, улуг уйгузун удуп, дыштаны бергеннер деп улуг чоргаарал-биле түңнедим. Оларның чырык адын Эйлиг-Хем чону кажан-даа утпас, оларның адын мѳнгежидип, тураскаалды маадырларның ажы-тѳлү-биле демнежип тургаш кылганнар. Ол үеде суму баштыңы Байлакай Юрий Кыргысович удуртуп башкарган.

III-кү кезээ:
        Анай Чечек Кыргысовна – коммунист, «Эйлиг-Хем »совхозтуң алдарлыг малчыны, аныяктарның дагдыныкчызы, күш-ажылдың хоочуну.
       Мен аныяк үелеримден хѳй-ниити ажылынга кончуг идепкейлиг ажылдап, киржип келген мен. Ол ынчан (1968-1973) херээженнер соведи тендии негелделиг, шынгыызы-даа аажок турган. Чурттакчы чоннуң социал байдалынче кончуг кичээнгейни салып, шыңгыы хемчеглерни ап чораан. Бажыңнарны кезип, оруннарның чоорганнарын ажып ак чоорганының арыг-силиинден бээр хынаар турган. Ынчангаш суурнуң чону хоочун аарыглардан аарыыры ховар турган деп бодаар мен. Ажылчын чуртталгамны клубтуң  ажылчыны бооп эгелээн мен. Клуб эргелекчизи Чындаа Билчиир-оол Ховалыгович турган. Херек апарган таварылгаларда клубту хондур чугайлап, аштап-чуп үндүрүп турган бис. Ол дээш даргавыстан макталдарны ап турган бис. Аныяктар кончуг идепкейлиг, хей-аъды бедик турган. Клуб черле хостуг, ээн турбас. Баянистерниң үделгези-биле ойнап, танцылап тура хонар. Арага-дары ижер деп чүве ховар турган.
        1974 чылда үш дугаар тѳлум тѳрүттүнген сѳѳлүнде ѳг-бүлем аайы-биле малчыннай берген бис. Ынчан база-ла херээженнер чѳвүлели аныяк ѳг-бүлени хаара тудуп, кызыл-булунга чыып (Кызыл-Дашка турган) кино-концертти кѳргүзүп, лекция, беседаны үргүлчү кылып чорудуп турган. Суму чеже-даа салбыр турган болза, даргалар биргээр чугаалаар чүве болза «аът мыяа кевирбес» турган. Эки-ле үелер турду. Чаа совхоз тургустунганда мени кѳдээ-совет депутадынга сонгаан турган. Ол база мээн чуртталгамда бир солун болуушкун болган. Күрүне меңээ ол хире идегеп турда, чай чок ажылдыг мен дээр эрге чок турган, идегелди, бүзүрелди кѳргүзер дээш даң хаяазында туруп алгаш, даалганы күүседип малчыннарның коданында кайы хире мал- маган барын барып санаар, малчыннарның негелделерин чогуур черлерге чедирер дээш депутат кижиниң хүлээлгези тендии улуг.
       1988 чылда чаа суурже кѳшкени-биле суму бир улуг ѳскерлиишкиннерге таваржып, чаа-чаа специалистер немежип «Эйлиг-Хем» совхоз тургустунуп, чурттакчы чонунуң саны кѳвүдээн. 2 аал чурттаар бажыңнар, 2 каът школа, садик, садыг,контора, чагырга чери, клуб чок турган. 2каът турар турган клубтуң ора-сомазы ам-даа турбушаан, чон ийи аал чурттар бажыңны клуб кылдыр эде кылгаш, ында культурлуг дыштанылгазын эрттирип турарлар.              

          Чазак чагырганың аныяктарже сагыш салыышкынының Эйлиг-Хем сумузунуң аныяктары чондан чыда калбайн, база ажыглап турарлар. Суур чылдан чылче улгадып, аныяктар проектини ажыглап бажыңнарны тудуп, ийи улуг кудумчуну тудуп алган аас-кежиктиг амыдырап эгелей бергеннери-даа бар. Тудуглар ам-даа немежип турары сеткил-сагышты ѳѳртүп турар.
       Эйлиг-Хемниң алдарлыг кижилерин тып, билип алганым аайы-биле чырыдып корейн.
1) Түлүш Араптанович Стал-оол- Күрүнениң айыыл чок чорук талазы-биле комитединиң Тывада эргелелиниң оралакчызы;
2) Норбу Тамара Чаш-ооловна – СЭКП Тыва обкомнуң биро кежигүнү, Тываның баштайгы херээженнер човүлелиниң даргазы;
3) Өдүрек Түлүш - намның баштайгы даргаларының бирээзи;
4) Ырбан-оол Түлүш – арбанның баштайгы даргаларының бирээзи;
5) Намчылак Кыргыс – Баштайгы суму даргазы;
6) Василий Арапович Тава – школа директору;
7) Кузнецов Василий – баштайгы фельдшер;
8) Сагояков Николай Петрович-колхоз даргазы;
9) Чындаа Билчир-оол Ховалыгович- клуб эргелекчизи;
       Алдарлыг кодээ-ишчилеривис: Василий Доржу, Валерий Чымбыл-оол, Соскармаа Чанзан, Допуй-оол Лама, Шагдыр Минчит-оол, СадарЧудан-оол, Күдер-оол Март-оол, Лидия Кыргысовна - ТР-ниң №1 орденниң эдилекчизи, Баз-оол Чудаан-оол, Иннокентий Санчы, Сидор Анай, Март-оол Комбу, Анатолий Ийдам дээш оскелерни-даа адап болур.
      Наадымның каш дакпыр тиилекчилери: Допуй-оол Лама, Сергей Комбу, Лариса Комбу , Сидор Анай,Чудан-оол Баз-оол, Раиса Оолакай, Алексей Күдер-оол.

