Задача по бурятской литературе
материал (6,7,8 класс) на тему

Задача по бурятской литературе.

Общая характеристика задачи: Предмет – бурятская литература (внеклассное чтение) 
Класс – 6-8,9 
Программа: программа для классов с углубленным изучением бурятской литературы. 
 Задача построена на основе художественного текста. Все задания направлены на удержание и соотнесение двух планов текста: фактологического (событийного) и смыслового (символического). Задача является ключевой для понимания специфики художественного текста, овладения способом чтения художественного текста. 
Данная задача ориентирована на преодоление следующих дефицитов: 
- Соотнесение деталей и общего смысла текста; 
 - Реконструкция общего замысла; 
 - Удержание разных точек зрения. 

Гэлэгма Цыреновна Бадмаева 
Рассказ "Гэмтэй бэшэб..."

 1 даабари: хоёр үхибүүдэй хөөрэлдөө уншагты: 1. "Эжы, би гэмтэй бэшэб!”- Солбоной ехэ һанаагаа зобожо байхань. 2. "Гэмгүй хүн болоно гүш?”- үхибүүндээ этигэхэеэ оролдоһон эхэ тухай. Зохёол сооһоо эдэниие баримталһан мүрнүүдые ологты. Хэдыдэхи мүрнүүд бэ гэжэ элирүүлэгты. 
2 даабари: хоёр хүнэй хөөрэлдөөндэ гурбадахи хүн оролсобо. Уран зохёол дээрэ үндэһэлэн тэрэнэй нэрэһээ хэлэлгыень үргэлжэлүүлэгты: "Минии һанахада энэ хөөрөөн ...” 
3 даабари: Юундэ эхэнь хүбүүгээ бэшэ, харин саарһанда этигэнэб? 
4 даабари: Ходо саарһан дээрэ бэшэһые зүб гэхэ байнагта? 
5 даабари: Һүүлшын мэдүүлэл рассказай түгэсхэлдэ таарана гү? 
 6 даабари: Адвокат мэргэжэлтэй байгаа һаа, ямар хамгаалга зохёохо байгаабта? 

