Онол аргын таhалга. Этнопедагогика – буряад хэлэндэ hургалгын үрэ дүнтэй онол арга.
методическая разработка

«Эрхим багша – 2025»

Буряад хэлэн болонуран зохеолой багшанарай улас түрын мүрысөөн.

Онол аргын таhалга.

Этнопедагогика – буряад хэлэндэ hургалгын үрэ дүнтэй онол арга.

Амар сайн хундэтэ жюриин гэшүүд, багшанар!

Анхаралаа экран руу харуулагты. (ролик о школьном ансамбле Алтан Туяа).

Манай hургуулида 2017 онhоо «Алтан Туяа» гэhэн арадай аман зохеолой (фольклорно) ансамбль эдэбхитэй худэлнэ. Энэ булгэмдэмнай муноо 60 гаран ухибууд ябана, тэрээн сооhоо 25 ухибуудынь хатардаг, дууладаг, харин бэшэнь арадай наадануудые наададаг, медиацентр, уран угын булгэмууд, ушоо тиихэдэ эхин классудай хуухэлдэйн «Ульгэр» театр – 5 булэг боложо хубаарна. 2024 ондо грантово проектнуудта хабаадаха гэжэ некомерческэ организаци болообди.

Манай hургуулиин «Алтан Туяа» булгэмэй шабинар иимэ конкурснуудай ба фестивальнуудай илагша боложо тодорhон:

1. «Содружество - 2018» - Бүхэроссиин үндэһэн соёлой хүүгэдэй болон эдиршүүлэй фестиваль. г. Владимир, спецприз: «За яркий национальный колорит»;
2. XII Уласхоорондын фестиваль-конкурс «На Великом чайном пути - 2020»;
3. Уласхоорондын фестиваль «Кубок Алтая - 2021» г. Горный Алтай;
4. Уласхоорондын форум фестиваль «Крылья творчества - 2022» г. Иркутск;
5. Уласхоорондын фестиваль «Зажигай - 2023», г Санкт – Петербург;
6. Уласхоорондын фестиваль-конкурс «Премьер – Алегриа- 2024», г. Казань;

Арадай аман зохеолой, арадай наадануудай, дуунуудай ба хатарай, ушоо тиихэдэ театральна педагогикын зуйлнуудые хэшээлнуудтээ ба хэшээлhээ гадуур ажаябуулгада хэрэглэдэг дуй дуршэлоо харуулхыем зубшоогыт.

Муноо hургуулидамнай 129 hурагшад hурана, эдээн сооhоо 22 хубинь (28 ухибууд) ородууд; 2 ухибууд узбек, 2 ухибууд монгол, 73-хи хубинь (102) ухибууд буряадууд болоно. Буряад ухибуудhээ 30-д ухибууд буряад хэлээрээ хоорэлдэхэ, ойлгохо болоно. Хайшан гээд буряад хэлэндээ hонирхол туруулхэ гээшэб гэжэ манай hургуулиин урда иимэ шиидхэхэ асуудал табигдана.

Мүнөө үеын буряад хэлэ заалгын зорилго хадаа миин лэ эрдэм мэдэсэ дамжуулха бэшэ, харин дэлхэйе зохёохы аргаар шэнжэлгын зэбсэг болгожо хубилгаха болоно. Һурагша мэдэрэлтэй, зохёохы ухаан бодолтой болоно.

Театральна педагогико ба аман зохеол нэбтэруулэлгын зорилгонууд:

1.  Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэшье, хэшээлһээ гадуур хүдэлмэринүүдтэшье театральна элементнүүдые хэрэглэлгэ хүмүүжүүлгын хүдэлмэринүүдые, нааданай аргаар материал шудалха зорилготой болонобди. Гол зорилгонь – үзэжэ байһан предмедтэ, һуралсалай ябасада, үхибүүнэй һонирхол һэргээхэ, туруулхэ.
2. Һурагшадай сэдьхэл худэлгэмэ ба ухаан бодолой шадабаринуудые нэгэ дороо хугжоолгэ;
3. Һурагша бухэнэй оорын зохеолгоор, уран hайханай дуроор hуралсалай ажаябуулгада эдэбхитэйгээр оролдохын тулоо эрхэ байдалнуудые тогтоолго;

Арадай аман зохёол түрэлхи хэлэ заалгада хэрэглэлгэдэ, хүмүүжүүлгын аша үрэтэй хэрэгсэл боложо угэнэ, юундэб гэхэдэ һурагшадые арадайнгаа соёлтой танилсуулна, ёһо заншалта заршамуудые бүрилдүүлнэ, ажабайдалай юрын асуудалнуудые ойлгожо, таажа hургана.