Түңнел кезээ:

         Түӊнел кезээн үндүреринге кырган-ачам Анай С.С. сактыышкыннарын өске хоочуннардан информацияларны чыып тургаш бадыткап алган мен. Эйлиг-Хемге 1946-1947 чылдарда тургустунган. МЧАЭ биле ЧАЭ тургустунган. Ол «Сталин» болгаш «Большевик» эштежилгелерни 1952-1953 чылдарда каткаш, улуг колхоз кылган. Ооӊ даргазынга Өдүрек Түлүш ажылдап турган. 1953-1959 чылга чедир Саргояков Николай Петрович билдилиг удуртуп келген.
         1961 чылда «Күш-ажылдыӊ хостуу» совхозка, төвү Торгалыг суурга турган, каткаш «Эйлиг-Хем» салбыры кылдыр адаан. 1988-1992 чылдарга чедир миллионер совхоз деп атка чедип «чымчак алдын» чурту деп алдаржыдып каан дарга ам хүндүлүг пенсияда «Бидилиг» деп черде мал-маганын малдап, арыг-агаарын тынып, эм оъттарын сүзүп чурттап орар.
       Суурнуӊ алдарлыг кижилериниӊ даңзызын тургузарынга Дакыр-оол К.Т, Сувак С.Д база Анай С.С. дузалаан. 2-ги  кезээн кылырда кырган-ачам Анай С.С. –тың сактыышкыны меңээ дыка солун болгаш бо кезээн кылырынга дыка улуг деткимчени берген. Оон ыңай Михаил Сундуйнуӊ «Эки турачы аъттыг эскадрон» деп ному болгаш Эйлиг-Хем школазыныӊ «Школачы амыдырал» деп Улуг Тиилелгениӊ 60 чыл оюнга тураскааткан 2005 чылдыӊ солунну ажыктыг болган. Эйлиг-Хемниӊ чону чеже-даа  оруу берге кыдыг кызыгаар чер диртип чорза-даа  «диңмиттиг-ле» чурттап каан-дыр деп туңнедим. Мээн бо бижип каан ажылымга сактыышкыннар немежиир боор дээрзинге бүзүрээр мен. Аныяктар тѳрээн суурунуң тѳѳгүзүн билип алыр боор деп идегедим. Өгбелеривистиң чугаазындан алырга: «… Тѳѳгү билбес кижи дѳңгүр кѳк буга бооп тѳрүттүнер» деп салгалын сургап чораан болгай.

Немелде чурук:

Эрги Эйлиг-Хемниң проектизин улустуң сактыышкыннарындан дыңнап тургаш кылган ажылым.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Торээн суурум тайгалары...

......

Салчак Токанын «Араттын сөзү» деп чогаалында «Черликпен» деп эгеге кичээл-илеткел. (5 класс. Төрээн чогаал)

«Черликпен»  деп эгеге кичээл-илеткел.Сорулгазы: 1. «Черликпен» деп эгени номчааш, чогаалда овур-хевирлерни тодарадып, сайгарылгалыг номчулганы чорудуп, чогаалдын уран-чечен дылын сайга...

К.К.Кудажы "Маргылдаа" ( 6 класс, төрээн чогаал)

Конспект урока по тувинской литературе в 6 классе по теме "Маргылдаа" К.К.Кудажы...

"Иви-чараш мал" (Монгуш Эргеп «Өдүгенде чайлаг"», 5-ки класстыӊ төрээн чогаалынга чугаа сайзырадылгазының кичээли)

5-ки класстыӊ төрээн чогаалынга чугаа сайзырадылгазының  кичээлиИви-чараш мал" (Монгуш Эргеп "М.Эргеп «Өдүгенде чайлаг")...

Ажылчын программа. Төрээн чогаал. 6 класс

6-гы класска төрээн чогаалга ажылчын программа. Неделяда 1 шак....

8-ки класска төрээн чогаал кичээлинге К.К.Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунга билиглерни системажыдарыныӊ кичээли

8-ки класска төрээн чогаал кичээлинге К.К.Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунга билиглерни системажыдарыныӊ кичээли...

Ю.Кюнзегеш "Арат оглу ужуп үнген" ( 7 -ги класска төрээн чогаалга кичээл планы )

7 - ги класска төрээн чогаал кичээли...