"Хуулиин наһа гүйсөөгүйшүүлэй милициин таһагта ерэгты, хүбүүнтнай ном хулуугаа” гэћэн саарһа абаһан Намсалма унашан алдаба... - "Нэрээ хухаранхаар, яћаа хухара” гэһэн үгэ бии юм, яажа ябаа гээшэбши?! Яажа һанаа гээшэбши?! Ямар тодхороор иимэ юумэн болобо гээшэб! Эсэгынгээ байгаа һаа,эгээл иигэжэ ябахагүй һэнши. Намайе зөөлэшэлжэ, баһажа, иигэжэл байна гээшэш!- гэжэ хэлээд, бархиршаба. Солбон эжынгээ иигэжэ байхыень хэзээдэшье хараагүй байгаа. Тэрэ ехэл мэгдэжэ, аниргүй байха аргань һалаад: - Эжы би гэмтэй бэшэб!- гэжэ бүрд гэбэ. - Теэд гэмгүй юм ћаашни, юундэ иимэ саарһан ерэхэ болоо юм?! Солбон дахяад аниргүй. Юун гэхэ гээшэб? Тэрэ ном хулууха гэжэ ойндоошье оруулаагүй. Теэд Дандарай тухиралгаар абахал гэжэ байба бэшэ гү?! "Юун гэжэ энээниие эжыдээ ойлгуулха гээшэб?”- гэжэ ухаагаа мухарюулна. - Юундэ абяагүй байнабши? Абаал хадаа хэлэхэ юумэншни үгы гээшэ ааб даа. Тиимэ гү?!- дуугаа шанга болгоно. - Хэн хулуугаа юм,- гэжэ баһа бүрд гэбэ. - Үгы, һайнаар ойлгуулаад үгыш. Хулуугаагүй юм һаашни, юундэ энэ саарһа эльгээхэ болооб?!- гэжэ нюурайнь урда тээ саарћаяа далбагануулжа, мүрһөөнь угзараад, угзараад абана. - Би гэмтэй бэшэб! Дандар аба гээ бэшэ гү?! - Юундэ хүнэй аба гэхэдэнь, абаха болоо хүмши? Тиихэдээ гэмгүй хүн болоно гүш? Солбон аниргүй. "Үгы, энэмни иимэ хүн бэшэ һэмнай. Юун болоно гээшэб?!” гэжэ айдаһаниинь хүрэшэбэ. - Ябая! Солбон хүдэлнэгүй. - Үтэр ябая! Милициин таһагта ерэгты гэжэ байна. - Би ошохогүйб. - Би ошохо гүб? Гэм хээ хадаа харюусажа шадыш! Ябая! - Гэмтэй бэшэб гэнэ хаямбиб. - Теэд гэмгүй юм һаа, юундэ ошохоёо айгаа хүмши. Ошоод лэ сэхыень хэлыш, зай гү?! Хүбүүгээ дахуулһан Намсалмагай милициин таһагай үүдэ зүрхэсэнгеэр татахадань, хүшэр хүүгэдые хүмүүжүүлжэ, зүб зам руу шэглүүлхэ гэһэн энэ хүнгэн бэшэ хэрэгтэ олохон жэлээ зорюулһан, милициин хубсаһатай Дагзама Шираповна юумэ бэшэжэ һууба. Толгойгоо үргэжэ: - Орогты. Сайн! Наашаа һуугты. Магазинай наймаашан ерэхэ. Даржаев Дандар гэртэхинтэеэ ерэхэ. Бага хүлеэе,- гэбэ. - Сайн!- гэжэ Намсалма хэлээд, Дагзама Шираповнагай ехэл сүлөөгүйгөөр юумэ бэшэхэдэнь, дуугархаяа зүрхэлбэгүй. Наймаашан басаганшье ерэбэ. Мэндэшэлээд һууба. Хэншье абяа гаранагүй. Дагзама Шираповна бэшэжэл һууна. Нэгэ бага үшөө хүлеэгээд: - Болёол даа. Энэ Даржаев Дандар, тэрэнэй түрэлхидшье нэгэндээл нэтэрээ юм байна. Тусхай хэмжээ абаагүйдэ болёо,- гэжэ шангаханаар хэлэбэ. - Хулгай гээшэ муухай. Бага, ехэ хулгай гэжэ илгардаггүй. Һурангүйгөөр абаһан юумэн хуу хулгай гээшэ. Хуулиин ёһоор харюусаха болоо һаа, ехэ шанга. Үхибүүдэй ганса хуулиин наһа хүрөөгүй дээрэһээнь, энэ комисси хэрэгыень харана гээшэ,- гэжэ үргэлжэлүүлбэ. - Юун болооб, хэлээд үгэгты,- гээд наймаашан басаганда хандаба. Болоһон ушарыень хэлэхэдэнь, Солбон ном абаагүй, харин абаха гэжэ забдажа байһан болобо. Намсалма һуужа, байжа ядаад лэ, бэеэ барингүй, эбдүүсэн бодошоно. Хүлһөө аршан, аршан: - "Дандар аба гээ” гэнэ. "Абаад намда үгэхэш. Тиигээгүй һаа һунаахаб” гэжэ занаа юм байна. Юундэ тэрэ гэмтэй зониинь үгы гээшэб?! Тэрэл хүбүүн тухираа, занаа. Хүсэд элирүүлээгүй аад, юундэ иигэжэ худалша хулгайшан болгожо байна гээшэбта? Юун гэһэн муухай, ямар эшхэбтэр юумэн гээшэб?! Наһаараа иимэ юумэндэ орожо үзөөгүйбди. Хайшан гэжэ нюур хараха юм гээшэб?! – уйлганана. - Бэеэ баригты! Теэд гэмтэй зон харюусахаараал харюусаха. Дандар иимэ юумэ түрүүшынхиеэ хэжэ байна бэшэ. Тусхай хэмжээ абахаар болоо. Бэшэ үхибүүдые бэе тээшээ татажа байһаниинь аюултай. "Тухираа, занаа” гэжэ зүб хэлэнэт. Тиихэдэнь лэ айжа, иимэ юумэ болон алдаба гэжэ булта ойлгобобди. Тиигэбэ яабашье, Солбон, бэшэ иимэ юумэндэ орохоёо болёо гүш? – гэжэ Дагзама Шираповна асууна. - Болёо, - гэжэ Солбон шэшэргэнэһэн хоолойгоор хэлэбэ. "Үхибүүдые муу, буруу ябадалһаа һэргылхын тула энэ таһагые даагша яһалашье оролдоно” гэжэ Намсалма ойлгобо. "Иигэжэ этигэхэ ямар һайн зон гээшэб! Намда үнэншэхэгүй даа гэжэ би ехэл айгааб. Үгэдөө хүрэхэб даа” гэжэ Солбон шэбшэнэ. "Үнэхөөрөөл хара сагааниие илгадаг, ургажа ябаа улаан бургааһадые зүб зам руу шэглэжэ, хүнэй зэргэ хүн, зоной зэргэ зон болгохын тула оролдодог лэ хүн эндэ һууна даа” гэжэ Намсалма шэбшэн, тэрээндэ һайниие хүргэн харана.