Мул чуна типĕтет…», « Будешь богат, будешь и скуп» (А.Емельяновăн «Хура кăрăç», Н.В.Гоголĕн «Мертвые души» хайлавĕсем тăрăх)
методическая разработка по литературе (11 класс) по теме

Урок теми: « Мул чуна типĕтет…», « Будешь богат, будешь и скуп»

 (А.Емельяновăн «Хура кăрăç», Н.В.Гоголĕн «Мертвые души» хайлавĕсем тăрăх)

Урок тĕсĕ: пĕтĕмлетÿ урокĕ

Сапăрлăх (воспитани) тĕллевĕ: мул серепинчен хăтăлма, çемье ăшшине упраса хăварма вĕрентесси.

Пĕлÿ тĕллевĕ: А.Емельянов, Н.Гоголь çырнă  хайлавсен  тĕп шухăшĕпе çивĕч ыйтăвне аса илсе çирĕплетсе хăварасси; тĕп сăнарсене танлаштарса  хак пама вĕрентесси.

Аталантару (илемлĕх) тĕллевĕ:  проблемăллă ыйтусене  хуравласа  харпăр хăй шухăшне уçса парассине аталантарасси; чăваш тата вырăс литературинчи хайлавсене танлаштару тума хăнăхтарасси, икĕ хайлаври пĕр евĕрлĕхсене уйăрма пулăшасси, ачасен ăс-тăнне, шухăшлавне, кăмăл-туйăм туртăм шайне ÿстересси.

Урок  мелĕсемпе меслечĕсем:

- вĕрентекен сăмахĕ;

- вĕрентекен сăвва илемлĕ вулани;

- ыйту – хурав;

- культурăсен çыхăнăвĕ;

- пăтраштарнă сюжет аталанăвне йĕркипе вырнаçтарни;

- таблицăллă кластер тăвасси;

- тĕп сăнарсене хак пани;

- схемăпа ĕçлени;

- çемье йывăççине туни;

- тĕссемпе ĕçлени;

- эпизодсене суйласа вуласси;

- харпăр хăй шухăшне илемлĕн те уççăн калаттарасси;

- презентаци пăхни;

- ушкăнпа пĕтĕмлетÿ туни;

- синквэйн çырасси;

- хĕвеллĕ кластер туни;

Пуплеве аталантарас хăнăхусем: 1) калаçура сăмах йĕркине шухăша кура кирлĕ  пек тытса пырасси; 2) уйрăмшарăн калаçма, диалог йĕркелеме хăнăхтарасси; 3) çыхăнуллă калав йĕркелесе харпăр  хăй шухăшне  çирĕплетсе   парасси.

Литература теорийĕ: тема – хайлавра мĕн çинчен каласа кăтартни; тĕп шухăш – автор пире мĕн каласшăн пулни; проблема – хайлавра хускатнă çивĕч ыйту; символ – пĕр-пĕр ăнлава пĕлтерекен паллă, ÿкерчĕк.

Словарь ĕçĕ: 1. Ăнлантармалли сăмахсем: кăрăç (груздь) – çирĕп те хытă кăмпа, апай – анне, хăршав – типшĕм, мул лакки – укçа хырăмĕ, скряга – хыт кукар, тимĕр пăрçа, прореха – çитменлĕх, йăнăш.

 2. Çырма вĕрентмелли сăмахсем: хăнкăла – пĕрене хушшинче пурăнакан хурт-кăпшанкă, хур-кăвакал  пулкки – хур-кăвакал ушкăнĕ, ăрачĕ – йăхĕ, несĕлĕ, ака туй – çурхи ĕçсене пĕтерсен ирттернĕ уяв.              

Ĕç хатĕрĕсем: мультимедиа проекторĕ, слайдсем;

Курăмлăх хатĕрĕсем: А.В.Емельянов,  Н.В.Гоголь  портречĕсем, тĕрлĕ тĕслĕ çаврашкасем, карточкăсем,  кĕнекесен выставки: «Çавал сарăлсан» (роман, 1966), «Чапшăн пурăнмастпăр» (повеçсемпе калавсем, 1971), «Шăнкăрав курăкĕ» (повесть, 1975), «Çăка çулçи çаврака» (калавсем, 1976), «Хура кăрăç» (повеçсем, 1981), Гоголь Н.В. Сочинения. Том 2, 1959;

Урок эпиграфĕ: Пурнăçа хакламастпăр мулпа. 

