Кичээлдиң темазы : «Аас-кежиктиӊ оруу». (Ч.Ч.Кууларның « Шораан» деп тоожузунга түңнел кичээл) Клазы: 8 «г»
план-конспект урока (8 класс) на тему

Кичээлдиң темазы : «Аас-кежиктиӊ оруу».

(Ч.Ч.Кууларның « Шораан» деп тоожузунга түңнел кичээл)

Клазы: 8 «г»

Кичээлдиӊ хевири: түӊнел кичээл

    Кичээлдиӊ сорулгазы:

1. Ѳѳредиглиг: Чогаалдың кол утказын, маадырларың овур-хевирин, дыл-

домаан сайгарып түңнээри.

2. Кижизидилгелиг: Тоожунуң кол маадыры - Шораанның овур-хевирин

дамчыштыр, уругларны кижизиг мѳзү-шынарга, амыдыралга чүткүлдүг, кызымак, болурунга кижизидип, кандыг-даа кадыг бергелерни шыдажып эртеринге кижизидер.

3.Чугаа сайзырадылгазы: Чогаалга даянып уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазынга сайзырадыр, боттарының үзел-бодалдарын хостуг илередиринге чаӊчыктырар.

Дерилгези: мультмедийлиг кѳргүзүг, ѳѳредилге ному.

Бүгү талалыг ѳѳредилгелиг ажыл-чорудулгазын кижизидери:

а) Харылзажылга ажыл-чорудулгазы: бот-боттары аразында айтырыгларны сайгарып билири, чѳрүлдээлиг айтырыгларны сайгарып билири, бердинген сорулгаларга бодунуӊ бодалдарын шын болгаш долу илередип билири.

б) Башкарыкчы ажыл-чорудулгазы: чогаалга хамаарышкан айтырыгларны боттарыныӊ сайгарып билири; салдынган айтырыгларга чижектер-биле бадыткап билири; номчаан чүүлүнүӊ утказын шиӊгээдип алганы; ѳске чогаалдар-биле харылзаазын билири;

в) Бот-тускайлаӊ ажыл-чордулгазы: ѳѳреникчиниӊ бот башкарнып ажылдаары; кээргээчел, эвилеӊ-ээлдек чорукка уругларны чаӊчыктырары;

Кичээлдиӊ планы.

I. Организастыг кезээ (2мин.)

Б.: - Экии, уруглар! Оожум олуруп алыңар. Бѳгүн бис тыва чогаал киээлинде ажык кичээл эрттирер-дир бис, ынчангаш кичээлге демниг, идепкейлиг ажылдаарыӊарны күзедим, уруглар. Чогаал кичээлинге демдек алырындан ѳске, ол бисти чүүге ѳѳредип турарыл, уруглар?

Ѳ.: - (Чаа чүүл билип алыр, кижи чогаалдыӊ маадырлары-биле катай ѳѳрүп-даа, муӊгарап-даа турар, кижини амыдыралга чепсеглеп ѳѳредир.) 

Ыры (слайд 1.)

Ырыныӊ утказын кым билди, уруглар? (Караа кѳрбес кижи дугайында кым деп чогаалчыныӊ чүү деп чогаалын ѳѳренген бис?)

Б.: -Эр-хейлер, бѳгүнгү кичээливисте Тываның улустуң чогаалчызы Ч.Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузунга «Аас-кежиктиӊ оруу» деп темага түӊнел кичээл эрттирер бис, ынчангаш кыдырааштарыӊар ажыткаш ай, хүннү болгаш темавыстыӊ адын бижип алыылыӊар, уруглар. (Самбырага бижиир.)

Бѳгүн бистиӊ кичээливистиң кыйгырыы:

(Слайд 2) «Амыдырал дээрге демисел»

Б.: Кичээливистиӊ кыйгызыныӊ утказын канчаар билип база «демисел» деп сѳстү канчаар бодап тур силер, уруглар? (Харыы)

Ынчангаш кичээливисте чүнүӊ дугайында чугаалажыр-дыр бис? (Амыдырал дээш демисел) Кичээливис сѳѳлүнде база эпигравывыска эглип келир бис.

