«Кызыл-Бѳрттүг» деп чечен чугаада ат домактары
творческая работа учащихся по теме

Чечен чугаада ат домактарын чогаалчыныӊ кииргениниӊ онзагайы.

 Ажылдыӊ чаа чүүлү: тыва дыл кичээлинге «Ат домактарын» ѳѳренип  тургаш, чогаал-биле холбап, ону тывары. Кичээлге домактарныӊ сайгарылгазын  кылып,бѳлүктеп кѳѳрү.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл kyzyl-borttug_dep_chechen_chugaada_at_domaktary_.docx31.65 КБ

Предварительный просмотр:

Тыва Республиканыӊ ѳѳредилге болгаш аныяктар яамызы

Чеди-Хѳл кожууннуӊ Хову-Аксы ниити билиг ортумак школазы

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы

«Кызыл-Бѳрттүг» деп чечен чугаада ат домактары

                       Ажылды шинчилеп кылган кижи:

                                         Монгуш Сайын-Белек 7 «б» класстыӊ ѳѳреникчизи

                                                 Ажылдыӊ удуртукчузу: тыва дыл болгаш                                                

                                                 чогаал башкызы Кунгаа Д.К.

Хову-Аксы-2015чыл

Допчузу

               Киирилде кезээ:

I.кезээ  1.  Чогаалчыныӊ амыдыралы

II.кезээ  1.Чогаал ажылыныё сайгарылгазы

               1.2.Ат домааныё т==г\з\

               1.3.Ат домактарын чижектерге бадыткап к=рг\скени

Т\ёнел________________________________________________

Шинчилелге ажыглаан материалдар:

Приложения________________________________________

Киирилде кезээ

Чуге шилип алганыл?

Ажылдыӊ объектизи: Кызыл-Эник Кудажы «Кызыл-Бѳрттүг» деп чечен чугаазы.

Шинчилел ажылыныӊ чугулазы:

Чечен чугаада ат домактарын чогаалчыныӊ кииргениниӊ онзагайы.

 Ажылдыӊ чаа чүүлү: тыва дыл кичээлинге «Ат домактарын» ѳѳренип  тургаш, чогаал-биле холбап, ону тывары. Кичээлге домактарныӊ сайгарылгазын  кылып,бѳлүктеп кѳѳрү.

Шинчилел ажылыныӊ сорулгазы: чечен чугаада ат домактарын тып, оларны бѳлүктеп тывар.

Сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

  • Бажыӊ-балгат иштин (интерьер) кѳргүскен ат домактары
  • Бойдус чурумалын илереткен ат домактары
  • Чылдыӊ үезиниӊ онзагайы
  • Кызыл деп сѳстүӊ сайзыралы
  • Инекке хамаарышкан ат домактары
  • Оолдуӊ корткан сагыш-сеткилин илереткен ат домактары
  • Улуг ужарга келгеш улустуӊ хѳлзээшкини
  • Кызыл-Бѳрттүгнүӊ эртем чедип алгаш, Хүтке келгенин илереткен ат домактары

Шинчилел ажылыныӊ методу: дилеп тыварыныӊ

Шинчилелге ажыглаан материалдар:

  • 7 класс «Тѳрээн чогаал» ному
  • «Тыва дыл» 7 класс
  • Тайылбыр словары 1-2 кезээ.
  • К-Э.Кудажыныӊ «Чыынды чогаалдары»
  • Ш.Ч.Сат «Амгы тыва литературлаг дыл». Синтаксис  Кызыл,1983.
  • Ш.Ч.Сат «Стилистика болгаш чугаа культуразыныё чамдык айтырыглары» Кызыл,1966.
  • М.Д.Биче-оол «Тыва чугаа культуразы».Кызыл,1970.
  • А.Ч.Кунаа «Простое предложение современного тувинского языка» Кызыл,1970.
  • М.Д.Биче-оол,А.Ч.Кунаа «Тыва дылдыё  ==редилге ному». 2 кезээ.Синтаксис.Кызыл,1964.

1)Кызыл-Эник Кыргысович  Кудажы кол маадырныӊ чурттап турар оран- савазын кээргенчиин кѳргүскен. Бо бүгү чүүлден оларныӊ амыдыралыныӊ кандыызы биске тодазы-биле кѳстүп турар. Автор маадырыныё бажыӊ-балгадын шак мындыг ат домактары-биле илереткен.

