«Мерген», «Тас-Баштыг» («Араттын созу» деп чогаалдан эгелер)
план-конспект урока на тему

Ажы Чойгана Васильевна

Салчак Калбак-Хорекович Токанын «Мерген», «Тас-Баштыг» («Араттын созу» деп чогаалдан эгелер) 

 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл tyva_respublikanyn_ertem_bolgash_ooredilge_yaamyz1.docx43.03 КБ

Предварительный просмотр:

Тыва республиканын эртем болгаш ооредилге яамызы

Ажы Ч. В.

Тыва дыл, чогаал башкызы

Шагаан-Арыг


Тема: Салчак Калбак-Хорекович Тока

«Мерген», «Тас-Баштыг» («Араттын созу» деп чогаалдан эгелээр)

Сорулгалары: 1. Авторун допчу-намдары болгаш «Аратнын созу» деп чогаалдан «Мерген», «Тас-Баштыг» деп эгелер-биле уругларны таныштырары

2. Тас-Баштыгнын овур-хевирин дамчыштыр уругларнын  сагыш-сеткилинге  ие кижиге чаагай, хундуткелдин, унелелден, ынакшылдын оттарын чоорту оттурары, кижизидилге ажылын чорудары

3. Шаараш алажылар, хайнып-моореп, аттына-дыр, чугуруп, саадапкан дээн чергелиг состернин утказын тайылбырлап, уругларын сос курлавырын байыдып, дыл-домаан сайзырадыры

Дерилгези: Тыванын картазы, «Мерген хемим» деп ырынын узундузу, «Араттын созу» деп романнын уш ному.

Кичээлдин планы

  1. Организастыг кезээ
  2. Чаа теманын тайылбыры
  1. Башкынын созу. А) Авторнун кыска намдары.
  1. Словарь- фразеологтуг ажыл
  2. Аянныг номулга а) «Мерген» деп эгеден узундуге Мерген хемнин чурумалы

                              б) «Тас-Баштыг» деп эгеден узундуге Тас-Баштыгнын овур-хевири

5.  Оюн «Тывынарам, уруглар!»

6. Туннел кезээ

6.1 Ребус-биле ажыл

7. Онаалга бээри

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ

Уруглар-биле мендилежип, кичээл эрттиреринге таарымчалыг байдалды тургузуп алыр. Ооренип келбээн оореникчилерни демдеглээр.

2.Чаа теманын тайылбыры.

2.1. Башкынын созу.

А) Авторнуи кыска намдары.

-Уруглар,бо хун бис С.К.Токанын «Араттын созу» деп роман трилогиязындан «Мерген», «Тас-Баштыг» дел эггелерни ооренир бис.Бо хунгу ай- хунну кыдырааштарынарга бижип алынар, уруглар. Ам авторнун допчу-намдарынга доктааптаалынар.

-С.К.Тока деп кымыл ол, уруглар?

-         ( С.Тока болза Тыва литературанын ундезилекчилеринин бирээзи, сураглыг чогаалчы. (презентация).

-         Ол 1901 чылдын декабрь 15-те Каа-Хемнин Мерген деп черге ( Тыванын картазындан Каа-Хемнин Мергенни коргузер). ядыы арат Тас-Баштыгнын хой уругларынын хеймери бооп торуттунген. Оон башгайгы чырыкче унген чогаалы 1930чыдда «Самбукайнын чугаазы» деп тоожузу, ол ышкаш шиилерни, чечен чугааларны, очерктерни хойу-биле бижигилээн.

 -Бис бо романнын чамдык эгелерин 5 класска база ооренип эрткен бис. Сактыптаалынарам, уруглар!

- ( «Ававыс чокта», «Черликпен».).

-Ийе, шын-дыр! Бо романны б класста ооренип турарывыс бо, улаштыр 10 класска чедир ооренир бис.

Бо романны чеге роман- трилогия дээрил дээрге, ол 3 номдан тургустунган чогаал болуп турар. ( Номнарын коргузер.)

Таблица-биле ажыл (презентация)

l-ги том (1951)

2-ги том (1956

3-ку том (1964

Тоожукчу маадырнын бичиизинден эгелээш, Кызыл партизаннар отрядынга киргенинге чедир уе-биле таныштырар  Романнын 1-ги ному дээш C.Toкa 1951 ч. Куруне алган

TAP-нын баштайгы 4 хире чылдарнын байдалын коргускен.

Тыванын 1941 чылда СЭ-нин составынга эки тура -биле киргенинге чедир Тыва улустун амыдыралынга болуп эрткен социал болуушкуннарн ы коргускен.

Ол 20 ажыг дылдарже очулдурттунган баштайгы тыва чогаал. ( чижек кылдыр орус дылда бижиттинген номну коргузер)

Чогаалчынын кыска намдарын кордувус

«Мертен» деп эгеде бо хкем дээрге чогаадчынын аажок ынак чоргаарланып чоруур оскен, торээн хеми, чурту. Кижинин оскен- торээн чери кончуг. А силер торээн черинеоге ынак силер бе, уруглар?

-(ИЙЕ)

- Ынчанмайн канчаар Мерген-хемнин эриинге бичии Тывыкынын чаш чораан уерлери эрткен.

Ынчангаш шак бо хем, арга-ыяш чыдар бугуде чуве упту Тывыкыны ам-даа утпаан

 Чуге дээрге бичии Тывыкы хемге эштип, шаптанып, дыттар, поштер адаанга чаглактанып. ак-кок дэээрнин хир чок делгемнерин коргеш, амырап, кыштын соогу хаарып-даа кээр болза, тос чадырга ынаа киткен чораан болгай. Ол дээрге бурунгаар чуткулдуун, кандыг-даа шаптараазыннарга торулбазын коргузуп турар. Бодуун чон бай дужуметтерге куду бастырып чорза-даа. кажан-даа бурунгaap чуткулун ышкынмайн чораан деп чуул бо «Мерген» деп эгеде коргузуп турары бо.

«Тас-Баштыг» деп эгеде ие кижинин эн  эргим, эн-не ачы-буянныг, ажы- толунге ынакшылынын болгаш бердингенинин улегерин коргускен эге болуп турар

Тас-Баштыгнын овур-хевирин дамчыштыр чогаалчы бугу Тыванын  феодалдыг тургузуг уезинде хережээн чоннун амыдыралын чуруп коргускени бо.

3.Словарь- фразеологтуг ажыл. (презентация)

Бо чогаалды номчун турунарда, утказы билдинмес мындыг состер бар, уруглар?

Шаараш алажылар- узун ыяштар

Хайнып-моореп- хемнин шапкын агып чыдары

аттына- дыр, ажына аарак- хорадап, кончуттунуп турары

Чугуруп- дурген четкени

Саадапкан oлvpyп алганы

-Утказы билдинмес состерни сайгарып, тайылбырлап алдывыс. Ам кыдырааштарынарга демдеглеп бижип алынар. Ол состерни чугаа- домаанарга ажыглаарын сумелээр кижи- дир мен, уруглар.

Аянныг номулга

-AM номунарнын 88 дугаар арнында  I дугаар абзацты тып алдынар бе? Ол абзацты  кым тода, чараш кылдыр номчуптарыл? Чунун чурумалы-дыр?

-( «Мерген» хемнин чурумалы-дыр )

- Ам 89 дугаар арнында 5 дугаар абзацты тып алдынар бе? Кым номчуптарыл? Кымнын овур-хевири-дир?

-(Тас- Баштыгнын).

-Шын-дыр. Мерген хемнин чурумалын, Тас-Баштыгнын овур-хевирин номчудувус. Моон алгаш коорге, кижинин торээн иези, торээн чурту эн эргим, эн чоок болур деп чуул бо ышкажыл.

5. Оюн «Тывынарам, уруглар!» (презентация)

деп оюндан ойнаптаалынарам. Силерге бир маадырнын овур-хевирин номчуп бээр мен, а силер кайы маадыр-дыр тывар силер.

1 .Тас-Баштыг

2.        Албанчы

3.        Данил Потылицын

Чогаалдын маадырынын овур-хевирин номчааш, тып турарынар эки-дир.  Моон алгаш коорге, чогаалды кичээнгейлиг, сонуургалдып номчаан- дыр силер Эр-хейлер.

