Публикация статьи
статья

Хъут1ыжъ Хъанмелэч

А пчыхьэри адырэ пчыхьэмэ зык1и атек1ыщтыгъэп. Зэряхабзэу орэдыжъхэри къа1уагъэх, къэбар зыш1эрэми къа1отагъ.  Мо гущы1эм хэзэрэгъэблыхьагъэхэр зэпимыгъэухэмэ ш1оигъоу Бэчыр, гъунэгъу л1ыжъыр, къэтэджи, къыгосыгъэхэми сэлам къарихыжьи ик1ыжьыгъ. Ау зы т1эк1у теш1агъэу къыгъэзэжьыгь. Ары горэу, хэщ-ощ зимыш1ымэ ш1оигъоу «Ярэби, моу силулэжъ мы сыздэщысыгъэм къы1усынагъа шъу1уа?»-ы1уи е1эбэхыгъ. Купыми гущы1эныр щагъэтыжьыгъэу лулэм лъыхъунэу рагъэжьагъ. Ау, к1о къа1о о, ч1ыр зэгози дэмыфагъэмэ, агъотырэп. Ащ нэсэ зыми гу лъимытагъэу пшъэшъэжъыеу пчъэкъуахэм къотыгъэр л1ыжъым къеплъышъ мэщхыпц1ы, ау емык1у къыфаш1ыкъомэ е1ошъ, ышъхьэ регъэзыхыжьы, лъыхъорэм фэдэу джэхашъом е1эбэхы.

-А сихьатэхъу, о унэхэр нахь чан, моу мы тэпчан ч1эгъым зэ ч1аплъ, -а1о л1ыжъмэ. Зэк1эм, пшъэшъэжъыер л1ыжъым ек1уал1и:

- А тат, лулит1уа уи1эр?- ы1уи еупч1ыгъ.

-Хьау, сихьапэхъу, сыд есш1эн лулит1ум, зыба си1эр,- ыгъэш1эгъуагъ. Адырэ купыри зэплъыгъэх, къызэплъыжьыгъэх.

-Адэ, тат, мы п1улъыр хэты ий?-

-ц1ык1у-ц1ык1оу пшъэшъэжъыеми къы1уагъ.

Л1ыжъыми цыхьэ зыфимыш1ыжьэу ы1упэ фихьыжьыгъ. Щысыгъэхэр къызэрэугъэкууагъэх.

-О, аферым, сипшъэшъэ ц1ык1у, тэ, л1ыжъы купым зытш1омыдэеу тызэхэс, ау тащыщ горэми гу зылъимытагъэр о плъэгъугъэ,-а1озэ зэрэгъэщхыгъэх.

Ащ фэдиз къызпык1ыгъэ л1ыжъыри ащыгъупшэжьыгъэу пшъэшъэжъыем щэгуш1ук1ых. Ар Хъанмелэч арыгъэ. А пчыхьэр ары пшъэшъэжъые нэутхэу, гупк1эу, зэрэщытым зэк1эми гу зылъатагъэр.

Чэщ к1ахэ нэс хьак1эщым щызэхэсхэрэм ядэ1оу Хъанмелэч унэм итыщтыгъэ. Джа пчыхьэ гъэш1эгъонхэу ятэ ихьак1эщ щырек1ок1ыщтыгъэмэ Хъанмелэч иорэдхэри къащыхъугъагъэх.

Ныбжьык1э дэдэу, илъэс 22-рэ нахь ымыныбжьэу яунагъо тхьамык1эгъошхо къызехъухьэм Хъанмелэч ащ гъыбзэ («Мерэм игъыбзэ») тыриусыхьэгъагъ, ащ гу фезгъэш1ыгъэри, псэм ек1урэ гукъаори зэри1отэн гущы1э къезгъэгъотыгъэри ятэ ихьак1эщ щызэхихыгъэхэр ары.

Хъанмелэчрэ ятэрэ къа1отэжьыгъэхэр шхьаф- шъхьафэу пштагъэхэми, пе1эн дышъэ ыуасэх. Ау аш ш1ок1ы1о непэ ахэмэ ягугъ тэзгъэш1ырэр. Ятэрэ ыпхъурэ, зы унагъо, зы л1акъо, л1эуж зэлъык1охэм я1оры1отэ-зехьак1э е зышъхьащызгъэк1отрэ нэшанэхэр 1ор1отэ ш1эныгъэмк1э мэхьанэшхо зи1э 1офыгъо хэхыгъэх.

