Доклад
занимательные факты по теме

Тыва Республиканың «Алдан-Маадыр» аттыг национал музейи.

Илеткел: «С.А.Сарыг-оолдуң чогаалдарынга даянып алгаш, технология кичээлдеринде уругларга алгы-кеш-биле ажылдарны кылдырып ѳѳредири».

Бегзи Айдысмаа Алдын-ооловна-

Чаа-Суур муниципалдыг бюджеттен

хандырылгалыг нити билиг ортумак

школазының технология башкызы.

Илеткелдиң ады: «С. Сарыг-оолдуң чогаалдарынга даянып алгаш, технология кичээлдеринде уругларга алгы-кеш биле ажылдарны кылдырып ѳѳредири».

      Сорулгазы: 

1. Уругларның практиктиг ажылдарын делгемчидип, күш- ажылга кижизидип, ѳѳредири.

 2. Чоннуң         езу- чаңчылдарынга ѳѳредип,  шаандагы болгаш  амгы үениң күш-ажылын деңнеп, дыл-домаан сайзырадыры, уругларның бот чогаадылгазын делгемчидери, амыдыралга ажыглаары-биле ѳѳредири.

Ажыглаан методтар: Бо ажылга тайылбырлап-бижиир (описательный), шинчилеп –тывар (частично-поисковый) аргаларны ажыглаан.

Ажылдың материалы: Дүктен болгаш кештен кылган ѳѳреникчилерниң ажылдарын технология кабинединде делгеп чыгганы.

Практиктиг ажыглалы: Уругларның хол-биле кылган ажылдарын школа музейинге делгеп салыры.

         Технология кичээлдери уругларны амыдыралга ѳѳредир онзагай кичээл. Кичээлден алган билиин уруглар амыдыралынга улаштыр ажыглаар кылдыр ѳѳренип алыры дээрге-ле башкының чедиишкини, талантызы. Ынчангаш кичээлге ѳске материалдар-биле уругларны таныштырып, деңнелге ажылын чорудуп, слайд-карточкаларны ажыглаары-уругларның билиг чедип алырының кол аргазы деп бодаар мен. Кол-ла чүүл ѳѳреникчилерни холу-биле тудуп кылырынга чаңчыктырары, ѳѳредип алыры.

    Тыва кижиниң ажылгыр-кежээзи ооң кызымаанда. Ажылды шынарлыг кылдыр кылып билиринде деп чүүлдү уругларга билиндирери чугула.

      Күш - ажыл – амыдыралдың ундезини. Ону кижи бүрүзү билир.

     С.Сарыг-оолдуң « Ол-ла Маскажык» деп чечен чугаазы ѳѳредиглиг, кижизидикчи утказы улуг. Чечен чугааның бирги эгезинде автор пейзаж чурумалы болгаш  Ууштар ашактың ѳг-бүлезин дамчыштыр эрги Тывада амыдыралды кѳргүскен.

Ийиги эгеде  Маскажыктың  мурнакчы ажылчын апарганы. Болуушкуннар Ада-чурттуң Улуг дайынынын чылдарында, Кызылдын алгы заводунда болуп турар. Автор тыва араттарның ажылчын мергежилди канчаар шиңгээдип алганын дайын чылдарында оларның харыысаалгалыын, патриотчу сеткилин кѳргускен.

    Улусчу эрге- чагырга чылдарында Маскажыктың ажылчын болу бергени. Адазындан салгап алганы хѳм соктаар деп мергежилин ажыглааш, кызымак ажыл-ижин, күзел чүткүлдүүн амыдыралынга кѳргүскени.

    Бо чогаалга даянып алгаш, дүк болгаш алгы-кештен кылган ажылдар дугайында беседаларны ажыглап, уругларга билиндирери чугула. Маскажыктың ачазының кылып турар ажылы- алгы ууштаар. Чогаалда чымчатпаан кадыг хѳмнү аар,чиик ийи докпак-биле  эттеп- соп турарлар.  

   Шаанда тывалар чүгле алгы-кештен идик-хепти даарап кедип чораанын « Ол-ла Маскажыктан» кѳрүп болур:

   - Күжүр ачай, чоруп-ла кѳрейн. Ам-на чѳпшээреп кѳр. Мооң-биле бѳгүн 4 ѳшкү кежи кургады эттедим-дээш, Маскажык  бир ѳшкү кежин ынаа артынче аспышаан, чугаалаан.

    Алгызын ачазы эдирээлевишаан, оглунче элээн үр ыыт чок кѳруп  олуруп-олуруп:

 - Чоруп шыдавас сен-деп шыжыгар.

 - Ча, ол Семис-Кожай сугдан улдуң кылыр хѳмден барып айтыр. Оода идииң дүптеп берейн. Ындыг идик-биле канчап аңнаарыл…..

  Оол кожайның кадайындан улдуң  дилээрге, бүдүн инек кежи тудускаш, чүгле 2 чаагының кежин алыр сен дээш оолду чорудуптар. Чогаалда күш-ажылды уругларга билиндирип, малдың дүгү, кежи ажыктыг деп чүвеге кижизидери онзагай. Кештиң дүгүнден янзы-бүрү идик-хепти аргып кедип, энчек, ширтекти оон кылырын уругларга сагындырып, практика кырында ѳѳредири-күш-ажылга ынак болурунга улуг идигни берип турар.