Арадай аман зохёол хэрэглэхэдэ зарим аша туһанууд:

• Арадай сэсэн мэргэнтэй танилсалга. Оньһон ба хошоо үгэнүүд арадай сэсэн мэргэниие бэелүүлжэ, тодорхой хэлэ бэшэгэй ба соёлой оршон байдалда хэмжэхэ ба сэгнэхэ харилсаанай онсо шэнжэнүүдые элирүүлнэ.

• Хэлэлгэ ба ухаан бодол хүгжөөнэ. Арадай аман зохеолой аялга үхибүүдэй hонирхол татажа, шагнаха шадабарииень хүгжөөдэг, дабтаха, хадуужа абаха хүсэл түрүүлдэг, энэнь яряанай хэлэнэй хүгжэлтэдэ туһалдна (скороговорки).

• Эхэ орондоо дурлал хүмүүжүүлгэ. Үндэһэтэнэй абари зангай, түрэл байгаалиин, үдэр бүриин ажабайдалай онсо шэнжэнүүдые харуулһан арадай аман зохёолтой танилсалга хадаа патриотизмын - тоонто нютагтаа дурлалда үндэһэ табина.

• Соёлой хараа бодолые үргэдхэхэ. Домог ба туужанууд hургуулиин hурагшадта элинсэг хулинсагуудайнгаа еhо заншал, үдэр бүриин ажабайдал тухай мэдэхэ арга олгоно.

Иимэ зорилгонууд, минии багшын ажалай удха, шанар халта хубилгана. Би оороо зохеохо оршон байдалай эмхидхэгшэ, режиссер, соелой болбосоролой зуурлагша, гэгээруулэгшэ болоноб.

Оорынгоо ажалда театральна педагогикын ба аман зохеолой иимэ тухэлнуудые хэрэглэнэб:

• Хэшээл ба хэшээлhээ гадуур ажаябуулгада театральна педагогикын ба онол аргануудые хэрэглэлгэ;
• «Буряад хэлэн» гэhэн предмет гуманитарна тусхай булэгэй ба «Искусство» гэhэн hуралсалай hалбариин предмедуудтэй интеграци;
• Театрнуудта экскурси;
• Зужэгуудые харалга;
• Оньhон хошоо угэнуудые сээжэлдэлгэ;
• Еhо заншалаа гунзэгыгоор шэнжэлэлгэ.
• Арадай наадануудые шэнжэлэлгэ, hргээлгэ

Би муноо hургуулиин театр ба аман зохеолой, уран угын ба медиацентрэй байгуулгын асуудалда анхаралаа хандуулнаб, юундэб гэхэдэ, эдэ булта ооhэд хоорондоо нягта холбоотой.

Мунөө би тобшохоноор hургуулиин театр байгуулгын асуудалда анхаралаа

хандуулхаб.

Театрай туhаар буряад хэлэ заалгын методико hуралсалай эгээн урэ дунтэй онол аргануудай нэгэн болоно. Тиимэ хэшэлнууд ухибуудэй сээжэ холбоо хэлэлгэ хугжоолгэдэ, бэхижуулгэдэ, дабталгада, хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулгада болон зарим грамматическа узэгдэлнуудые бата бэхи хадуужа абалгада нулөөлнэ.

Зужэг табилга нимэ шатануудhаа буридэнэ:

1. Амисхалай ба хэлэлгын органуудай практика.

Иимэ практиканууд болоно (хухюутэйгээр, уйдхартайгаар, гайхалтайгаар, этигэлгуйгөөр), угуулэл hанажа сээжээр хэлэжэ шадаха бололго

Эгээн дэлгэрэнгы онол арга гэхэдэ, элдэб аялгатайгаар угэнуудые сээжэлдэлгэ.

Элдэб аялгатайгаар уугуулhэн угые хадуужа абалга. Зохеон байгуулгын нааданууд.

Ухибууд жест, мимикын, хэлэлгын туhаар улам сэдьхэл худэлгэмэ болгожо hурана.

- Угэнуудтэй зохён байгуулгын нааданууд (Испорченный(сломанный) телефон, Снежный ком г. м.)

