Ак-Сагыш болгаш Кара-Сагыш деп тоолга даянган кичээл планы
план-конспект урока (5 класс) на тему

Тѳрээн чогаал. 5 класс

Чаа хевирниң  кичээли.

Темазы: «Сагыш бакта сайзыравас,

  сеткил бакта секперевес.»  (Ак-Сагыш болгаш Кара-Сагыш деп тоолга даяныр)

Сорулгалары:

1. Уругларны чагаай мѳзү-шынарга кижизидер; эки, бакты ылгап билир кылдыр; ѳг-бүлезиниң кежигүннери болгаш ѳске-даа кижилер-биле эп-сеткилдиг болурунга чаңчыктырар. Бѳлүкке демниг ажылдадып, бот-харыысалгазын бедидип ѳѳредир.

2. Тоолдуң амыдыралчы утказын тодарадып тайылбырлаар, маадырларның мѳзүлүг болгаш мѳзү чок чоруктарын тодарадыр арганы уругларга бээр.

3. Уран номчулганы чедип ап, харылзаалыг чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези:

Чѳвүрээ чадыр, чуруктар (Ак-Сагыш, Кара-Сагыш, Караты-Хаан, кокай, хаван, дилги, хайыракан), херек сѳстер.

Кичээлди бѳлүктерге чарып алгаш, эрттирер. Ынчангаш бѳлүктерниң дугаарын демдеглеп айтыр.

Кичээлдиң чадалары: (Чаа хевирниң кичээлдери тускай чадаларлыг болур. Оларны дес-дараалаштыр планда айыткан: I, II, III… Уругларның бот ажылы хѳй турар ужурлуг, башкының удуртулгазы-биле боттары сайгарып, түңнеп билир ужурлуг. Башкының уругларга кылдыртыр ажылдарының хевирлери база аңгы-аңгы).

1. Уругларның сонуургалын оттурары:

- Бѳгүн, уруглар, биске онзагай кичээл болур, идепкейлиг ажылдап, немелде номчулга кичээлин эрттирер-дир бис.

- Самбырада теманы кым тода, чараш кылдыр номчуптарыл? - …

- Кичээливистиң темазы чүнүң-биле адаттынган-дыр? – үлегер домак – Эр-хей!

- Билдинмес сѳс бар-дыр бе?

 Сѳс-биле ажыл: секперевес – экиживес

- Үлегер домак деп чүл, уруглар? – чоннуң кыска болгаш чиге сѳглээн суртаал домактары – Эр-хей!

- Теманы кыдырааштарыңарга бижип алыңар.

- А бо кичээлде чүнүң дугайында чугаалажыр хире-дир бис? Кичээливистиң сорулгаларын тодарадып шыдаар силер бе? - …Сагыш бакта сайзыравас, сеткил бакта секперевес- деп үлегер домакты силер канчаар билип тур силер? – Кижиниң сагыш-сеткили багай, арыг эвес болза сайзыравас-даа, экиживес-даа. - Эр-хейлер!

- Теманың сайгарылгазын кылырда,  «Ак-Сагыш болгаш Кара-Сагыш» деп тоол-биле таныжып ажылдаар бис.

- 4 бѳлүкке чарлып алыылыңар. Бѳлүкке ажылдаарының чурумун билир силер:

1) бѳлүкке 1 харыысалгалыг кижи турар;

2)ажылга шупту киржип  харыылаар;

3)бирээзи чугаалап турда, ѳскелери дыңнаар;

4)билбейн барза, катап айтырып аар;

5) бодалдар дүүшпейн барганда, эжиниң сеткилин хомудатпайн, эптиг тайылбырны кылыр.

2. Ɵѳренген теманың актуалдыын, берге чүүлдерни демдеглеп алыры. (Бодум кылыйн, чүнү билбес мен? Ону билип алырымның аргазын бодум тывайн. Бодум кылыйн.)

- Тоолдуң  сѳзүглелин бѳлүктерге үлеп каан. Алган тоолдан үзүндүлериңерни кичээнгейлиг номчааш, кол болуушкуннарны, тоолдуң маадырларын, кол бодалды илередип турар сѳстерни тодарадып, шинчилеп кѳрүңерем . Уруглар сѳзүглел-биле ажылдаар (3-5 мин)

Самбырага бижип каар (саазыннарга үлеп бээр, столдарга) чүүлдер:

кол болуушкуннар -

маадырлары (кандыг маадырыл?) –

болуп турар чери –

кол бодал -

кол сѳстер –

Бир бѳлүктүң сайгарылга кылып, харыылап турар үезинде ѳске бѳлүктер хайгаараар, хынаар, немээр.

