Доклад «Уругларны культурлуг аажы-чанга болгаш тура-соруктуг кылдыр кижизидеринге арга-сумелер»
материал на тему

Доклад

«Уругларны культурлуг аажы-чанга болгаш

тура-соруктуг кылдыр кижизидеринге

арга-сумелер»

Скачать:


Предварительный просмотр:

Кара-Хол ниити билиг школазы.

Доклад

«Уругларны культурлуг аажи-чанга болгаш

тура-соруктуг кылдыр кижизидеринге

арга-сумелер»

Эге класс башкызы: Иргит А.М.

Уругларны кижизидери-_бистин амыдыралывыстын эн чугула кезээ болур. Ог-булеге чаш уруг  торуттунуп келген хунунден эгелээш, кижизидилге эгелээр. Ада-ие ажы-толун кижизиг болурун чедип алырда , борта боданыр апаар. Сураглыг педагог А.С Макаренко мынчаар чугаалаан:» Шын кижизидилге -_ бистин аас-кежиктиг кырган назынывыс, багай кижизидилге-бистин келир уеде човуланывыс, караавыс чажы, оске улустун мурнунга болгаш бугу чурттун мурнунга бистин буруувус болур».

  Кандыг-даа ог-булеге аданын-даа, иенин-даа хундуткели оларнын ниитилелге ажыктыг ажыл-херээнден, оске кижилерге хамаарылгазындан , узел-бодалдарындан тодараттынар. Ог-буленин кежигуннеринин бот-боттарынга дузалажыры, тус-тузунда кылып турар ажыл-херектерин билчири, хундулежири, аразында найыралы уругларны кижизидеринге бир ундезин, боттуг чижек болур.

             Ынчангаш уругларны бугу талазы-биле кижизидеринин бир кол ундезини- ог-буле кижизидилгези болур. Ог-буленин салдары уругларнын баштайгы базымнарындан эгелээр болгаш оон кижи бооп хевирлеттинеринге онзагай черни ээлээр.

              Бичии чаштарнын кижизидилгези ог-булеге уругларны культурлуг аажы-чанга кижизидеринден улуг хамаарылгалыг болур.Уругнун идик-хеви четчир, аъш-чеми эки болза ажырбас кылдыр бодаары шын эвес. Мындыг таварылга школа бурузунде бар чадавас.

               - Мээн оглумну чурум урээн, кичээлин кылбаан, озалдап кээр деп ургулчу дыннаар кижи-дир мен. Кижизидер дээрге- даа менде кижизидикчи тускай эртем чок-тур. Башкылары, школа чуну кылып турар чувел? Мээн херээм идик-хеп, аъш-чем, ооредилге херекселдери – биле хандырары-дыр – деп, чарбыттынып келирлери база бар.  Ындыг  тайылбырга  кым-даа  чопшээрешпес. Уруу азы оглу дээш ада-иенин харыысалгазын кым-даа солуп шыдавас. Кичээлге олуржурун дилээрге ажылдап турар чайы чок болур. Оглу азы уруу школадан ыглап алган  келирге, буруулуг, буру чок- даа болза школада чедип келген, чугула ажылын уттуп алган, башкылары-биле маргышкан-даа турарлары бар.  

               Оореникчилернин бугу талалыг кижизидилгезинче башкынын сагыш салыры , харыысалгалыг болуру чоп. Ындыг болганда, башкы-биле ада-иенин аразында бот-боттарын билчип, дузалажыры негеттинип келир.

              Чамдык ада-иелер толеп чок чоруун , уругларга багай салдарын чедирери база бар. Уруг- дарыы дыннап орда-ла алгыжар, эки-бак соглежир, сеткилинге таарышпаан кижилерни бактап, эпчок состер соглеп олургулаар.Уругну хоректеп, хол чедип, дорамчылаары хоралыг.Коргуушкуннун  уржуундан чугле кортук, чашпаа, ожегээр багай чувелер кылыр чоруктар тыптып кээр.

                  Кузун бирги классчыны бистин делгем чуртувустун бугу-ле булуннарында ш колага оорушкулуг хулээп алыр болгай. Уруглар кылайтыр баскан чаа формалыг, ак фартуктарлыг, чаа ооредилге херекселдерин чурумнуг суп алган, портфельдерин туткулаан   келирлер.


                      Уругларны арыг-_силиг дериттинген школазы , клазы уткуп алыр.  Элээн уе эрткенде ол_-ла чуулдернин оскерли бээрин эскерип каар бис.


                    Чаа алган номнарын даштатпайн хирлендирип, онаалга кылган кыдыраажын бажынында каап алганын мегелеп, кичээлдерни чылдагаан чок узуп, кичээлден чалгаарааш дезип эгелээр.

            Болу берген чоруктун чылдагааны _-ада_иелерде деп дорт чугаалап болур . Ог-_булезинге олар база ынчаар чанчыгып каар. Хойленин чуп алыр болгаш уттупкан боор.  Албан чугган турарын негевеске хунден хунче, шактан шакче ажыл узамдыгар.

               Уругну эде кижизидери- эге кижизидилгеден нарын болур.

              Ада-иенин   хыналдаза шынгыы болгаш доктаамал болган тудум-на,   уругларны чурумга чанчыктырары дурген.

