Конспекты уроков для 7 класса
план-конспект урока (7 класс) на тему

Темазы: Тыва дыл дугайында

Эпиграф -  Тѳрел дѳзү – ава

                     Тѳѳгү дѳзү – дыл

Сорулгазы:

1. Тыва дыл орус дыл-биле бир дѳмей күрүне дылы дээрзин уругларга билиндирер.
2. Тыва бижикти чогаатканының база ооң тѳѳгүзу-биле уругларны таныштырар.
3. Мергежилге, онаалгаларның дузазы-биле уругларның чугаа сайзырадылгазын чедип алыр.

Кичээлге ажыглаар херекселдер: тыва дыл ному, Тываның гимниниң сѳзүглелин бижээн карточкалар, гимни салып каан компьютер.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезек
2. Кол кезээ:

• Башкының киирилде сѳзү
• Тываның гимниниң сѳстерин сайгарары
• Тыва дылдың Тывадан дашкаар ажыглалы (беседа хевирлиг)

3. Катаптаашкын кезээ:

• Мергежилге 1 арын 4 (бижимел-биле бот-ажыл хевирлиг)
• Мергежилге 4 арын 5 (бижимел-биле)
• Мергежилге 3 арын 5 (аас-биле)

4. Онаалга  Мергежилге 2 арын 4 (бижимел)

Кичээлдиң чорудуу

1. Организастыг кезек. (ѳѳреникчилерни кичээлге белеткээр, башкы бодун таныштырар, даңзы езугаар ончалаар)
2. Башкының киирилде сѳзү

Тыва дыл орус дыл-биле бир дѳмей күрүне дылы болур. Тыва дыл – Тыва Республикада чурттап турар үндезин чоннуң тѳрээн дылы болур. Тыва кижилер чүс-чүс чылдар иштинде тѳрээн дылының дузазы-биле аразында харылзажып, күш-ажылчы ажыл-херээн бүдүруп, ажы-тѳлүн кижизидип келген. Тыва улустуң езу-чаңчылдарын, чүдүлге-сүзүглелин, бойдус болгаш ниитилел талазы-биле билиглерин, аас чогаалын болгаш ниитилел талазы-биле билиглерин, аас чогаалын, ыр-хѳгжүмүн болгаш чечен чогаалдарын боттарының тѳрээн дылы – тыва дыл кырынга илередип чораан.

Ынчаарга тываларның хѳй кезии шаандан тура, Тываның девискээринге чурттап келген болгаш тыва дылдың эдилекчилери болур. Оларны революция мурнунда чурттап турар черниң аайы-биле таңды тывазы деп адап турган, чүге дээрге Тыва чуртунуң мурнуу чүгүн дургаар Таңды сыны (Таңды-Уула) шѳйлүп эрткен болгай. Ынчаарга Моолдуң болгаш Кыдаттың хѳй эвес санныг тываларын база-ла ээлеп турар девискээрин барымдаалап алтай тывазы деп адап турган. Олар амгы үеде кол нуруузу Моолдуң Баян-Ѳлгий аймааның ЦэнгЭл сумузунда болгаш Кыдат Улус Республиканың  Синьцзян-Уйгур автономнуг районунда чурттап турар. Кайда-даа турар тываларның дылы чаңгыс тыва дыл. Ынчалза-даа чер-черде ол дыл онзагай хевирлерлиг, диалектилерлиг апарган. Тываның девискээринде тыва дыл база аңгы-аңгы диалектилер болгаш чугааларга чарлыр. Тыва бижик чогааттынып, тыва дыл башкылаашкынынга, ажыл-херекке ажыглаттынып, тыва дыл кырынга солуннар, номнар үнүп, чечен чогаал сайзырааны-биле чергелештир тыва дылдың дээди хевири – литературлуг дыл тывылган.

Тыва дыл кырынга чонну бир дугаар кѳргүзер чүүл чүл дизе, Тыва Республиканың гимни болур. Тываның гимнин шупту туруп келгеш дыңнаптаалыңар, уруглар! (уругларга дыңнадыр, гимниң сѳстерин уругларга үлеп бээр)

Тыва дыл ѳске дылдар-биле, ылаңгыя тѳрел түрк дылдар-биле холбаалыг. Тыва дылда ѳдүрек деп сѳске бурунгу уйгур, амгы турк (Турцияда), азербайджан дылдарда ѳрдек, кыргыс дылда ѳрдүк, татар дылда үрдек, алтай дылда ѳртѳк, хакас дылда ѳртек, туркмен дылда ѳѳрдек, казах дылда үйрек, узбек дылда ордак деп сѳстер дүгжүп турар. Туркмен, кыргыс, ногай, каракалпак, уйгур, карачай-балкар, алтай, хакас, тофа, тыва дылдарда ѳс- деп кылыг сѳзү дѳмей. Чамдык сѳстерге тыва дылда д деп үнге ѳске дылдарда з азы й деп үннер дүгжүр:

Тыва – кодан

Хакас – хозан

Алтай -  койон (номнуң 159 дугаар арнынга даянып тайылбыр кылыр).

3. Быжыглаашкын кезээ

Мергежилге 1 ар.159 (бижимел болгаш аас-биле)

Кылзаң – кылзыңза

Эргиссең – эргиссиңзе (кагзыңза дээн уткада)

Сүрдеве – хүндүле дээн уткада

Мергежилге 4 ар.160 (бижимел-биле)

Дооразындан харак кѳѳрге,

Торгу хээлиг Тыва чуртум.

Тооп барып кѳрбээн улус

Дорактыг-ла дээр-ле боор оң.

Бараанындан харак кѳѳрге,

Маңнык хээлиг Тыва чуртум.

Маргып барып кѳрбээн улустар

Палхаштыг-ла дээр-ле боор оң.

Мергежилге 3 ар.160 (аас-биле)

Кыдат Улус Республиканың Синьцзян-Уйгур автономнуг районунуң Алтай округунуң алды уездилеринде тывалар чурттап турар. Оларны алтай урянхайлары дээр. Урянхайлар дээрге тываларның бурунгу ады. Ол сѳсте бак сѳглээниниң бичи-даа ора-сомазы чок. 1982 чылда болган чизе-биле алырга, ында тываларның саны 4 муң ажыг кижи болган. Пекин институдунуң ажылдакчызы Хэ Синлян кыдат журналга «Алтай урянхайларының шажын чүдүлгезин ѳѳрениринге баштайгы базымнар» деп чүүл парлаан. Ол ажыл 1949 чылда тиилээн улусчу революцияның мурнунда алтай урянхайларының шажын-чүдүлгезинге тураскааттынган.

Алтай урянхайлары бойдуска, аза-букка, лама-хамга чүдүүр чораан… Отка база чүдүүр, ону дагыыр. Алтай урянхайлары чемненир мурнунда чеминиң үстүн отче чажар, каар. От дагыырын эрги сан-биле күстүң башкы айында – тос айда кылыр турган. (чүүлдү эдертиг кылдыр чугааладыр)

4. Онаалга  Мергежилге 2 арын 4 (бижимел), Тыва дыл дугайында дыңнадыг бижиир.