Къэралыгъом пшъэрылъ зыфиш1ыжьыгъэу, ш1эныгъэ лъапсэм тетэу адыгэ 1оры1уатэр аугъоеу, хаутэу, аушэтэу зырагъэжьагъэм щегъэжьагъэу ягугъу пш1ынэу зы унагъо, зы л1акъо къыхэк1ыгъэ орэды1о-къэбар1отабэ адыгэ шъолъырым исыгъ. Ахэмэ адэлэжьэнэу зинасып къыхьыгъэр тиш1эныгъэлэжь нахьыжъхэр арых. Адыгэ 1оры1уатэм псэ пызыгъэтэу, къезыхьак1ырэ 1офыгъо хьалэмэтхэм ятамыгъэхэм ащыщ Хъут1ыжъ Хъанмелэчрэ ятэу Заурбэчрэ. Нарт пщыналъэхэр , л1ыхъужъ орэдхэр бэу ыш1эщтыгъэх Хъанмелэч. Нарт пщыналъэхэр анахь ныбжьыбэ зи1э 1оры1отэ лъэпкъмэ ащыщых. Зы л1эш1эгъум  къырахымэ адрэ л1эш1эгъум фахьыжьзэ, сыд ныбжь я1эми а орэдхэр тимафэхэм къанэзгъэсыжьыгъэхэр Хъанмелэч фэдэхэу гупк1эхэу, лъэпкъым ихъишъэ къизы1отык1ырэ орэдыжъхэр зик1асэхэу къэзы1ощтыгъэхэр арых.

Хъанмелэч орэдмэ къэбарэу апылъыхэри дэгъоу къыш1эжьыщтыгъэх. Ет1ани ятэ зэришэныгъэу къэбар 1отэк1э гъэш1эгъон хэлъыгъ ащ ынэгу к1эк1ыгъэхэу, е ыгу пхырык1ыгъэхэу хъугъэ ш1агъэхэр къе1отэжьы п1онэу «ар  боу тхьагъэпц1ыгъэ, а Къуижъые ц1ык1ур»-ы1ощтыгъэ. Л1ыхъужъхэм апае «е-ей, ар боу ц1ыф гъэш1эгъоныгъ, ащ боу л1ыгъэ хэлъыгъ»,- ы1озэ

, моу ори а къэзы1уатэрэм ухэтым фэдэу къыпщигъэхъоу, игущы1э зэригъэзафэщтыгъэ.

Л1ыхъужъ орэдхэр нахьыбэмк1э къэзы1охэрэр хъулъфыгъэх. Аущтэу ижъык1э къырык1уагъ. Арыщтын, апэ дэдэ Хъанмелэч л1ыхъужъ орэдхэр къы1оу  зызэхахым агъэш1эгъуагъ.

Хъанмелэч ымакъэ лъэшыгъэп. Ежь ибзылъфыгъэ ш1ык1э епэсыгъэу ымакъи п1ок1э рэхьатыгъ.Орэдыр зынэсыщтым нимыгъэсыпэу, ыгъэк1эк1эуи къыхэк1ыгъ, ау а мэк1э-мэк1э къэ1уак1эм гохьэу зыгорэ хэлъыгъ.

Орэдым ыпсэ гуры1уагъэу, ежь ыгу щыщы хъугъэу къызэри1орэр арын фае ш1ошъхъуныгъэ фэозгъэш1ыщтыгъэр.

Хъанмелэч анахь ик1эсэ орэмэ ащыщыгъэх «Шэрэл1ыкъо зэшмэ яорэд», (ар бэмэ джы къаш1эжьырэ, Урыс- Кавказ заом ил1ыхъужъмэ яхьыл1агъ, ежь Хъанмелэч яти ик1эсагъэу бэрэ  къы1ощтыгъэ). Айдэмыркъан, Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, Хьатх Мыхьамэт, Хьат Къок1асэ яорэдхэр, бзылъфыгъэ гъыбзэхэу Гощэгъэгъыр, Долэтхъан, Табу, Рахьмэм иорэд, нэмык1хэр.