II. Сорулгаларны салыры. (2мин.)

- Бо кичээливистиӊ сорулгазы кандыг болурул, уруглар? (Кол маадырныӊ чурттап эрткен амыдыралын сайгарып түӊнээр.) Оларныӊ чуртталгаже чүткүлдүү, кандыг бергелерге таваржып, оларны канчаар ажып эртери.

Б.: Кижи бүрүзү бодунуӊ келир үезиниӊ чаяакчызы, ынчангаш келир үеже шын орукту шилип алыры бодундан хамааржыр, бистиӊ караа кѳрбес маадырларывыстыӊ келир үеже чүткүлдүүн ѳѳренип кѳѳр бис, уруглар.

-Ынчангаш кичээливисте: «Салым чолдуӊ чадазы» деп кадыр-берттиг шораанныӊ бедигээжинче үнер бис, уруглар.

III. Катаптаашкын (20 мин.)

Салым-чолдуң чадазы кѳстүп кээр. слайд 3

Чадаларны чадаландыр кыдырааштарга бижиир.

-Ынчангаш бо чадаларныӊ кырынче кайы бѳлүк мурнай үнүп келирин кѳрээлиӊер.

1 чада. Кежик-чол. Айтырыгларга харыылаар.

-Бо чогаалды автор кымга тураскаадып бижээнил? (Тыва АССР-ниң культуразының ажылдакчызы Солаан Кыргысович Базыр-оолга тураскааткан)

-Тоожунуӊ кол маадыры кым ийик, уруглар?

- Шораанныӊ ада-иезиниң аттары кымнарыл? (Багыр, Чакыймаа)

- Номдан Шораанның портредин тыпкаш номчуур.

(Дыдыраш баштыг, кырлаӊзымаар думчуктуг, терең кирбиктериниӊ адаанда, шалыӊда чодураа дег, кыланнашкан кара карактарлыг…)( 125)

- Шораанның портрединде кандыг уран-чечен аргаларны кѳрүп тур силер, оларны тып адаар.

- Оглун чүге Шораан деп адап алганыл? Номдан тыпкаш номчуур. (ар.163).

(Аваң сени чүге Шораан деп адааныл? Сээӊ салым-чолуӊ шораан-берттиг, аӊаа муңгарылба, оглум, эр кижи кандыг-даа кадыг-бергени шыдап эртер деп элдээрткени ол.) 

- Шораан ѳг-бүлениң кандыг оглу бооп чорааныл? (Ол ѳг-бүлениң дун оглу бооп чораан)

-Кежик деп сѳстүӊ утказын канчаар бодап тур силер, уруглар?

Багырның ѳг-бүлезиниң кежик-чолу - Шораан болуп чоруур.

2-ги чадаже кылаштап үнер бис.

Човулаӊның салым-хуузу.

- Шораанның канчап караа кѳзүлбес апарганыл, уруглар? (харыы «Суг кѳрбейн идииӊ ужулба»)

3-кү чада. Демисел.

-Ада-иези оглунуӊ халаптыг аарыы-биле канчаар демисежип турганнарыл, уруглар? (Эмчиге чедирип,..)

4-кү чада.Чаяалга.

- Оолдуң кандыг салым-чаяны кѳстүп эгелээнил, уруглар? (арын 136)

-Ооӊ талантызыныӊ ажыттынарынга чүү чүве база кымнар салдарлыг болганыл? (Бойдустуң үнү, хемнерниӊ шылыраажы, куштарныӊ үнү, ада-иези, даайы Сотпа, кожазы Сандак ирей)

5-ки чада.Чолдуӊ оруу.

-Оолдуӊ амыдыралче чүткүлдүү кандыг чүүлдерге билдинерил?

