Кичээлдиң технологтуг картазы "Синтаксис. Сөс каттыжыышкыны" 6-гы класс
материал (6 класс) на тему

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

  Уругларга сөс каттыжыышкыннарын өөредир, сөс каттыжыышкынының сөстен ылгалын болгаш домактан ылгалын шиңгээттирер. Сөс каттыжыышкынының тургузуун, холбааларының бөлүктерин ылгап өөредир.  

  Аас болгаш бижимел чугаазынга сөс каттыжыышкыннарын шын ажыглап, тодарадып билиринге чаңчыктырар. Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, сөс курлавырын байыдар.

  Долгандыр турар амылыг бойдуска ынак, аңаа хумагалыг болурунга уругларны кижизидер.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1. Эртем (дыл) талазы-биле:  Сөс каттыжыышкыннарын, оларның тургузуун болгаш холбааларының дугайында уругларның алган билиглерин ханыладып, улам ыңай өөредир.
2. Метапредметтиг (эртемнер талазы-биле чедип алыр түңнелдер): Сөс каттыжыышкыннарын орус дыл-биле деӊнээри, уругларныӊ делегей көрүүшкүнүн делгемчидер, культуразын бедидери.

3. Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: Уругларны долгандыр турар амылыг бойдуска ынак, аӊаа хумагалыг болурунга кижизидер.

Өөредир арга-методтар

Беседа методу, бөлүк болгаш бот-тускайлаӊ ажылдаары, башкы болгаш өөреникчиниӊ ажыл-чорудулгазы метод, деӊнелге методу, оюннар методу, кадык камгалаар метод.

Кичээлдиӊ дерилгези

компьютер, презентация, карточкалар, сигналдыг карточкалар, сюжеттиг чурук.

Кол терминнер

Синтаксис, сөс каттыжыышкыны, ат сөстүг сөс каттыжыышкыны, кылыг сөстүг сөс каттыжыышкыны, наречиелиг сөс каттыжыышкыны, холбаалар, каттыжылга холбаазы, башкарылга холбаазы, хамааржылга холбаазы, тааржылга холбаазы.

Кичээлдиң этаптары (кезектери)

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер, мергежилгелер, онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреник

чиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаа чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1. Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Чаа тема өөредиринче уругларны хаара тудары.

– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Кичээлди эгелээр мурнунда таныжып алыылыӊар. Мени Монгуш Айдын Эрес-оолович дээр. Бөгүнгү тыва дылыӊар кичээлин мен эрттирер мен. Силерниӊ клазыӊарда шупту-ла угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ, кичээнгейлиг оолдар бар деп дыӊнадым. Кичээливисти  ынчангаш шупту хөглүг болгаш солун кылдыр эрттирип аалыӊар аа, уруглар. Кичээлге белен силер бе?

(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).

– Самбырада  ай, хүннү бижип алыӊар, уруглар. (Апрельдиң дөртү)

– Бөгүнгү ай, хүнде кандыг чазып болгу дег сөстер бар-дыр? (апрель, дөртү)

• Чүге апрель деп сөске частырыгны кылып болур деп бодап тур силер, уруглар? (Орус дылдан үлегерлээн сөстерге кандыг-даа таварылгада чымчак демдекти (ь) бижиир).

– А чүге дөртү деп сөске частырыг кылып болур деп бодап тур силер? (Айтырыы – чүзү? хамаарылга хевириниң 3-кү арында турар, бир эвес онаарының падежинде турган болза, ук үннүң үжүүн дакпырлап бижиир апаар)

• Эр-хейлер! Ам дараазында чурукту кичээнгейлиг көрүптээлиңер. Чүнү көрүп тур силер? (ыяш тарып турар уруглар). Чурукка аттан берип көрүңерем, уруглар!
• Чуруувусту “Кижи – бойдустуң төлү” деп адап ап болур бис бе?
• Кым билирил? Бо чылын Россияда чүү чылын чарлаан ийик? (Экология чылы)
• Эр-хейлер! Ынчангаш бөгүнгү кичээливистиң кыйгырыын “Кижи – бойдустуң төлү” деп алыр болзувусса кым чөпшээрежирил?

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар, айтырыгларга харыылаар. Кичээлге белен болур.

Айтырыг-харыы.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер.

Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру

2. Медереп билир түңнели.

Кандыг-ла бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга тургустунуп кээр.

3. Кылып чорудуп тура, чедип алыр түңнелдер.

Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алган болур.

Аас-биле харыылаар

 2. Херек кырында шенеп өөредири

Ооң мурнунда өөренген чүүлдерин катаптавышаан, амгы билиг-биле харылзаштырып, улам ханы өөредири.