                             Мул пулать те пĕтет,

                             Мул чуна типĕтет.

                             Пурнăç хаклă – телей-ырлăхпа.

                                                Борис Романов

Культурăсен танлаштарăвĕ: Н.В. Гоголĕн «Мертвые души» поэми;

Урок юхăмĕ

Класа йĕркелени

I. 1. К.В.Ивановăн «Нарспи» поэминчи йĕркесене вулатăп:

…Çакă çутă тĕнчере

Вăйли çук та этемрен:

Шывсем çинче, çĕр çинче

Хуçа пулса вăл тăрать.

Анчах вăйлă этем те

Хăй тĕнчине пăхăнать.

Укçапала эрехех

Çынна ăсран кăларать.

Çак «Нарспи» поэмăри йĕркесене эпир мĕн ачаран пĕлетпĕр. Ăна çыраканĕ вара чăваш поэзийĕн классикĕ – К.В.Иванов. Ачасем, автор мĕнле çивĕч ыйту хускатать-ши? (укçапа эрех)

2. К.В.Иванов «Нарспи» поэмăна 100 çул каялла çырнă пулин те чи çивĕч ыйтусенчен пĕрне мул (укçа) ыйтăвне хускатнă. Кирек хăш вăхăтра та – çĕр çул каялла-и е паян-и – укçапа эрех ыйтăвĕ – чи  çивĕч ыйтусенчен пĕри шутланать. Тен, çак шухăша асра тытса нумай çыравçă хăйсен хайлавĕсенче мул ыйтăвне хускатнă, малашне те хускатĕç.

3.  Халĕ пурте экран çине пăхатпăр. Çак кинофильм кадрĕ хăш хайлавран, кам çырнă? Ăна эсир тин вуланă мĕнле хайлавпа танлаштарма пултаратăр?

4. Урок темипе, тĕллевĕсемпе паллаштарасси.

II. Çак хайлавсемпе ĕçлеме эпир икĕ ушкăна пайланăпăр: 1-мĕш ушкăн – чăваш литературин пĕлÿçисем, 2-мĕш ушкăн – вырăс литературин пĕлÿçисем.

1. 1-мĕш ушкăн валли: «Хура кăрăç» повеçĕн содержанине аса илме пăтраштарнă сюжет аталанăвне йĕркипе вырнаçтарса тухмалла (пушă клеткăсене 1, 2… цифрăсем лартăр) (1№ хушса пани)
2. 2-мĕш ушкăн валли: «Мёртвые души» поэмăн пайне аса илме пăтраштарнă сюжет аталанăвне йĕркипе вырнаçтарса тухмалла (пушă клеткăсене 1, 2… цифрăсем лартăр)

(2№ хушса пани)

3. 1-мĕш ушкăнăн та, 2-мĕш ушкăнăн та çак текстсемпе усă курса таблицăллă кластер

тумалла (3№, 4№ хушса панисем)

 III. 1. «Хура кăрăç» повеçри тĕп сăнар – Семен Ильич Крыслов (ялтилле каласан Крисла Çеменĕ). «Мертвые души» поэмăри çĕр улпучĕсенчен пĕри – Степан Плюшкин. Ачасем, мĕн калама пултаратăр Крисла Çеменĕпе Степан Плюшкин çинчен?

«Тĕп сăнарсен танлаштаруллă характеристики» таблица

2.  Крисла Çеменĕпе Степан Плюшкин мĕнле сăнарсем? Ырă (лайăх) е усал (сивлек)?

Эпĕ сирĕнпе килĕшсен те, килĕшмесен те пултаратăп. Кашнин хăйĕн шухăшĕ. Ман шутпа, Крисла Çеменĕ те, Степан Плюшкин та усал (сивлек) сăнарсем. Чăнах та, вĕсем ĕçчен. Ку питĕ лайăх. Вĕсен ĕçченлĕхĕ çемье ăшшине упрас, ача-пăчана тĕрĕс-тĕкел пăхса ÿстересси мар, укçа-тенкĕ пухасси. Укçа-тенкĕ пухас ĕмĕт-тĕллевпе пурăннă май çынлăхне çухатаççĕ, вĕсен кил ăшши пирки шухăшлама вăхăт та çук. Çакă вара вĕсен çемйине аркатать. Крисла Çеменĕн те, Степан Плюшкинăн та чунĕсем типсе «вилсе» пыраççĕ.

