Ажык кичээл 5 кл С.Сарыг-оол ""Кус"
методическая разработка (5 класс) по теме

ТЕМА: Степан Сарыг-оол  «Кус»

        Сорулгазы:

1. Степан Сарыг-оолдун «Кус» деп шулуу-биле 6-гы класстын уругларынга таныштырып, оон кол идея-тематиктиг утказын тодарадыры.
2. Шулукту аянныг номчуп, аас чугаа культуразын сайзырадып, уругларны боттарынын бодалдарын допчу дамчыдып билирин улам сайзырадыры.
3. Ук шулукке  даянып алгаш, бойдуска ынак, анаа  хумагалыг болурунга, кус – тускай шынарлыг, оскелерге домелешпес, чылдын онзагай уелернин бирээзи деп чуулду билиндирери.

Дерилгези:

Степан Сарыг-оолдун чуруу, улегер домактар, уругларнын кус дугайында чуруктарынын дерилгези.

Кичээлдин чорудуу:

1. Организастыг кезээ
2. Катаптаашкын

Уругларнын кус дугайында чуруктарынын дерилгезин сайгарар. Чуруктарда чуну чураанын айтырар.

- Кус деп чул, уруглар?

- Кус дээрге чылдын бир уези. Оон айлары: сентябрь, октябрь, ноябрь. Кузун оореникчилер школага ооренип эгелей бээрлер. Чай тонерге, кус эгелээр. Куску уеде ногаан бурулер саргарып, дужуп эгелээр. А душкен бурулерни улуг-даа, биче-даа улус хоорайны арыглаары-биле аштаар. Манаа кыштавас куштар чылыг чурттарже ужуп чоруур. А кыштаар куштарга кыжын донуп аштавас кылдыр, хооргалдар кылып бээр ужурлуг, анаа чем тогланчылыран салып каар бис.

- Уруглар, куску уе кижилерге кандыг салдар чедирерил?

- Чай дургузунда огородунда, дачаларында олурткан ногаа аймаан, картошказын суггарып, карактап, ажаап келгеш, бо хуннерде чаагай дужудун ап эгелээннер. Кузун анчылар тооруктап, аннап турарлар. Олар бойдустун кат-чимизин, ан-менин эмин эрттир тотчеглевейн, ойлеп алырлар.

- Эр-хейлер, уруглар! Силернин кус дугайында хойну билир-дир силер.

3. Чаа тема тайылбыры.

1. - Богун,  уруглар, Степан Сарыг-оолдун «Кус» деп шулуу-биле таныжып, аянныг номчуп, шээжилээр бис.

Степан Сарыг-оолдун оон мурнунда кандыг чогаалдарын номчаан силер?

- «Ном», «Оюннар».

- Эр-хейлер, уруглар! Силернин 5-ки класска эрткен чогаалдарынарны сактып келдинер.

2. – Степан Сарыг-оолдун допчу намдары - чогаалчы бо мурнунарда. Ол 1908 чылдын ноябрь 17-де Овурнун Торгалыынга торуттунген. Бичиизинде авазы чок болур, ону кырган-авазы азырап каар. Ол кырган-авазынын тоолдарынга,  улустун аас-чогаалынын «кавайынга» кижизиттинген.

Ол дээрге тыва улустун улегер домактарын, тывызыктарын, езу- чанчылдарын кырган-авазы чугаалап турган. Чогаалдарнын аразында бойдус темазынын бижиттинген чогаалдары хой. Ынчангаштын оларнын аразында «Кус» деп шулукту богун ооренир бис. Чогаалчы куску уеге аажок ынак чораан, уруглар.

3.– «Кус» деп шулуун аянныг номчуулунар.

Словарьлыг ажыл:

Хадын, шарлан – теректер

Тумен – хой санныг

Олбук – хевис, чадыг

4. Шулукке хамаарышкан айтырыглар.

1. Шулукте чунун дугайында бижип турарыл? Темазы кандыгыл? Чогаалчы кандыг бодал кииргенил?

- Кус дугайында. Куску уеде бойдус оскерли бергенин, бурулер саргаргаш, чуртувуска онзагай дурзу-хевирни кииргени.

2. Куску уе кандыг болурул? Кандыг кусту шулукте коргускенил, уруглар? Шулукте  алдын кустун кандыг демдектерин чуруп бижээн одуругларны тывынар.
3. Шулуктун  кайы одуругларында куску ажыл-иш, оорушку-хоглуг амыдырал чуруттунган-дыр?
4. Силер уруглар куске кандыг хамаарылгалыг силер? Анаа ынак силер бе? Чуге?

5.Куске хамаарышкан демдек аттары  тывар, силер.

- Кус кандыгыл, уруглар? Кузун кандыгыл…

- Кус алдын, чараш, бурулер дужер, соок уе, хоглуг, оорушкулуг,  чамдык куштар чылыг чурттарже ужуп турар, бис «кормушкалар» кылыр бис. Дужут ажаалдазы, мунгаргай уе, ооредилге эгези…(чуге ындыгыл деп айтырыгга харыыладыр)

5. Быжыглаашкын.

1. Шулукте киирген метафораларны, деннелгелерни, эпитеттерни,

диригжидилгелерни тывар. Таблицаны долдурар:

Самбырада «Демниг сааскан теве тудуп чиир»  деп улегер домактын утказын айтырып, шулуктун кайы одуругларынга хамааржырын тодарадыр. Уругларнын клазы-биле кандыг ажылды бо чоокта демниг ажылдаанын айтырыр.

2. Дидактиктиг оюн. «Кым мурнай тыварыл?» (Шулукте одуругларны ун чокка, шимчээшкин-биле коргузерге, оореникчилер тывар).

А) Буру, сиген онуп быжар.

Б) Кадыыр, дырбааш ырлап унер.

В) Оор-онер малдар суруп

     Оору-куду чылбас кылдыр чаглып чоруур.

Г) Дистинчипкен тумен куштар. Динметтелдир ырлашпыш аан,  холдер долган.

Д) Чаап  душкен бурулер.

Е) Бурулерни, чаштар ышкаш, дозуп-чуруп ойнаксаам кээр.

(Бо оюннун сорулгазы: оореникчилернин кус дугайында бодалдарын улам байыдып, оларнын тывыштырып, сагынгыр чоруун тодарадыры)

 Шимчээшкиннер оттунуп турган оореникчилерге «Тергиин эки» демдек, тыпкан уругларга «Эки»демдектер салыр.

3. – Уруглар, кус дээрге чылдын онзагай уелернин бирээзи. Чузу-биле онзагайыл? Изиг чайнын соонда, чылыг уе сооп, бурулер онуп, дужуп эгелээр. Чазын олурткан ногаа-аймаан чайын суггарып, ажаап  келгенинин туннелинде, кузун эки дужутту алыр бис. Кижи бойдус-биле харылзаалыг болган соонда, долгандыр бойдус оскерлиишкиннери-биле кижилернин сагыш-сеткили оожургап, кудай дээр ышкаш кударап эгелээр.

6. Туннел.

- Богун кичээливисте С.Сарыг-оолдун «Кус» деп шулуун оорендивис. Шулукте чунун дугайында бижип турарыл? Кус деп чул? Кусту оске уелерге бодаарга, кандыг демдектери-биле ылгалып турарыл? Бойдус канчаар оскерлирил?

7. Демдектер салыры.

8. Онаалга бээри. Шулукту бажынга  шээжилеп ооренири. «Алдын кус» деп чогаадыг.