1. Самбырага ажыл:

• Ам шуптувустуң кичээнгейивис самбыраже. Самбырада бердинген сөстерни чурукка даянып алгаш, эжеш кылдыр тургузар бис. Күзелдиг уруглар самбыраже холун көдүргеш, үнер.

• Тургузуп алган эжеш сөстеривис чүлер болур-дур, уруглар? (сөс каттыжыышкыннары)
• Эр-хейлер! Ынчангаш бөгүн кичээлде кандыг тема өөренир-дир бис? (сөс каттыжыышкыннарын)
• Эр-хейлер! Сөс каттыжыышкыннарын өөренир бис. Темавысты бижип алыылыңар!
• Кичээнгейни экранче, уруглар!

Сөс каттыжыышкынын база домакты шинчилеп өөренир грамматиканың бир кезээн синтаксис дээр.

2. Угаан сайзырадыр ажыл:

– Экранда бердинген сөс каттыжыышкынын 2 катап сактып номчуп алыңар: ногаан арга, тооруктуң сайы, чараштыр чуруур, арыг суг, балыктың казырыы. 

– Кижи бүрүзү кыдыраажынга сөс каттыжыышкыннарын сактып бижиир.

– Бижип каапкан соонда, чанында эжинге хынадыр.

2.1. Карточкалар-биле ажыл 

(3 карточканы 3 өөреникчиге үлеп бээр).

Самбырага үнгеш ажылдаар, сөс каттыжыышкыннары тургузар, башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2. Медереп билип олургаш чедип алыр түӊнелдер. Айтырыгларны дыӊнап олургаш, оларныӊ дүрүмнерин сактып алыры.

3. Таарыштырар түӊнелдер. Айтырыгларга харыылаары.

4.Харылзаштырар түӊнелдер. Айтырыгга хамаарыштыр боттарыныӊ бодалдарын илередир.

Аас-биле ажыл

3. Бергедээшкиннерни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Көргүзүг материалдарын  уругларга утказы билдинип турар кылдыр тайылбырлаар.

1. Оюн «Илчирбе»

• Ам дараазында оюн ойнаар бис, уруглар. Оюннуң утказы мындыг:  бир өөреникчи бир сөс чугаалааш, дараазында эжинче дамчыдар, эжи ол-ла сөстү ажыглап тургаш, сөс каттыжыышкыны чугаалаар, оон өске эжинче дамчыдар, ол эжи ол-ла сөс каттыжыышкынын ажыглап тургаш, домак чогаадыр.

     Чижээ: хүн – алдын хүн – Алдын хүн хүннеп тур.

      Оюнну ойнаар, оюн соонда сөс, сөс каттыжыышкыны болгаш домактың ылгалын уруглардан айтырар.

2. Домак-биле ажыл:

Чодур пөштер, шивилерниң будуктары харны угбайн, черже эглип бадып келгилээн.

– Экранда  чүнү номчуп тур силер, уруглар? (Домак)

 – Домак-тыр ийе, чүге домак деп билип кааптыңар? (төнген уткалыг бодалды илередип турар)

 – Бердинген домакта каш сөс бар-дыр уруглар? (Домак 10 сөстен тургустунган)

– Ам сөс каттыжыышкыннарын тыпкаш, ушта бижип алыылыңар. (чодур пөштер, шивилерниң будуктары, харны угбайн, черже эглип бадып келгилээн).

– Сөс каттыжыышкыннарынче айтырыглардан салыңарам, уруглар.

чодур (кандыг?) пөштер

шивилерниң (чүлерниң?) будуктары

харны (чүнү?) угбайн

черже (кайнаар?) эглип бадып келгилээн

 – Айтырыгны салып турар сөс дээрге чугула сөс болур, а айтырыгга харыылап турар сөс дээрге чагырткан сөс болур.

Сөс каттыжыышкыннары оон аңгыда кандыг болурул? Кым тыптарыл? Сөөлгү ийи сөс каттыжыышкыннарын деңнеп көөр болза, биргизи чүгле ийи сөстен тургустунган, а ийиги 4 сөстен тургустунган – бо таварылгада нарын сөс каттыжыышкыны болур. А бирги таварылгада кандыг-дыр, уруглар? (бөдүүн)

3. Дүрүм-биле ажыл:

– Дүрүмнү кым номчуптарыл? (Чугула сөзүнүң аайы-биле сөс каттыжыышкыннарын ат сөстүг, кылыг сөстүг, наречиелиг деп бөлүктээр).

– Үстүнде онаалгавысче эглип келгеш, тып алганывыс сөс каттыжыышкыннарын чугула сөзүнүң аайы-биле бөлүктерин демдеглеп көрээлиңерем, уруглар.