4. Хайлав  ячĕсем мĕн çинчен калаççĕ?

«Хура кăрăç» повеçре  Çемен чунне, шухăш-кăмăлне уçса пама пулăшакан мелсенчен пĕри – хура кăрăç сăнарĕ. Символла пĕлтерĕшлĕ сăнар вăл. Хура кăрăç – вăрманта ÿсекен çирĕп те хытă кăмпа. Анчах çак кăмпан та çитменлĕхĕ пур, вĕтĕ хурт ернипе пĕтет. Крисла Çеменĕ те хура кăрăç пекех çирĕп те тĕреклĕ. Машинăпа çапăнать, çапах сывă юлать, Лариван платник хытă хĕнет – вилмест. Чунĕ те, сывлăхĕ те хура кăрăç пек çирĕп те пиçĕ. Хура кăрăçа вĕтĕ шурă хуртсем пĕтереççĕ пулсан,  Крисла Çеменне укçашăн хыпăнни тата ĕмĕтсĕр «чирĕ» тĕп тăваççĕ, çемйи арканать. Укçа чирĕ шалтан шала кайса пырать. Повесть вĕçĕ те «ылтăн» сăмахпа пĕтет.

«Мёртвые души» поэма ячĕ те çыннăн чунĕ чухăнланса пынине кăтартать. Степан Плюшкина та мул, пурлăх пухас ĕмĕт-шухăш тĕп тăвать, çемйи арканать. Унăн чунĕ типсе «вилсе» пырать. Н.В.Гоголь калашле: «Вилĕ мар, чĕрĕ чунсем пуласчĕ».

5.  Çак схемăна мĕнле ăнланатăр?

                                                                                                                                        ?

6. «Крысловсен çемйин» йывăççи

Меллĕ вырнаçса лартăмăр, куçа хупрăмăр.  Экран çине «çемье» йывăççи тухать. Ун çинче çемьери çынсен ячĕсем. Вĕсене  мĕнле тĕспе палăртнă пулăттăр? (ачасем тĕрлĕ тĕслĕ карточкăсем çĕклеççĕ)

Сарă тĕс – уçă кăмăллă, ырă, хаваслă, çынсемпе хутшăнма кăмăллакан çынна сăнлать. (Коля, Урине, хозяйка, Александра Степановна)

Шурă тĕс – таса чунлă, ырă кăмăллă, çынсемпе тавлашман, хирĕçмен çынна сăнлать. (Урине, Коля, хозяйка, Александра Степановна)

Хĕрлĕ тĕс – туслăха упрама пĕлекен, çынсемпе хутшăнса пурăнма кăмăллакан,  хастар, ĕçе çине тăрса тума пултаракан, хăйне шанакан çынна сăнлать.(Коля,Урине, хозяйка, Александра Степановна)

Хура тĕс – вăрттăн, хăйĕн туйăмне палăртман, хытă, телейсĕр çынна сăнлать. (Çемен, Петя, Плюшкин)

Кăвак тĕс – çынпа хутшăнман, вăрттăн, ĕненÿсĕр, шанăçсăр çынна сăнлать.(Çемен, Петя, Плюшкин)

IV. 1.Мĕн çинчен шухăшлаттарчĕ, хăвăра валли мĕнле пĕтĕмлетÿ турăр?

Чунсăрлăха хăвăр чунăрсене ан кĕртĕр! Укçана та чухлама кирлĕ, ху чунна тата ытларах чухламалла. Укçа вырăнне укçа пулать, çын вырăнне çын пулмасть. Çемье ăшши пĕр-пĕрне ăнланнинче, хисепленинче, тĕллевпе шухăш-кăмăл пĕр килнинче никĕсленет. Çемьере «манăн», «санăн» пулмалла мар, пĕри - хуçа, тепри – тарçă пулас çук. Пур ĕçе те пĕрле килĕштерсе тумалла. Ĕçленĕ чух ĕçлемелле, савăннă чух савăнмалла. Ача-пăчана тăван килтен сивĕтмелле мар, вĕсене пурнăçăн тумхахлă çулĕпе тĕрĕс те çирĕп утма вĕрентмелле. Çăткăн та хапсăнчăк пулар мар, мулшăн çеç пурăнар мар.