(Бичии Шораанныӊ күш-ажылга, амыдыралга, ѳѳредилгеге, эртем-билигже кызымаан чугаалаар).

Сандак ирейниӊ күш-ажыл дугайында чугаазын тыпкаш, номчуур. Ар.146 (Күш-ажылга кижизидилге – кандыг-даа эртемче эге базым-дыр. Эртем кижиден тура сорукту негээр. А тура-сорукту чүгле күш-биле чедип ап болур, амыдыралга сонуургалын база оттурар.) Слайд 4

6-гы чада.Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы.

-Каяа ѳѳренип чеде бергенил? ( Оренбургка). Слайд 5.

7-ги чада.Ат-алдар

Ол конкурска киришкеш, «Айлаӊ куш» деп флейтаны чаалап алган.

8-ки чада.Чолдуӊ бедик чадазы.

Шораан тайганын эӊ бедик кырынче үнүп келдивис, уруглар.

-Шораан кандыг кижи апарган-дыр, уруглар?

Тываның алдарлыг кижилериниӊ бирээзи, сураглыг композитор апарган

ышкажыл. Шораан чеже-даа берге салым-чолдуг болза, амыдыралынга ундаравайн, чаагай үеже чүткүп чорааш, чолдуӊ бедик чадазынга чедип келген.

Сула-шимчээшкинниг оюндан кылыптаалыӊар (3мин.)

1. Шораанныӊ эӊ баштайгы кожуп бижээн сѳзү. («Авай»)
2. Шораанныӊ авазынга бижээн чагаазы. («Авай, мен Сандак ирей сугда бардым»)

IV. Түӊнел.

- Кым билирил, орус литературада бо бистиӊ ѳѳренип турар чогаалывыска дѳмей кым деп чогаалчыныӊ чүү деп чогаалы бар ийик, уруглар? (Владимир Галактионович Короленконуӊ «Караа кѳрбес хѳгжүмчү (Слепой музыкант)», кол маадыр-Петр)

- Эр-хейлер! - Ында болза кол маадыр кымыл? (Петрусь (Петя) караа көзүлбес кылдыр төрүттүнгеш, чүгле сеткилдерни хөгледиптер уяӊгылыг аялганыӊ дузазы-биле амыдыралында бергелерни эртип, аас-кежикти чедип алган)

Чогаалчы Короленко мындыг мерген угаанныг сѳстерни чиге сѳглээн:

«Куш ужарынга салымныг, Кижи аас-кежикке чаяалгалыг».

Ынчангаш бистиӊ бѳгүнгү кичээливистиӊ маадырлары Шораан биле Петрнуӊ амыдыралы кандыг болуп турар-дыр, уруглар? Чүгле Шораанныӊ эвес, а Петрнуӊ база чуртталгазын билир-дир бис, эр-хейлер.

Кичээлдиӊ түӊнели: «Шораан» деп тоожуда кол маадыр бодунуӊ амыдыралынга аас-кежикти чедип алган бе? Ол аас-кежикке чедип аар дээш, кандыг оруктар эрткенил?

Амыдырал дээрге демисел-дир! Кижи бодунуӊ аас-кежиинин дарганы дээр болгай. Шораан шуптувуска үлегер-чижек-тир.

V. Рефлексия. Визуалдыг тест. (1мин.)

1. Мен бѳгүн чаа чүүл билип алдым.

2. Меӊээ солун болду.

3. Мээӊ бодап турарым-биле кичээливистиӊ кыйгызы (эпиграф) тааржыр.

 (ѳѳреникчилер карточкаларын кѳдүрер: бир эвес чѳпшээрежип турар болза – ногаан, чѳпшээрешпейн турар болза – кызыл.)

VI. Бажыӊга онаалга. (1мин.)

1. Кыска чогаадыг «Чогаал бисти чүге ѳѳредип турарыл?»
2. Үлегер домактарны ушта бижиир.