Зэк1эми анахь илъап1эу Хъанмелэч къы1ощтыгъэр ышыпхъу фэгъэхьыгъэу ежь ыусыгъэу, тэдэ щы1э адыгэми зэлъаш1эу «Мерэм игъыбз». Ар зыбгъо-зыпш1э Хъанмелэч аригъэтхыжьыгъ. Ары къэс  текстым зэхъок1ыныгъэхэр фэхъугъэх. Зэхъок1ыныгъэхэм къаушыхьатыгъэр 1оры1уатэр уахътэм зэригъэ1орыш1эрэр ары. Къэзы1отэжьырэм щыгъупшагъэ фэхъугъэк1э арэп щыпэ текстым хэзыгъэхэр ыужык1э зык1ыфэхъухэрэр. Хъанмелэч ыусыгъэ гъыбзэр ежь къы1ожьы къэси уахътэу къызщи1орэм къемык1ужьырэ едзыгъохэр хигъэзыхэзэ нэмык1хэр хилъхьажьхэзэ, пчъагъэрэ зэрихъок1ыгъ.

Хъанмелэч моущтэу еупч1ыгъэх:

- Непэрэ мафэм елъытыгъэмэ л1ыгъэ пхэлъыным пае сыдэущтэу ущытын фая? Игъаш1эм ащ джэуап фэхьазырыгъэ фэдэу къари1ожьыгъ:

- Непэрэ мафэм елъытыгъэмэ,  ц1ыфыр ц1ыфы зыш1эу, ук1ытэрэ акъылрэ, щынагъорэ къезытырэр ц1ыфыгъэу хэлъыщтымрэ гулъытэу и1эмрэ ары. Бзылъфыгъэнк1и фит ц1ыфыр зыпкъ  итэу, акъыл и1эу, ц1ыфыгъэ хэлъэу
, шъыпкъэныгъэ и1эу зызек1ок1э, джар апэрэ ц1ыфыгъэм щыщ сыд фэдэрэ мафэми. Л1ыгъэр къызхэк1ырэри джары. Ц1ыфыгъэ пхэмылъэу, акъыл уимы1эмэ л1ыгъэр тэ къэпхыщт? Мылъкушхор-шъыпкъэныгъэр, л1ыгъэр, зэфагъэр арых.

Хъанмелэч илъэс 80-у къыгъэш1агъэм хъяри, къини бэ пэк1эк1ыгъэр. Ишъхьагъусэ Отечественнэ заом хэк1уади, ишъао илъэс зыт1у нахь ымыныбжьэу шъузэбэ 1энат1эм 1ууцуагъ. «Ушэтып1эхэм уамыгъэхэщэным пае теубытагъэрэ пытагъэрэ ищык1агъ»,- ы1ощтыгъэ Хъанмелэч.  Щы1эныгъэм ригъэсагъэу ет1ани и1ореныгъ.: «Ц1ыфыгъэ пхэлъынымрэ л1ыгъэ зепхьанымрэ зэшэпхъэгъух.» Опсэуфэ а гупшысэм фэ1орыш1агъ, къом ыкъощхэм анахь осыет лъап1эу ар къафигъэнагъ..

Хъанмелэч орэдыжъэу къы1уагъэ пэпчъ ежь къыриш1эжьэу икъэ1ок1э-гъэпсык1эхэр нурэу ашъхьащытэу. Анахь орэд хьалэмэтэу и1эр «Даутэ нэф» зыфи1орэ кушъэ орэдыр ары. Хъанмелэч ыпэк1и ыужык1и зыми ар къы1оу зэхэтхыжьыгъэп.

Хъанмелэч, нэнэ гупсэу, мыухыжьын шъхьэк1эфэшхо зыфэтш1ыгъэ къэбар1ор1отэ 1аз. Ш1эжь хьалэмэт зи1э, нэнэ 1ушыгъ.

Хъанмелэч ятэ къыфищынэгъэ орэдыжъхэм щэ1эфэ афэлэжьагъ. Лъэпкъыр зыгъэпсаоу, лъэпкъ ш1эжьыр зезыхьэрэ 1оры1уатэу зэман чыжьэмэ къарык1уагъэр ятэрэ ыпхъурэ зэ1эпахзэ тилъэхъан къагъэсыгъ. Лъызгъэк1отэн щы1эмэ…