        6. Туннел.

-Ам самбырада ребус-биле ажылдаптаалынар.( самбырада улегер домакты азып каан турар ) Кым номчуптарыл?

-         (Ие кижи- хун.).

-Чуу-дур бо, уруглар?

-(Улегер домак)

-Бо улегер домактын утказын кым канчаар билип турарыл, боттарынарнын бодалдарынар чугаалал корунерем, уруглар?

-Шын-дыр! Бо улегер домакты ооренип турарывыс чогаалда азы чаа номчаан узундувусте Тас-Баштыгга хамаарыштырып болур бис бе?

-         ( Ийе. чуге дизе ол дыка берге амыдыралдын уезииде уругларын чажындан тvpa боду кара чааскаан азы рал, доруктуруп, остуруп алган Чеже-даа ядыы туренги, чединмес болза Тас-Баштыг уругларын кээргеп, эргеледип, чассыдып чоруур.)

Бодап турар бодалдарынар кончуг шын-дыр.

-Тыва кижинин чаагай, толептиг чанчылдарнын бирээзи- аваларга, ие кижиге дээди хундуукел Эн чоок, эн эргим, эн-не ачы-буянныг кижиге- авазынга эргелетпээн, оон опей ырынга таалап, йорээл созун дыннап оспээн ындыг кижи чырык ортемчейде ховар. Ада-иенин чылыг, чымчак чагыг состери амыдыралга орук айтыкчызы.

-Кичээлди тондуруп тура созу Юрий Кюнзегештин, аялгазы Сергей Бадыраанын «Мерген хемим» деп ырызын дыннаптаалынар. Кууселдеде аныяк ыраажы Куулар Буян.

-Уруглар. Мерген-Хем дугайында бо чараш ырны дыннаан, ону шээжи-биле билир оореникчилер силерде бар чадавас, билбес улус бар болза доктаадып алгаш, ырлпл чорунар.

-Бо хун бис С Токанын «Араттын созу» деп романынын «Мерген», «Тас- Баштыг* деп эгелерии ном чуп эгеледивис. Шупту талазындан сайгарып кордувус. Кичээлден чуну билип алдынар?

-{С.К.Токанын бот-намларын,оон « Араттын созу» деп чогаалында кээргенчиг ядыыларнын бай дужуметтерге дарладып чоруурун, ие кижинин овур- хевирин

-«Араттын созунде»Тыва чоннун эрткен тоогузун чуруп коргускен, ынчангаш ук чогаал тыва чечен чогаалдын унелиг чогаалдарынын санынга кирер, биске ол унелиг

-Дараазында кичээцде уламчылаар бис, уруглар. Кичээлге идепкейжи ажылдаан уругларга эки демлектерни салып-тур мен.

8. Онаалга.

Мындыг чараш ыры дыннаан улус «Мерген» деп эгеде Мерген хемнин чурумальш шээжилеп алыр силер, шуве, уруглар.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Араттын созу.

Тема: Салчак Калбак-Хорекович Токаның «Араттың сөзү» деп тоожузундан «Демисел эгелээн» деп эгелеринге түңнел кичээл.Кичээлдиң хевири: катаптаашкын  кичээл.Сорулгалары:  - С. К. Токаның «Арат...

Араттын созу.

Тема: Салчак Калбак-Хорекович Токаның «Араттың сөзү» деп тоожузундан «Демисел эгелээн» деп эгелеринге түңнел кичээл.Кичээлдиң хевири: катаптаашкын  кичээл.Сорулгалары:  - С. К. Токаның «Арат...

Араттын созу

6-гы класска кичээл планы...

Элективный курс «Ак-Баштыг – эколого-историческое наследие тувинцев»

Пояснительная записка Социально-экономическая ситуация современного этапа, напряжения отношения в в системе «человек и природа» делает необходимым поиски дополнительных резервов выживания населения в ...

С.Сарыг-оол "Ангыр-оолдун тоожузу"романдан эгелер "Дагаа чылдыг мен"

                                                    ...

"Мерген", "Тас-Баштыг" деп эгелерге катаптаашкын

quot;Мерген", "Тас-Баштыг" деп эгелерге катаптаашкын...