  • Озалааш казанак.
  • Соӊгалар чок, тар эжиктиг казанак бажыӊ.
  • Ооӊ ишти мат кара ыш, ортзуна часпак изиг-демир, дѳрде ийи кара аптара.
  • Частан чаглак.

2)Бойдус чурумалын ат домактарыныӊ дузазы-биле автор дыка онзагай кылдыр бижээн. Оолдуӊ ѳѳрээн сагыш-сеткилин бойдус-биле холбап чураан.

  • Кааӊ дээр.
  • Сериин болгаш шык агаар.
  • Эрик дургаар ногаан эзимнер, харлыг баштыг тайгалар, кадыр чалымнар.
  • Бо-ла таваржыр кѳк ортулуктар.

3)Чылдыӊ үелерин  автор кижиниӊ карактарынга кѳстүп турар кылдыр илереткен./е б\р\з\ бодунуё онзагай чажыт демдектерлиг деп ч\\л\н билир болгай бис.

  • Чай.
  • Чайныӊ адак айы.
  • Чайлагларында аалдар.
  • Шал кѳк оът-сиген.
  • Шыӊгыыраан соок.
  • Улгаткан хар.

4)Чогаалдыӊ эгезинде-ле «Кызыл» деп сѳстүӊ онзагайын, ол үениӊ  тускай бурунгаар кѳрүштүг кижилерниӊ сонуургалы турган дээрзин билип алыр бис.

  • Черле ынчаш, ол үеде  «кызыл» деп сѳс кедергей ѳктерээн, кижи болганыныӊ аксынга баглап каан чүве дег, турган үе.
  • Дѳвүн, хем куду Кызыл хоорай.

5) Тыва чон шаг-т==г\ден бээр мал ажыл-агыйлыг  к=шк\н чон чораан.Кижилерниё малга ынаан,,ону камнап,карактап,=ст\р\п билирин б=г\нге дээр билир бис.Бо чогаалда Кызыл-Бѳрттүгнүӊ чүден эргим хайыралдыг чаӊгыс инээн автор сагыш-сеткилди =й\п турар кылдыр  бижээн.Инектиӊ ѳлгенин дараазында ат домактар-биле илереткен.

  • Чарлы берген шандыры.
  • Кеш адаанче уштунуп келген шѳйүндүлер.
  • Соккан инек.
  • Инээвис, инээвис.
  • Сүт болгаш карак чажы.

6)Оолдуӊ корткан сеткилин, шыдаптар мен деп чоруун дараазында домактар-биле бижээн.

  • Хапта кажык.
  • Ында ачазыныӊ эрги-каксы хеви.
  • Аалда аза-бук.
  • Аякта мүн.
  • Ѳштүӊ тевии.
  • Ам аӊаа чүү-даа коргунчуг эвес: аӊ-бѳрү-даа, адыг-мажаалай-даа, хүннүӊ изии-даа, Хүттүӊ ужары-даа.

7)Кызыл-Бѳрттүгнүӊ хеп-хенертен чаа үеже кѳрүжүн чогаалчы ёзулуг шынчы чорук-биле илереткен. Севиге келгени, улуг ужурга таварышканы, улустуӊ дүвүрелин чараш домактар-биле билдилиг ажыглап бижээн.

  • Ынчан Севиге элээн каш аалдар, Бии-Хемниӊ эрик кырынга үш-дорт казанак бажыӊнар, чадырлар.
  • Изиг картошка.
  • Орус сугжу.
  • Салчыларныӊ «лоцман» дээр даргазы.
  • Хүт ужары.
  • Хып турар улуг одаг.
  • Улус чугаа солчуп четтикпээнде-ле база бир ужар.
  • Улустуӊ хѳглүг чугаазы.

8)Кол маадырывыстыӊ эртем чедип алгаш, чаа үениӊ кижизи бооп чедип келгенин чоннуӊ сонуургааны.Хүттүӊ араттарынга ёзулуг дириг суртаал болганын автор дыка тоолзуг кылдыр бижээн.

