Разработка урока по башкирской литературе
план-конспект урока (8 класс) на тему

 8-се синыфта әҙәбиәт дәресе.

Тема:   Рәми Ғариповтың  «Урал   йөрәге» шиғри хикәйәте

Илен һөймәҫ кенә телен һөймәҫ,                                                                                          Иле юҡтың ҡына теле юҡ!                                                                                                  

Маҡсат:                                                                                                                            «Урал   йөрәге» шиғырының идея – тематик йөкмәткеһе менән танышыу    тел, халыҡ, ил тойғоһо төшөнсәләренең һәр кемгә ғәзиз булыуын аңлатыу, уларҙы һаҡлау – изге бурыс икәнлеген төшөндөрөү                                                 Тыуған ил, тел яҙмышына битараф булмаған яҡлаусы, һаҡлаусы  ил улдары һәм  ҡыҙҙары   тәрбиәләү

Йыһазландырыу: телевизор, кассета,журнал, буклеттар, йөрәктәр

Дәрес барышы:  

1.          Уҡытыусының  инеш  һүҙе.

Һаумыһығыҙ, һаумы әле,                                                          Ниндәй йылы һүҙ икән!                                                             Күңелдәрҙе иретерлек,                                                           Һәр кемгә лә үҙ икән!                                                                        

Һаумы, ҡояш,                                                                     Һаумы,зәңгәр һауа,                                                                 Һаумыһығыҙ, уҡытыусым,                                          Һаумыһығыҙ, дуҫтарым!                                                                        

1. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау- карточкалар менән эш.

Рәми Ғарипов   ҡайһы йылдарҙа    йәшәгән?                                                                           1)1911-1939                          2) 1909-1968                                                                      3)1932-1977                          4)1919 -2005

Рәми Ғарипов ниндәй  бөйөк исемгә  лайыҡ була?                                               1)Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре                                                              2) Башҡорт халыҡ шағиры                                                                                                        3) Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы                                                                             4) Башҡортостандың халыҡ рәссамы

Рәми Ғарипов   ҡайһы ауылда   тыуған?                                                   1)Башҡортостандың Салауат районы Арҡауыл ауылында                                                             2) Переволоцк   районы    Ҡунаҡбай ауылында                                                             3) Башҡортостандың Көйөргәҙе районы Ҡалта ауылында                                                             4) Башҡортостандың Шишмә районы  Келәш ауылында                                                                                                                                  

Рәми Ғарипов   ҡасан  яҙыша башлай ?                                                                      1) 1939-1946  йылдарҙа тыуған ауылы мәктәбендә уҡығанда                                                             2) 1946-1950  йылдарҙа  Өфөлә  9– сы  мәктәптә уҡығанда                                                             3)  1950-1955  йылдарҙа  Мәскәүҙә Яҙыусылар институтында уҡығанда                                                             4)  1941 -1945  йылдарҙа

Рәми  Ғариповтың  ҡайһы шиғри йыйынтығына Башҡортостандың  халыҡ шағиры Салауат Юлаев  премияһы  лауреаты Мостай Кәрим яҡшы баһа бирә                                                                    1) Йүрүҙән. Өфө, 1954.                                                                                                                     2) Таш сәскә.   Өфө, 1958.                                                                                                                                                                                                                                            3)  Һабантурғай йырҙары. Өфө, 1964.                                                                                                                                                                                                                                                                    4)  Осоу.   Өфө, 1966.                                                                                                                                                                                                                                                 5) Аманат.  Өфө, 1969.                                                                                                                                                                                                                                                               6)   Миләш-кәләш.  Өфө, 1974.                                                                                                                                                                                                                                                                   7)   Йондоҙло уйҙар.       Өфө, 1979.                                                                                                                                                                                                                                                             8)  Умырзая йыры.   Өфө, 1981.                                                                                                                                                                                                                                                           9)  Ғүмәр Хәйәм.Тәржемәләр. Өфө, 1992.