3. Берге болуп турар чүүлдерни бодум тып кѳрейн.

Уруглар  сѳзүглел иштинге шинчилел ажылын чорудар.

4. Бергени (айтырыгны) ажып эртериниң аргазын (тѳлевилелди, шинчилелди) бодум тып шенээйн.

Бѳлүкке ажылдап тургаш, уруглар боттарының үлүүн шинчилел ажылынга киириштирер. Башкы хайгаарап турар. Демдектерни ажылдаанының киржилгезин кѳрүп тургаш, салыр.

5. Кылып алган, бергеден үнер кылдыр тургузуп алган тѳлевилелин  (ажылын) ажыглаары.

6. Тып алган харыымны чугаага (ажылымга) ажыглаайн.

- Ажылдаар үеңер дооступ тур. Бѳлүк бүрүзүнден кым кайы айтырыгга харыылаарын үлежип, белеткенип алыр.

1 бѳлүк:

маадырлары – оран-сууру, ада-иези чок, чер кезип, айбыладып чоруур, азып-тенип, аштап-суксап, сүмележип чоруур ийи алышкы: Ак-Сагыш, Кара-Сагыш, ак аът, кара аът

кол болуушкуннар –Хат-чаашкын. Бүргег-туман. Ак аътты чигеш, кара аътты ѳртээш (баглап кааш) удуп чыдып алганы.

эдилелдер – эзер-чонак,

болуп турар чери – ховунуң ховузу

кол бодал (болуушкун)- Кара-Сагыштың сүмези. Ооң дургуннапканы.

Самбырага тыптып кээр сѳстер: Ак-Сагыш, Кара-Сагыш

2 бѳлүк:

маадырлары – муңгарап чоруур Ак-Сагыш – тамыдан оожум дургуннап чорупкан Ак-Сагыш, ѳѳрүшкүлүг Хайыракан, Дилги, Кокай, Хаван

кол болуушкуннар – Тоорук элбек болган, күске-күжүген эңмежок, ай-бес эңме-тикчок, хѳй эът-чаг бар. Араатан аңнар амырап, аас-кежиктиг хүнзээннер.

эдилелдер –дѳрт орун, ийи мѳңгүн даянгыыш (хаванның)

болуп турар чери – хем ѳрү чоктаан орук, чѳвүрээ чадыр, алдан кулаш (чуруун кѳргүзер) тамы (оңгар)

кол бодал - араатан аңнарның ол хүннү канчаар эрттиргени.

Самбырага тыптып кээр сѳстер: чѳвүрээ чадыр (чурук Ак-Сагыштың талазынга), алдан кулаш тамы, 4 орунда ѳѳрүшкүлүг Хайыракан, Дилги, Кокай, Хаван – ѳѳрүшкү

3 бѳлүк:

маадырлары –Ак-Сагыш, Караты-Хаан, шивишкиннер (чалчалар), он мѳге, Караты-Хаанның чаңгыс уруу, мал-маган.

кол болуушкуннар – хаанның дилээ (номчудар), Караты-Хаанның чаңгыс уруун, малының, эдиниң ортаа кезиин Ак-Сагышка үзүп  (чарып) бергени

эдилелдер – ийи мѳңгүн даянгыыш,  хаанның эт-севи (эди)

болуп турар чери – Караты-Хаанның аалы (ѳѳ)

кол бодал - Ак-Сагыштың хаан апарганы

Самбырага тыптып кээр сѳстер: Ак-Сагыш – хаан

4 бѳлүк:

маадырлары – Ак-Сагыш хаан; аштаан-суксаан Кара-Сагыш, хайыракан, дилги, кокай, хаван

кол болуушкуннар – Алышкыларның аштанып-чемненип, хѳѳрежип-чугаалажып олурары. Дүжүт чок хүн болган (номчудар): Дилги күске-күжүген тыппаан (чаңгыс күске), Хаван чаңгыс борбак ай, Кокай ирий берген эрги сѳѳк тып алган, Хайыракан чаңгыс тооруун безин чидирип алган. Каражага таварышкан: Хаван даянгыыжын чидирген, ийи азыының бирээзин сыйып алган, Кокай – сугга дүжүп ѳлү бер часкан, Хайыракан – пѳштен аңдарылган; Кара-Сагыш каттырыпкаш, араатаннарга чиртип алган. Кызыл үер.

Олар чеже-даа араатан аңнар болза,  амыдыраар аъш-чем херек-ле болгай.

эдилелдер – чок

болуп турар чери – Ак-Сагыштың ѳѳ, чѳвүрээ чадыр

кол бодал - Кара-Сагыштың адааргалы, араатаннарның чижи болганы.

Самбырага тыптып кээр сѳстер: чѳвүрээ чадыр (чурук Кара-Сагыштың талазынга), алдан кулаш тамы, 4 орунда каражага таварышкан, туруп-шылаан хайыракан, дилги, кокай, хаван – каража. Кара-Сагыш – чиш.

7. Бот-тускайлаң негелделерге дүүштүр ажылдаары.

Айтырыгга харыылап, дилеп-тып, бѳлүк иштинге үлүүн киирип ажылдап ѳѳренир. Уруглар маадырларның аажы-чаңындан эки, бакты ылгап, ѳг-бүлезиниң кежигүннери болгаш ѳске-даа кижилер-биле эп-сеткилдиг болурунга чаңчыгар. Бѳлүкке демниг ажылдап, бот-харыысалгазын бедидип ѳѳренир.

Сѳзүглелге хамаарыштыр: тоолдуң амыдыралчы утказын тодарадып тайылбырлаар, маадырларның мѳзүлүг болгаш мѳзү чок чоруктарын тодарадыр. Чараштыр, тода, чараш кылдыр номчуур, харылзаалыг чугаазын сайзырадыр.

8. Ɵѳренип алган чүүлүн (чаа билиин) угаанынга сиңирип алыры, катаптаары, билиглер системазынче киирери.

Ам самбырада үндүрүп алган сѳстеривисти деңнеп, түңнеп кѳрээлиңерем.

- Тоолдуң кол маадырлары кымнар-дыр? - Ак-Сагыш, Кара-Сагыш

- Оон ѳске маадырлар? - ак аът, кара аът, Хайыракан, Дилги, Кокай, Хаван , Караты-Хаан.

- Ол маадырлар аразында харылзаа бар бе? – Бар.

         Ак-Сагыш – Кара-Сагыш – аъттары

Ак-Сагыш –ѳѳрүшкүлүг, тодуг-догаа  Хайыракан, Дилги, Кокай, Хаван

Ак-Сагыш – Караты-Хаан, хаанның уруу

Кара-Сагыш – могап-шылаан, аштаан Хайыракан, Дилги, Кокай, Хаван

- Ак-Сагыш, Кара-Сагышты кандыг маадырлар деп билип алдывыс? (Олар бо тоолда кандыг маадырлар-биле харылзаалыг-дыр?)

Ак-Сагыш – эки мѳзү-бүдүштүг, угаанныг, кижилерге дуза чедириксээр,

Кара-Сагыш – мѳзү чок, чүгле бодун бодаар, соң-даарта амыдырал кандыг болу бээрин чедир бодавас.

- Бо ийи маадыр бот-боттарынга дѳмей бе? – Чок. Удурланышкак.

- Ак-Сагыш, Кара-Сагыш кымнарыл ол? – алышкылар. Алышкылар болганда чаңгыс ѳг-бүлениң оолдары боор. А ѳг-бүле кижиге ыдыктыг.

- Ол алышкылар херек кырында кандыг болур ужурлуг турганыл? Хүндүлежир, эп-найыралдыг болур, бот-боттарныга эки хамаарылгалыг болур.

- Ол маадырлар аас-кежиктиг бе? дээш оон-даа ѳске айтырыгларга харыылап болур.

Түңнел:

- Тоолду чүнүң-биле дооскан-дыр? Ак-Сагыштың бодалы-биле (номчудар)

- «Бак сагыш башка халдаар». Чүл ол? – Үлегер домак.

- Утказын кым тайылбырлаптарыл? – үлегер домакта кара сеткил кижиниң бодунга ера (бак) халдадыр дээн.

- Бо тоолда бодунга ера халдаткан кижи кымыл? – Кара-Сагыш.

- Ынчангаш бо тоолдан ап кѳѳрге, чон аразында кандыг кижилер барыл? –

1)эки мѳзү-бүдүштүг, чараш аажы-чаңныг, кижилерге дуза чедириксээр – мѳзүлүг.

2) чүгле бодун бодаар, соң-даарта амыдырал кандыг болу бээрин чедир бодавас – мѳзү чок.

Ынчангаш база бир ханы уткалыг тыва улустарның үлегер домаан сактып алыр-дыр бис, уруглар: «Сагыш бакта сайзыравас, сеткил бакта секперевес».

Ынчангаш бо тоолда кижилерниң сагыш-сеткилин кончуг тода кѳргүскен-дир, уруглар.

- Бо тоолду кым чогаатканыл? Автору чок, чон боду чогааткан.

- Эр-хейлер!

9. Рефлексия. Ɵѳренгенин сайгарары:  Мен билдим… Мен шыдаптым… Мен… дугайында тып алдым. Бот үнелели.

Ɵѳреникчилерниң боттарынга хамаарыштыр үндүрген түңнелдери.

10. Онаалга: Тоол бүрүзү эрес-дидим, чаагай чүүлдерни мактап, багай чүүлдерни сойгалап турар деп ооң мурнунда-даа кичээлдерде чугаалажып турган бис.

Тоолду чедир чогаадыр:  «Сагыш бакта сайзыравас, сеткил бакта секперевес» деп үлегер домакты Ак-Сагыштың Кара-Сагышка тайылбырлап бергени.

Кичээлге херек чүүлдерниң даңзызы:

1. Чѳвүрээ чадыр -2 (самбырага чуруур)
2.  Чѳвүрээ
3. Сѳстер парлаар:

Ак саазынга карартыр - Кара-Сагыш, Караты-Хаан, Хайыракан  , Кокай, Дилги, Хаван, могап-шылаан, каража, чиш

Ɵңнүг саазынга: Ак-Сагыш, Хайыракан, Кокай, Дилги, Хаван, Караты-Хаан, Хаанның чаңгыс уруу, ѳѳрүшкүлүг, тодуг-догаа, хаан

4. Чурук: кулаш, ай-бес, хаванның ийи азыы, мѳңгүн даянгыыш
5. Магниттер
6. Ватманнар
7. Фломастер

Бѳлүкке ажылдаарының чуруму: 4шт

1) бѳлүкке бир харыысалгалыг кижи турар;

2)ажылга  шупту киржип  харыылаар;

3)бирээзи чугаалап турда, ѳскелери дыңнаар;

4)билбейн барза, катап айтырып алыр;

5) бодалдар дүүшпейн барганда, эжиниң сеткилин хомудатпайн, эптиг тайылбырны кылыр.

Шинчилел ажылын чорударынга хереглээр сѳстер: 4шт

Үзүндүде кирген маадырлар (кандыг маадырыл?) –

Кол болуушкуннар -

Кылдыныгның болуп турар чери –

Кол бодал (болуушкун) -

Үзүндүде чугула сѳстер –

Кичээлдиң кыска анализи:

1. ФКƟС дүүштүр негелделерге таарыштыр эрттирерин оралдашкан. Кичээлдиң чадалары. Сорулгазын уруглар салыр. Бодандырар, чогаадыр, шинчилээр  онаалгаларны бээри.
2. Чаа технологиядан – кейс технологияның кезектерин ажыглаан. (кейс задания - онаалгалар, кейс ситуации - байдалдар, кейс цели - сорулгалар.) Сѳзүглелди үзүктеп алгаш, сайгарылгазын кылып, түңнелдер үндүрери база кейс технологияның бир хевири болур.
3. Шинчилел, хайгаарал, беседа, дилеп тывар, бот ажыл, шенелде, башкының сѳзү  методтарын ажыглаан.
4. Анализ, деңнелге аргалары колдап турар.
5. Кѳргүзүг херекселдери, схемаларны ажыглаары эптиг, дээштиг.
6. Сѳс, домак, сѳзүглел-биле, ном-биле ажылдар бар.