Харин тиихэдэ ухибууд, зужэг наадажа эхилхэдээ, ооhэдоо удхыень ойлгожо эхилдэг.

2. Ритмопластикын хугжоолгэ.

Зужэгшэ тайзанаа эдлэхэ еhотой. Тайзан дээрэ ябажа, багшын захиралтаар, тургэн, удаан,гэнтэ нэгэ газартаа зогсонбайна. Алтан Туяа ансамбльдаа хатарна, бэеэ уян нугархай болгоно.

4. Бэлэдхэлэй таhаг

Зужэг шэлэжэ абалга, тэрэниие хугжоог гоеолго, ухибуудые ажал худэлмэреэрнь хубаалга болоно. Хуухэлдэйнуудые оелго, ооhэдтэнь хубсаhа оехо.

Театральна педагогикын ушоо нэгэ арга – ролеор наадан болоно. Ролеор наадан – хэлэлгын, нааданай ба hуралсалай ажаябуулгада тон шухала болоно.

Тэрэ ехэ hургалгын арга бодолгомжонуудай, гэгээрэлгын удха шанартай. Юундэб гэхэдэ, хэлэлгын ба хэлэлгын бэшэ зангууд харуулагдана. Хэшээлдээ оорынгоо мэдэсэ, шадабари ба фантази харуулхадань туhална.

Театр муноонэй обществын ажамидаралда ехэхэн хумуужуулгын уургэ дуургэнэ. Табигдаhан зорилгонуудые бэелуулгэдэ, театральна педагогикын хэрэгсэлнууд болодог, олон тоото даабаринууд, нааданууд туhалнаа.

Ухибууд наадангаа материал дээрэ ойлгожо абадаг. Тиимэhээ бэлээр рольдо ороно, оор тухайгаа хоорэнэ.

Муноо нэгэ бага Фольклорно (арадай) педагогика (Этнопедагогика) тухай хоорэхэм, хайшан гэжэ яажа хэрэглэдэг гээшэбди.

Арадай аман зохёолой педагогикын зарим зүйлнүүд:

1. Үльгэрнүүд. Тэдэнь үхибүүдтэ геройнуудай зан абари, үйлэ хэрэгүүдынь, бусад геройнуудтай ямар харилсаатайб гэжэ ойлгоходонь туһалдаг. Үльгэрнүүд уран һайханай ухаан бодол, анхарал, дурсамжа хүгжөөнэ.
2. Оньhон ба хошоо үгэнүүд. Тэдэнэй танилсуулгын шадабари, залуу үетэндэ ёһо заншалта дүршэл дамжуулгада шухала хэрэгсэл болгодог.

Скороговорки (Хэлэ һэжэглэгшэд). Тэдэ үхибүүдтэ тодо, ойлгосотой, эдэбхитэй хэлэлгэ шудалхада туһалдаг.

Онтохонууд. Тэдэнэр дэлхэйдэ зүб хандаса бии болгодог, уран һайханай ухаан бодол, оюун ухаан, шог ёгто сэдьхэл хүгжөөдэг.

Таабаринууд. Тэдэ оюун ухаан, ухаан бодолой уян нугархай байдал, уран һайханай бодол хүгжөөлгэдэ туһалдаг.

Арадай нааданууд. Тэдэнь хододоо үхибүүдтэ ойлгосотой тодо дүрэнүүдые багтаадаг, ажабайдалай тодорхой байдалнуудые наадажа, абари зангай дүримүүдые, нормонуудые заажа, бэе бэедээ туһалжа, үетэн нүхэдтэеэ харилсаха арга олгодог. Юун – hайн, юун – мууб гэжэ ойлгуулдаг.

Үхибүүд һонирхолтой юумые тон һайнаар, түргэн һанажа, сэдьхэлэй харюу үүсхэдэг гэжэ бултанда мэдээжэ. Драматическа түхэлэй үхибүүдтэ иимэ дүтэ байһан шалтагаануудай нэгэн гэхэдэ, театрализаци болон нааданай хоорондохи холбоон – үхибүүд театральна найруулгануудта ехэ дуратайгаар наададаг. Үхибүүдэй хоорондохи һонирхолтой харилсаанай ябасада материалые өөрынгөө дураар шэнгээхэ ушарнууд бии болоно. Шэнэ юумэ шудалха гээшэ зохёохы арга шадабариин оршон байдалда, эбтэй эетэй, түншэлгын оршон байдалда болодог.