  Көслө лә ул, бай ҙа, яғымлы ла,                                                                                            Кәм күрер тик уны кәм күңел…

Был  өҙөк   Рәми  Ғариповтың  ҡайһы шиғырынан  алынған?                                            1)  «Урал йөрәге».                                                                                                                     2)  «Салауат батыр».                                                                                                                      3)  «Аманат».                                                                                                                                      4)  «Уйҙарым».                                                                                                                                                                                                                                           5)   «Туған тел».                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

                                                                                                                                                                           2.Таблица буйынса шағирҙың биографияһын һөйләү.

II. Яңы  тема.                                                                                                                                   1. Хикәйәт  жанрының үҙенсәлектәрен асыҡлау.                                                 Хикәйәт – легендаларға нигеҙләнеп  йәки легенда рухында  яҙылған  юғары романтикалы һәм тәрән фәлсәфәле  әҙәби әҫәр.

 2.Һүҙлек эше – таныш булмаған һүҙҙәрҙең мәғәнәләрен асыҡлау.

Ҡан тамыры – вены

Ҡурсыу- һаҡлау, яҡлау

Тамға – мөһөр,клеймо                                                                                                            

Ырыҫ – бәхет, счастье

Тотҡон- әсир, узник

Юраусы –  әүлиә,толкователь, предсказатель

Сал -  аҡ,седой

3.Шиғырҙы    тасуири уҡыу.

4. Шиғырҙың идея-тематик йөкмәткеһен асыҡлау.

а) Тема һәм проблеманы билдәләү.

- Әҫәр кем йәки нимә тураһында?  (тел, халыҡ, ил тойғоһо төшөнсәләре , Тыуған ил, тел яҙмышына битараф булмаған яҡлаусы, һаҡлаусы  ил улдары һәм  ҡыҙҙары)  

- Ул ни өсөн шулай атала?

б) Хикәйәттең композицияһы.

-Шиғырҙы нисә өлөшкә бүлергә мөмкин? Ни өсөн?

- Һәр бүлектә нимә һүрәтләнә?

-Бүлектәргә ниндәй исемдәр бирергә мөмкин?

в) Хикәйәттең төп идеяһы .

- Әҫәрҙең төп фекере ниндәй?

-Автор шиғыр аша нимә әйтергә теләгән?

5.Уҡыусыларҙың яуабын йомғаҡлау.                                                                               Әҫәрҙә  Урал күкрәгендә урынлашҡан Башҡортостан һәм  халыҡ  яҙмышы хаҡында уйланыуҙар аша шағир тарихҡа мөрәжәғәт итә, азатлыҡ өсөн көрәш батырҙарын телгә ала (Салауат  Юлаев, Шәһит Хоҙайбирҙин, Баһау Нуриманов). Киләсәккә байҡау яһай.Шиғырҙың йөкмәткеһен ике өлөлшкә бүлергә мөмкин. Тәүге бүлектә шағир  халҡының яу юлдары буйлап үткәндәргә сәйәхәт ҡыла. Фажиғәле һәм шанлы тарих биттәрен автор Урал образына бәйләй. Уралтау бөтәһенә лә шаһит:уның ҡуйынына илен ҡурсып яуға күтәрелгән ирҙәр ҡәбере һыйынған, ирек һөйгән халҡы ике башлы ҡарағош тырнағынан һис ҡотола алмаған.Даусан ғорур халыҡ азатлыҡ өсөн көрәштә барыһын кисергән, әммә башын эйеп ҡол хәленә төшмәгән.                                                                                 Әҫәрҙең  икенсе бүлеге « Юҡ,  үлмәне халҡым!»   тигән ғорур раҫлау менән башланып китә.Башҡорт оҙаҡ быуаттар даулашып, үҙ иркен яулап алған.Ул утлы дауыл эсендә Шәһит Хоҙайбирҙин, Баһау Нуриманов кеүек яңы батырҙар сыныҡҡан.                                                                                                        Шиғырҙың һуңғы өлөшөндә автор ирек яулаған Уралтау менән Ағиҙелкәйгә ҡарап һоҡлана, ошо илдә бәхет таңы атыуын сикһеҙ  шатлана һәм ғорурлана. Әҫәрҙең  төп фекере шул.

6. Художество үҙенсәлектәрен тикшереү.