Айтырыгны долу кылдыр харыылап шыдаары, лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

Башкы өөреникчилериниӊ шуптузу-биле ажылдаар. Өөреникчилер айтырыгларга чаӊгыстап харыылаар.

Уруглар домакты номчуур, башкының айтырыгларынга харыылаар.

1. Бот тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Бодунуң билиин медереп билири. Бодунуң ажылынга үнелел бээр.

2.Медереп  билип олургаш үндүрер түңнел. Билии четпейн турар деп чүүлдү медереп билип олурар.

3.Харылзажыр түңнел.  Чедир билбейн барган чүүлүн башкыдан айтырар.

Аас болгаш бижимел ажылдаар

4. Бергедээшкиннер

ден үнүп, сорулганы чедип алыр.

Мурнунда көрген ажылдарда бергедээшкиннерни илередир. Метапредметтиг харылзаа.

1. Очулдурулга ажылы:

– Эр-хейлер! Самбырага  ажылдадывыс, ам дараазында онаалганы база кижи  бүрүзү  күүседир ужурлуг.

– Бистиӊ бөгүнгү кичээливиске азып чораан аалчы моорлап келген-дир, уруглар. Кымыл бо? (Билбеспей – Незнайка).

– Билбеспей тыва дыл билбес, ынчангаш силерниӊ кандыг тема өөренип турарыӊарны сонуургап, айтырып турар-дыр. Орус дыл кырынга харыылап бээр бис бе?

• Сөс – слово;
• Домак – предложение;
• Сөс каттыжыышкыны - словосочетание;
• Чугула сөс – главное слово;
• Чагырткан сөс – зависимое слово.

– Билбеспей бистиӊ айтып бергенивис билигни шиӊгээдип алгаш, силерниӊ билииӊерни кайгал арга-биле хынап көөр дээн-дир.

2. Сигналдыг карточкалар-биле ажыл:

– Силерниӊ мурнуӊарда ийи аӊгы өӊнүг талалыг карточкалар бар: көк биле кызыл. Экранда  бижээн  сөстерни, сөс каттыжыышкыннарын, домактарны номчааш, шын эвес харыы кирген болза  – кызыл, а шын харыы болза – көк талазын көдүрер силер, уруглар.

1. Эртен чечектерим суггарар мен. – сөс каттыжыышкыны (меге харыы)
2. дамырактың ырызы – дамырактың деп сөс чагырткан сөс болур (шын харыы)
3. хадың – сөс каттыжыышкыны (меге харыы)
4. аныяк хадың – сөс каттыжыышкыны (шын харыы)
5. шыдыраа ойнап турдувус – сөс каттыжыышкыны (шын харыы)

Башкы-биле өөреникчиниӊ сорулгазын  салыр. Бодунуң бодалын бадыткап тургаш, илередир.

Өөреникчилерниң шуптузу-биле ажылдаар.

1.Бот-тускайлаң: бодунуң хире шаан медереп билир, бодунуң чедер, четпес чүүлдериниң чылдагаанын медереп билири.

2.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер: башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап системажыдар.

3.Таарыштырар түңнелдер: чугула херек ажылдарны планнап алыр, план ёзугаар күүседир.

Аас-биле ажылдаар

5. Катаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары.

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиӊгээдип алган билиглерин түӊнеп, системажыдары.

1. Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгарары.

– Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдыӊар, уруглар?  

- Сөс каттыжыышкыннары?

- Өзек сөс деп чүл?

- Чагырткан сөс деп чүл?

- Сөс каттыжыышкыннары чугула сөзүнүң аайы-биле кандыг бөлүктерлигил?

    Кичээливистиң кыйгырыын кым сактып кээрил? (“Кижи бойдустуң төлү”). Силерниң парталарыңар кырында салып каан үжүктер дээрге-ле кыйгырыывыс ол-дур. Кичээливистиң түңнели кылдыр кижи бүрүзү партазында салып каан үжүктү эккелгеш, самбырада үжүктерге немеп каар. Шупту – бойдустуң төлдери бис, бойдусту камгалаар, аңаа ынак болур бис.

2. Бажыӊга кылыр онаалгаӊар:

(Мергежилге 416,417 арын 204).

 Дыштанып болур силер, уруглар. 

3. Демдектер салыры:

Бо хүн шупту кичээлге эки кириштиӊер. Эр-хейлер! Эки харыылаан, хөй балл ажылдап алган уругларга  демдектерин  салыр  мен.

Башкыныӊ салган айтырыгларынга өөреникчилер шупту харыылаар. Онаалганы албан бижип алыр.

Уруглар башкы-биле шупту ажылдаар.

1.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Анализ, синтез болгаш бөлүктээшкин аргалары-биле ажылды чорудары, катаптап, түӊнелдер үндүрер.

2.Таарыштырар түӊнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуӊ ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл