Урок-путешествие
план-конспект урока (9 класс) на тему

Темазы: М.Ы.Идам-Сурун «Оккур аъттар» деп шулуунун  сайгарылгазы

Кичээлдин хевири: (кичээл-аян чорук)

Сорулгалары: 1) «Оккур аъттар» деп шүлүунун     сайгарылгазын  кылыр, тема болгаш идеязын тодарадыр; шүлүктун  дылының онзагайын болгаш тургузуун сайгарар;

2) Кижинин тоогузу,амыдыралы,чоргааралы,чарылбас оннуу  болур аътты хундулеп,чарашсынып билир кылдыр,анаа оореникчилернин эстетиктиг  хамаарылгазын бедидер, патриотчу сеткил-хоонун оттурар,эп-найыралын  быжыктырар.

 3) Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: Авторнун хорек чуруу, Тываның картазы, Эзир-Каранын   тураскаалын  коргускен чуруктар,ажылчын кыдырааштар.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезээ.
2. Катаnтаашкын.Авторнун дугайында каксы дыннадыг(оореникчинин дыннадыы)

1.Чогаал-биле ажыл

1.1.   Чогаал ортээли ( «Оккур аъттар» деп шулуктун  сайгарылгазы)

А) оске чогаалдардан ылгалы

                                  Б) шулуктун кол утказы

                                 В) Аътты автор канчаар унелеп турар-дыр?

                                Г)Чогаалчы шулуунде кандыг бодалдар илереткенин тодарадыр

2.Дыштанылга ортээли (Дидактиктиг оюн «Аъттарывыс чарыштыраалы») ажылчын кыдыраашта 9 дугаар айтырыг.

3.Найырал ортээли ( улегер домактарны чурум чыскаалдыг кылдыр эде тургузар) Викторина «Билир сен бе?»

4.Ак-Эрикке келгени (Башкынын дыннадыы )

5.Аянныг номчулга( М.Идам-Сурун «Оккур аъттар»)

3. Онаалга бээри (Чогаадыг «Аът-тыва кижинин   оннуу болгаш чоргааралы»

Туннел, демдек салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Башкы уруглар-биле мендилежип, ажылчын байдалче эвилелдээр.

II. Катаптаашкын

1. - Бөгүн кичээливисте М.Ы.Идам-Суруннун «Оккур аъттар» деп  шулуун  сайгарып, Тес-Хем кожууннун Ак-Эрик сумузунче аян-чорук  кичээлин эрттирер бис. Аян-чоруувустун сорулгазы: Ак-Эрик суурга 1993 чылда ажыттынган бир дугаар тыва аътка тураскаалды коор бис.Ол тураскаалда чарышка киржир эргезин казыткан эки аът  Эзир-Каранын дугайында билип алыр бис.Чоруур холгевис-М.Идам-Сюрюннун Оккур аъттары .Ак-Эрикке тоогулуг черге баарывыста тоогулуг аттар-биле адаттынып алыр бис . 1-ги команда «Дургун»2-ги команда «Кайгал»

   Чорук чоруур бетинде  орукка белеткенир,догернир бис.Ынчангаш баштай шулуктун тургузуун сайгарып алыылынар.(ажылчын кыдырааштарынарда 3 дугаар айтырыгга харыыдан бериптээлинер).Ам аъттарнын  чанын билип алыр болзувусса эки боор,уруглар.Ынчангаш мен силерге ук чогаалга хамаарышкан айтырыглар салырымга кончуг шалыпкын,шын,дидим харыыларны бээр силер.

      «Оккур аъттар» деп  чогаалдын  оске чогаалдардан ылгалын чугаалап корунерем,уруглар (ажылчын кыдыраашта 5,6 дугаар айтырыгларга харыылаар)

     Ээзинге ажыктыын  коргускен одуругларны тып номчунар

     Шулукте «дургун», «кайгал»деп состерни канчаар билип тур силер?

     Чогаалчы шулукте кандыг бодал илереткен-дир?

Ийе,шын-дыр.Оккур аъттар окталдыр халыткаш, бистин омаавысты сергедип Ак-Эрикке онча-менди чедирер боор деп идегээш,хап олураалынар ! Орук ара Калдак-Хамар артынга доктаап, ак-когувусту баглап,ак- судувусту оруувус ак болзун дээш, оран-тандыже чажып чалбарыылынар

Ынчангаш ажылчын кыдырааштарынарда 4 болгаш 7 дугаар онаалгаларны кууседиптээлинер.(Дургун-4,Кайгал-7)Эр хейлер, онаалгаларывысты кууседипкен болзунарза,улаштыр оруувус уламчылаптаалынар. Кымнын  мунган оккур аъды кандыг чоруктуг,кандыг чанныг эвес ,ону хынап тыва литературада аът дугайында кандыг чогаалдар билиринерни коргузуптээлинер.(Ажылчын кыдырааштарында 8дугаар айтырыгга харыылаар)

Ам дыштанылга ортээлинде чедип келдивис,дыш ап сергектенип алыылынар

Викторина «Билир сен бе?»

Улаштыр хап ораалынар.Орук ара Эзир-Кара деп ырыны ырлажып омак-хоглуувусту бадыткаптаалынар.( «Кайгалдар»,«Дургуннар» тус-тузунда улежип алгаш  ырлажыр)

Сергек-омак найырал ортээлинде халдып келгенивисти эскербейн бардывыс , уруглар.

Улегер домактар-биле ажыл (чурум чыскаалдыр тургузар)

Эки аът-эр кижинин эжи          Кижинин эр аът эжи эки

Кижи экизи-кижиизиинде,       Кижиизинде  экизи кижи,

Аът экизи-чугуруунде             Экизи чугуруунде аът

Эки кижиге   эш хой,               Хой кижиге эш эки

Эки аътка  ээ хой.                     Аътка ээ хой эки

Ада турда чон таныыр,аът турда чер коор

Чон таныыр турда ада,чер аът коор турда.

        Ийе,аът турда чер коор дээни дег,чугурук оккур аъттарывыс ачызында Ак-Эрик суурда халдып кирип келдивис.Бистин сураглап,коруксеп кел чораанывыс тураскаал бо-дур.Ону корунерден,цементиден шуткуп кылып каан.Ында контр аът Эзир-Кара хииктелип халдып орар,кырында кара эзир база кылыйтып бар чор.

Бо  тураскаалдын  ажыдыышкыны 1993чылдын июль 9-та болган.

Бисти чернин ыраа Ак-Эрикке онча-менди  эккеп, тоогунун тураскаалын коргузуп кааны дээш   М.Идам_Суруннун «Оккур аъттарынга» четтиргенивисти илередип, шулукту аянныг номчуптаалынар.(Х.Хаяан шээжи-биле чугаалаан)

       Ынчангаш тоогулуг чер коруп чораан аян чоруувустун дугайында эш-оорувуске хоореп бээри-биле шулуктун  тема, идеязын  тодарадыптаалынар.(Ажылчын кыдырааштарында 2,11 дугаар айтырыгга харыылаар)

Онаалга: Чогаадыг «Аът- эр  кижинин ыдыктыг эжи, сулдези болгаш чоргааралы»

Кичээлге идепкейлиг ажылдаан Х.Хаяан, М.Айдын, С.Дан-Хаяа 5 демдекти, ажылдарга киржип-даа турган болза,долу  болбааны дээш А.Белек-Кыс, М.Шолбан 4-ту салдым . Дыштанып алынар.Кичээл дээш четтирдим.