  «Ол-ла Маскажыкта» адашкылар ийи хүн  ынчаар ыйгылдашкаш, демги хѳмүн чычады эттеп алган. Соктаар-даа, далгыыр-даа – ажыл улуг болган.

  Дүк болгаш кештен кылыр ажылдарның ылгалын уругларга билиндирип алырда, амыдырал-биле холбааны чорудары чугула.

   Улуг философ, ѳттүр кѳѳр кайгамчык бодалчы Фридрих Энгельстиң «Кижини күш-ажыл кижи кылган» дээни кончуг шын. Күш-ажыл кижиниң мага-бодун сайзырадып, күш-шыдал киирип, кѳрүштүг чараш угаан-медерели сайзыраңгай, бодамчалыг, кижизиг кылдыр кижизидип чоруур.

        Уругларны күш-ажылга кижизидерде ажыл кылган кижи күш үндүрер, угаан-биле бодап кылыр, арга-дуржулга, мергежил негеттинер деп чүүлдү билиндирер.

        Чогаалчывыстың күш-ажылчы кижизидилгеге ѳѳредиглиг, сургаалдыг чогаалдарының аразындан технология кичээлдеринге хамааржыр чогаалдарында алгы-кеш, аңныыр ажылын кѳргүзүп турар чогаалынга «Белек» деп баштайгы тоожу хамааржыр. Чогаалчы ол үениң амыдыралын Тываның ырак булуңнарының бирээзи Тожу чонунуң бедик патриотчу сагыш-сеткилин Хаяжыктың ѳг-бүлезин дамчыштыр кончуг эки тода дамчыткан. Аңчы авашкыларның (Илдирмаа, адыгжы, кырган-авазы) алгы-кежин союп, эптеп турарын тода кѳргүскен. Адыгжының база ооң кырган-авазының Кызыл шеригге дузалаар чорукка шаа-биле киржип турарын чырыткан. Хаяжыктың кожуун тѳвүнге садыгга келгени болгаш оларның белек дугайында бодалдарының улуг уткалыг болу бергенин билиндирбишаан, шынап-ла алгы-кештиң, дүктүң дузазының улуун, ажыктыын, херегин ѳѳреникчи бүрүзү билир-даа болза херек кырында холлу-биле дүктү дыдып, арыглап-чуп, ѳңнеп, ээрери онзагай ажыл дээрзин уруглар билип, амыдыралга ажыглап билирин уламчылаары- эртем  башкының чедип алыр чугула сорулгазы.

       Хүннүң чырыы-биле агаар, сугнуң хѳрзүнге амыдыралды чаяап турары дег кижини күш-ажыл кижи кылып чоруур дээрзи үлегер чижек. Чогаалчывыстың бо ийи чогаалын чижекке ап, уругларны күш-ажылга кижизидип, билиндирип, ѳѳредип турар үлегер домактарны, шүлүк үзүндүлерин чижекке киирип болур:

1. /легер домактардан:

Ажылдан дескен –түрегге дүжер,

Билигден дескен- чазыгга дүжер.

Ары чигири- амданныг,

Ажыл бүрүзү- ажыктыг.

Шүшпең кижи кѳскү,

Шүүлең инек сүт чок.

2. Шулуктерден:

1. Шүшпең болгаш чалгаа болза

Чүү-даа ажыл дек бүтпес.

Чүрек-биле чүткүл турда

Шүүтсүнер чүве турбас.   (Ю.Ш.Кюнзегеш «Ажыл»).

2. Ажыл турда, хүннүң узаа-

Карыш хире кыскалап кээр.

Ажыл барда, күштүү тевии-

Каракка-ла уранчый бээр.

Ажыл турда чырык черге

Чуртталганың байы дендээр.

Ажыл барда, шыктыг кѳктүг

Чуртувустуң күжү дам баар.  (Монгуш +лчей-оол «Ажыл турда»).

3. Чүгле харын эрес-кежээ,

Чүткүл, соруу күштүг болгаш,

Ажылдан-на салдынмаза,

Амыдырал  ынчан эки. (М.+лчей-оол «Ажылдан-на салдынмаза»).

4. Ажыл шупту хүндүткелдиг

Аар, чиик деп ылгалы чок.

Ажыдыышкын, тиилелгеже

Алдын дүлгүүр – мергежил ол. (Ю.Кюнзегеш «Ажыл»).

         С.А.Сарыг-оолдуң биске арттырып кааны алдын чогаалдары-номчуурунга болгаш күш-ажылга ынактарның, бердингеннерниң, салым-чаяаныгларның  кезээде холдан салбас дүлгүүрү деп болур. Күш-ажылчы кижизидилге кижи бүрүзүнге ѳг-бүлезинден, бичиизинден эгелээрин бо чогаалдарны чижекке ап, ѳѳренир бис. Күш-ажыл чокта чуртталга турбас.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. С.Сарыг-оол «Чогаалдар чыындызы».

2. С.Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык» Тѳрээн чогаал ному 6 класс, арыннар 5-10.

3. Повелитель слов. Очерки о жизни и творчестве народного писателя Тувы С.А.Сарыг-оола. Кызыл-2003.

4. Салым-чаяанның күжү. Куулар Д.С. Тѳѳгү болгаш амгы үе. Кызыл-1982, арыннар 34-53.

5. Күш-ажыл дугайында Ю.Ш.Кюнзегештиң, +лчей-оол Монгуштуң шүлүктери, үлегер домактар.