                Бир эвес ог-буленин иштинде улуг кижилер уругнун школага чуну кылып турарын айтырбас, оон номнарын , ооредилге  херекселдерин  шыгжаар чер тыппас, уругнун кичээлдеринге таарымчалыг байдалды тургузуп бербес болза, школачы оон ооредилгези ындыг-ла чугула эвес-тир деп дораан-на билип каар.

Бир эвес школачы чуну чедип алырын билбес, сорулгазы чок чурттап чоруур болза,ол куштуг тура-соруктуг кылдыр кижизиттинеринин аргазын ышкынар.  Чижээ: Диктант бижээш «2» алыр оолдун иези немелде мергежилгелерни башкыдан  сумележип алгаш, оглунга ургулчу кылдырып турганынын туннелинде оглу диктантыны «4-5»-ке бижиир апарган.Шиитпирлиг, тодаргайлаарга, кандыг-даа чайгылыышкын чокка шиитптрни хулээп алгаш, ону кууседири- тура-соруктун база бир шынарларынын бирээзи болур.

   

           Ог-буленин болгаш школанын негелделери чангыс аай болуру, ада-иенин боттары эки улегер бооп шыдаар болза оларнын соглээн состери-биле ажыл-херээ дуушкек болза, чугле ынчан уругларнын кижизидилгезинге дузалаар.

             «Эки келзе салдынма,

               Багай келзе туттунма» деп    улегер домактын утказы ханы. Тыва улустун эки чанчылдарын школаларда ооредип турар. Чижээ:

                1.Тыва кижинин экииргек чоруу- хундулээчел болурунга ооредип турар.

  1. Шынчы, толептиг болуру.Караа –биле корген, кулаа-биле боду дыннаан чувезин чугаалаар. Меге чуве чугаалавас.

  1. Оске кижинин чувезин албазы,оон чопшээрели чокка ажыглавазы.
  2. Харам болбазы. Бар-ла чувезин эжи-биле улежири. Харам чорук соолунде барып чааскаанзырак, эш-оор чок арттарынга чедирер.
  1. Чиижен болбас.Хоптак , чиижен чорук багай.
  1. Кежээ болуру. Кежээ улустун уруг-дарыы кежээ болур.

                  7.Карбан болбас.Карбан кижи соолу барып , кээргел чок кижи апаар.

       8. Хундулээчел болуру.

        9.Дузааргак болуру.

        10. Улуургак болбас.

Аксым бар дээш кайы хамаанчок сос эдерин болдурбас.

 

 Уруглар кижизидилгезинге чамдык  сумелерни  билип, дыннап ап, ооренип чорууру кажан-даа артык эвес боор.Чижээ :

  1. Бир эвес уругну ургулчу шугумчулээр болза , ол коор хоон чок      чорукка ооренир.

2.Дайынзырак чорукка озер болза, ол каржы болуп озер.

  1. .Кочулаар болза, ол чуве чугаалавас , хагдынчак апаар.
  2. Шыдамык  чорукка оорензе ,ол оскелерни тооп билир боор.
  1.   Мактаар  болза,ол кижилерге оорээн сеткилин илередир.

  1. Шынчы чорукка ооретсе, ол чоптуг кижи болур.

  1. Уруг камгалалга оссе, ол кижилерге бузуреп ооренир.

  1. Уругну деткиир болза, ол бодун унелеп ооренир.

  1. Уруг билиишкинге болгаш эп-найыралга озер болза, ол бо ортемчейге ынакшылды дилеп тывар.

Кижизидилгенин база бир негелдези- уругларнын аажы-чанында, сагылга чурумунда, сонуургал- мергежилинде эки чуулдерни тып эскерери, ону ажыглаары болур.Оон ангыда хар-назынынын аайы-биле оларнын аажы –чанынын оскерилгелерин эскерип коору кончуг чугула. Уругларны бис хайгааралдан ундурбейн амыдыралга белеткээр ужурлуг бис. Оларны толептиг аажы-чанга, уенин негелдезинге дуушкен , эртем-билиглиг , ажыл-ишчи ,кызымак, чуткулдуг , чоптуг хамаатылар кылдыр кижизидери-шуптувустун хулээлгевис болур.

                           


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

З деп ун болгаш З, з деп ужуктер

разработка урока по родному языку в 1 классе...

Доклад Класстан дашкаар ажылдарны тыва дыл, чогаал кичээлдеринге ооредири болгаш аңаа ажыглаар арга-методтар

Уругларнын боттары номчууру, улустун аас чогаалын чыыры, бот чогаадылга ажылын бижиири, кѳрген  чүүлдеринге үнелел бижиир, номчукчунуң дневнигин чорудары, номчаан чогаалынга хамаарыштыр кроссворд...

Уругларның сөс курлавырын сайзырадыры

Уругларның сөс курлавырын сайзырадыры деп ажылда башкынын ажылдап чорудуп турар чуулдери...

Статья Салым - чаяанныг уругларны тыва дылга хандыр өөредири

     Кандыг-даа кижи ада-өгбелеринден дөзеп алган салым-чаяанныг болур. Чогаадыкчы салым-чаяан салгалдан салгалче дамчыыр болгаш уругнуң сайзыралының эге дөзү, үндезини....

Уругларны сайзырадып ооредирде ажыглаар мергежилгелер.

Уругларны сайзырадып ооредирде, ажыглаар мергежилгелерни 5-8 класстарга тыва дыл кичээлдеринде башкыларга немелде материал кылдыр ажылдап кылган....