1).Шиғырҙың лексикаһы.                                                                                               Шиғырҙы   ике өлөшкә бүлеп була, тигәйнек. Әммә автор уны биш мәғәнәүи бүлеккә айырған. Һәр бүлектән терәк һүҙҙәрҙе табығыҙ һәм ни өсөн ҡулланылыуын асыҡлағыҙ.

- илкәйем, йөрәк, ҡан тамыры,ҡурай;                                                                                  ҡанлы- данлы  тарих,ҡан-йәш, ҡурай;                                                                                   -йөрәк ҡаны, ҡан-йәш һеңгән аяҡ аҫты, ҡурай;

-үлмәне,ҡайтарырға ирек-ырыҫын,азат бул,                                                             өҙөп ырғытылды ҡул-аяҡтан ҡанлы бығауҙар;

-ҡурай,ҡаны менән (яҙып данын),йөрәк,ырыҫ-бәхет,төйәгем, бәхет таңы.

2). « Тыуған ил төшөнсәһен»  шағир ниндәй һүҙҙәр менән биргән?

Тыуған илкәйем, һәр ташыңа,ил-ояһы, изге төйәк,ватан

3). Синонимдар,антонимдар бармы?

 -   Моң-зар,  зар-һағыш, ҡан-йәш, ил-оя,  азатлыҡ-ирек, ырыҫ-бәхет,       үткәндәр- сал тарих,ни кисермәгән- ни үтмәгән уның башынан.

- Аҡ батшалар ҡара ҡулдар менән                                                                         Муйынынан уның аҫтылар!

Алҡаланып  ятҡан Ағиҙелкәй,                                                                                           Ҡайғы-шатлыҡ менән ташҡанһың.

Еңел ҡурай түккән ауыр моңдар                                                                                        Ҡан-йәшеме әллә уларҙың?

4). Тасуирлау саралары

Эпитет:    ауыр моң-зарҙар,сал тарих,сал сәс,ҡанлы-данлы тарих, ҡанлы  бығау,ҙур йөрәк, ҡарт  Урал, шат йәшлек, изге төйәк, хаҡ яҙмыш

Метафора: Урал күкрәге, йөрәк ҡаны, йөрәк ҡанын эскәс, Урал тотҡоно, ирек рсҡоно, утлы дауыл, бәхет таңы

Сағыштырыуҙар:   йөрәк кеүек, ҡан тамыры булып

Йәнләндереү:  күкһелләнә Ағиҙелкәйем,күккә ашҡан Урал тауҡай, Ағиҙелкәй ҡайғы-шатлыҡ менән ташҡан

5) Автор ҡулланған фонетик саралар.

1-се строфала  «к» өнөнөң ҡабатланыуы лирик геройҙың Тыуған илгә һөйөүен, йылы уй-хисен күрһәтә.                                                                                                          (аллитерация-к,ҡ,с,ш,р,ҙ,ҫ) күренештәре                                                                                         2-се строфала  «у» өнө  уйланыу мәғәнәһен бирә                                                   (ассонанс – а,у,ү)күренештәре

6) текстың синтаксисы һәм пунктуацияһы буйынса эш.                                              - ниндәй һөйләмдәр ҡулланылған?                                                                                       –инверсия күренеше күҙәтеләме?                                                                                               -ни өсөн өндәү, һорау һөйләмдәр күп?                                                                          (фекер йөрөтөң, уйланыу, күҙ алдына килтереү,факттарҙы ҡаршы ҡуйыу)

III. Дәресте йомғаҡлау. Баһалау.

Тыуған ил, тел яҙмышына битараф булмаған яҡлаусы, һаҡлаусы  ил улдары һәм  ҡыҙҙары   бар беҙҙең арала ла.Бөтә кеше кеүек, шағир ҙа –заман улы. Замандан шағир тыуа, шағирҙа заман йәшәй.                                                                      

IV. Өйгә эш.                                                                                                                 Өҙөк ятлап килергә.