2. Синквэйн çырасси

Япала ячĕ                                         Çемен

Икĕ паллă ячĕ                         çăткăн, вăрттăн

Виçĕ глагол                         сутать, пухать, тупать

Предложени                  Çăткăн Çемен ашшĕн мулне тупать.

Синоним (метафора)                    аркатакан

Япала ячĕ                                        Плюшкин

Икĕ паллă ячĕ                             скупой, жадный

Виçĕ глагол                        продаёт, тащит, складывает

Предложени                Скупой Плюшкин тащит всё к себе и складывает в кучу.

Синоним (метафора)              «прореха на человечестве»

3. Хĕвеллĕ кластер туни  

                                ылтăн                тĕнче            пĕрре шик шăхăрса тупнă

                 пытарнă                                                                     кĕмĕл

                     таса                                                                       ашшĕн

                                      вăрланă                      хĕп - хĕрлĕ

                                   чунсăрлатать        типĕтет       аркатать        

                          кĕвĕçтерет                                                    çапăçтарать

                                      вăрлаттарать               ютшăнтарать

V. 1.  «Мул чуна типĕтет…» ятлă ăслав сочиненийĕ çырмалла,

     2.    Мул, укçа çинчен калакан ваттисен сăмахĕсене çырса  килмелле,

     3.    Виçĕ енлĕ дневник тултармалла:

Хушса пани

                                                                                                         1№ хушса пани

Кашни ача валли 1№ карточка

Çемен тĕллĕн тата тепĕр инкек тупăнать - ÿсĕр Лариван Çемене вĕлерес пек хĕнесе пĕтерет.

 Семен Ильич Крысловсен лăпкă та тикĕс шăвакан пурнăçĕнче пĕр кунрах

 икĕ инкек сиксе тухрĕ.

Ылтăн…                

 Коля хулара ĕçе вырнаçасшăн, анчах унăн документсем тума яла таврăнма

 тивет.

 Урине хуйха-суйха чăтаймасăр ĕçме пуçлать.

Хуçăк алăпа килте кĕрĕк арки йăваласа ларасран Çемен мунча çĕнетме шут тытать.

Тепĕр кун ашшĕ патне кайма тухнă Кольăна Каштанов чĕнсе кĕртет.

  Платниксем Крисла Иллин мулне тупаççĕ.

Урине хура кăрăç татма кайсан йывăç тымарĕ çине тăрăнса вилет.

 Каштановăн урăх нуша, иртнине аса иле-иле хăй кун-çулне тĕшĕлет вăл.

                                                                                                         2№ хушса пани

Кашни ача валли 2№ карточка

А ведь было время, когда Плюшкин только был бережливым хозяином! был женат и семьянин.

Сделав один и два поворота, герой наш очутился в имении Плюшкина.

Далее Плюшкин и говорить не мог, на деревянном лице появилась радость.

У одного из строений Чичиков скоро заметил какую-то фигуру и долго не мог распознать, какого пола была фигура: баба или мужик.

Чичиков изъявил готовность принять на себя обязанность платить подати за всех умерших крестьян.

Пока он рассматривал всё странное убранство, отворилась боковая дверь и взошла та же самая ключница, но она оказалась хозяином Степаном Плюшкиным.

С каждым годом уходили из вида главные части хозяйства и мелкий взгляд его обращался к бумажкам и перышкам, и сам Плюшкин обратился наконец в какую-то прореху на человечестве.

Плюшкин ходил по улицам своей деревни и всё, что ни попадалась тащил к себе и складывал в ту кучу.

Плюшкин стал беспокойнее и, как все вдовцы, подозрительнее и скупее.

Александра Степановна вышла замуж за офицера, сын поступил на службу, младшая дочь умерла.

                                                                                                         3№ хушса пани                                                                                                        

Таблицăллă кластер

                                                                                                         4№ хушса пани

Таблицăллă кластер