  • База катап Хүт.
  • Аревэчи Маадыр Кызыл-Бѳрттүг.
  • Таӊды дег бедик, далай дег улуг эртемниг оол.
  • Чаа үениӊ, чаа салгалдыӊ кижизи.
  • Кедилиг ажыл.
  • Чажындан-на томаанныг оол.
  • Дѳрт чыл ѳѳренгеш, дѳрт чүүл эртемниг келген оол.
  • Хүттүӊ оглу-дур.
  • Дириг суртаал.

 

Тыва дылдыӊ синтаксизиниӊ тѳѳг\з\нде эё эртеги домактарга ат домактары хамааржып турар.

Ат домактары дээрге кол кежиг\н\ адаарыныё болгаш онаарыныё падежинде ч\ве ады-биле илереттинген чаёгыс составтыг домак болур.

Ат домактары узун т==г\л\г,ылаёгыя с=глекчизи кылыг с=з\-биле илереттинген ийи составтыг домактарны мурнай тывылган.Ол дугайын тыва улустуё аас чогаалындан алган чижектерден к=р\п болур.Улустуё ырлары,тывызыктары,\легер домактар б\д\н-б\д\н\-биле ат домактары болуп турар:

Ырылар

Тывызык

Тыва тоолдарда домактарныё дыка х=й\ база ат домаа кылдыр тургустунган болгулаар, чижээлээрге:

Тоол

Ат домактарыныё х=гж\лдезинче ханылавайн,демдеглезе чогуур: ат домактары элээн =скерилген б\д\шт\г амгы литературлуг дылда-даа,улустуё аас-биле чугаазында-даа калбаа-биле хереглеттинип турар.

Чижек: сырый-сырый хараганнар.ээр орук.

Ат домаа янзы-б\р\ тургузуглуг,интонациялыг болгаш уткалыг.Чамдык ат домактары кыска, б=д\\н,а бир чамдыызы кол кежиг\н\нге хамаарышкан с=стерлиг-делгереёгей-даа болур.

Мен бо теманы шилип алганым ужуру болза, бис 2 чыл иштинде класстаан дашкаар ажылдарга «Чугаа культуразы,эвилен-ээлдек чорук» деп теманы ==ренип келдивис.Бо чогаалда шак ындыг эвилеё-ээлдек чорук ашак биле оглунуё аразында онзагай черде чоруп турар.

Ашак \рг\лч\  Кызыл-Б=ртт\гн\  оглум деп эвилеё-ээлдек адаар.Бо ийиниё аразында эптиг найыралдыг чорук улуг черни ээлеп турар.

Чечен чугаада кижилерниё аразында чугаа,харылзаа эптиг.

Бети дизе орус лоцман кижиниё Кызыл-Б=ртт\г-биле чугаазын кижи магадап ханмас.Чогаалда орус,тыва чоннуё аразында найыралды база делгереёгей к=рг\скен.Х\ттен сал-биле Хем-Белдиринче кижилер чоруп турган.Тыва кижиниё мал-маганынга ынаан,ону карактап,ажаап билирин бичии оолдан х=й\-биле билип ап болур.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

9 класска «Чечен чогаалдыӊ лингвистиктиг анализи» деп элективтиг курс программазы

Тайылбыр бижик          Тыва аас чогаалы болгаш литература кижилерниӊ медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чаӊын хевирлээринге, чонну...

Улегер домактар болгаш чечен состер

5 класстын тыва чогаалга кичээл планы...

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыванын улустун чогаалчызы. Оон уран-чечен бедик утка — шынарлыг чогаалдары тыва литературанын алдын курлавырын тургускан.

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы — Тыванын улустун чогаалчызы. Оон уран-чечен бедик утка — шынарлыг чогаалдары тыва литературанын алдын курлавырын тургускан....

К-Э.К. Кудажыныӊ «Кызыл- Бѳрттүг»-деп чогаалынга түӊнел кичээл «Кызыл-Бѳрттүг-ёзулуг маадыр.»

К-Э.К. Кудажыныӊ «Кызыл- Бѳрттүг»-деп чогаалынга түӊнел кичээл  «Кызыл-Бѳрттүг-ёзулуг маадыр»...