Ныҡ тор,егет. хаҡлыҡ хаҡына һин,                                                                                           тура ҡарап әйт һин ир һүҙен

Ҡан тамыры – вены

Ҡурсыу- һаҡлау, яҡлау

Тамға – мөһөр,клеймо                                                                                                            

Ырыҫ – бәхет, счастье

Тотҡон- әсир, узник

Юраусы –

әүлиә, толкователь, предсказатель

Сал -  аҡ,седой

1) илкәйем, йөрәк, ҡан тамыры,ҡурай;                                                                                  

2)ҡанлы- данлы  тарих,ҡан-йәш, ҡурай;                                                                                  

3)йөрәк ҡаны, ҡан-йәш һеңгән аяҡ аҫты, ҡурай;

4)үлмәне,ҡайтарырға ирек-ырыҫын,азат бул,  өҙөп ырғытылды   ҡул-аяҡтан                                                        ҡанлы бығауҙар;

5)ҡурай,ҡаны менән (яҙып данын), йөрәк,ырыҫ-бәхет,төйәгем, бәхет таңы.

Рәми Ғарипов   ҡайһы йылдарҙа    йәшәгән?                                                                          

1)1911-1939                          2) 1909-1968                                                                      3)1932-1977                          4)1919 -2005

Рәми Ғарипов ниндәй  бөйөк исемгә  лайыҡ була?                                              

1)Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре                                                              2) Башҡорт халыҡ шағиры - 1992                                                                                                       3) Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы                                                                             4) Башҡортостандың халыҡ рәссамы

Рәми Ғарипов   ҡайһы ауылда   тыуған?                                                   1)Башҡортостандың Салауат районы Арҡауыл ауылында                                                             2) Переволоцк   районы    Ҡунаҡбай ауылында                                                             3) Башҡортостандың Көйөргәҙе районы Ҡалта ауылында                                                             4) Башҡортостандың Шишмә районы  Келәш ауылында                                                                                                                                  

Рәми Ғарипов   ҡасан  яҙыша башлай ?                                                                      1) 1939-1946  йылдарҙа тыуған ауылы мәктәбендә уҡығанда                                                             2) 1946-1950  йылдарҙа  Өфөлә – 9 - сы  мәктәптә уҡығанда                                                             3)  1950-1955  йылдарҙа  Мәскәүҙә Яҙыусылар институтында уҡығанда                                                             4)  1941 -1945  йылдарҙа

Рәми  Ғариповтың  ҡайһы шиғри йыйынтығына Башҡортостандың  халыҡ шағиры Салауат Юлаев  премияһы  лауреаты Мостай Кәрим яҡшы баһа бирә                                                                    

1) Йүрүҙән. Өфө, 1954.                                                                                                                    

2) Таш сәскә.   Өфө, 1958.                                                                                                                                                                                                                                            

3)  Һабантурғай йырҙары. Өфө, 1964.                                                                                                                                                                                                                                                                    

4)  Осоу.   Өфө, 1966.                                                                                                                                                                                                                                                

5) Аманат.  Өфө, 1969.                                                                                                                                                                                                                                                              

6)   Миләш-кәләш.  Өфө, 1974.                                                                                                                                                                                                                                                                  

7)   Йондоҙло уйҙар.       Өфө, 1979.                                                                                                                                                                                                                                                            

8)  Умырзая йыры.   Өфө, 1981.                                                                                                                                                                                                                                                          

9)  Ғүмәр Хәйәм.Тәржемәләр. Өфө, 1992.

  Көслө лә ул, бай ҙа, яғымлы ла,                                                                                            Кәм күрер тик уны кәм күңел…

Был  өҙөк   Рәми  Ғариповтың  ҡайһы шиғырынан  алынған?                                            1)  «Урал йөрәге».                                                                                                                     2)  «Салауат батыр».                                                                                                                      3)  «Аманат».                                                                                                                                      4)  «Уйҙарым».                                                                                                                                                                                                                                           5)   «Туған тел».                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

   Тәржемәсе,шағир, талип,драматург, бәхетле атай, хәбәрсе, кәңәшсе,  көндәлектәр авторы, патриот,көрәшсе, журналист, актер, ағай, «Башҡортостан ҡыҙы» журналында  яуаплы секретарь һәм бүлек мөдире, рәссам, ярҙамсы, яратҡан ул, һөйөклө бала һәм ир, дуҫ һәм иптәш, ҡәләмдәш…