Эхэ хэлэн
статья на тему

                           «Эхэ хэлэн-манай баялиг»

            гэһэн мүрысөөн-наадам Ивалгын дасанда 16-дахияа үүдээ сэлибэ.

    Россиин Буддын шажанай заншалта Сангхын эмхидхэһэн буряад хэлэнэй мүрысөөн үргэн дэлисэтэйгээр үнгэржэ, буряад хэлэнэй үндэһэн болохо нютаг хэлэнүүдэй хүгжөөлгэдэ ехэ хубитаяа оруулна.

Наадамай зорилгонууд

-Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.

-Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.

-Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

    Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

     Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

МОРИН ТАЛА

а) Нютаг хэлэнэй толи (2000-3000 үгэ байха)

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!  (Үгтэһэн үгүүлэл 45 минута соо оршуулаад, удхыень сээжээр дамжуулха).

 ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан  (Буряад ороной һуурин тосхонууд, мүргэлтэ газарнууд, шүтөөнүүд).

б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй («Үе дамжаһан эд зүйл» (реликвия) гэһэн сэдэбээр хөөрөөн. Нютагайнгаа зоной, гэр бүлынхидэйнгээ үни сагһаа хадагалжа, хэрэглэжэ байдаг зүйлнүүдэй гэрэл зураг буулгаад, тэрээн тухайгаа 2 минутын туршада хөөрөө бэлдэхэ.)

 ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!

а) Хэнэй хэлэн баян бэ?( Гал улаан тахяа жэл угтуулан… Монгол литээр жэлэй эхин болохо сагаан һарын шэнын нэгэнэй һайндэр тухай хөөрөөнүүд бүлэг бүхэндэ тусхайлан үгтэнэ: Хонгоодор буряадай бүлэг: Сагаа алхан орохо ехэ үдэр дэлгэгдэдэг эдеэ хоол тухай (эдеэ хоолой рецептнүүд).

б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай ( Даабари: өөһэдынгөө дураар оньһон үгэ шэлэн, удхаарнь шог удхатай хөөрөө бэлдэхэ. Хөөрөөгөө дүүргэхэдээ, тэрэ оньһон үгөөрөө тобшолхо, 2 минутын туршада үнгэрхэ.)

ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!

а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал

б) Доншуур маани

в) Сагаан Дара Эхын магтаал

 ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан (Гэртээ элдэһэн арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.)

б)  (Энэ мүрысөөндэ ерэхэдээ, хүбүүд нарай хүүгэдэй үлгы дархалха модо, хэрэгсэл абаад ерэхэ . Багшын хүтэлбэри доро тус ажалай гурим, һубарил сахин, түргөөр, нягтаар, зүбөөр үлгыгөө дархалжа дүүргэхэ.)

в) Уран баримал (Ерэхэ жэл угтуулан, онтохонһоо, басниһаа, уран зохёолһоо тахяатай, эрэ тахяатай холбоотой хэһэг абаад, пластилинаар тэрэ удхаарнь урлал бүтээхэ).

     Февралиин 17-до  Эрхүү  можын Оһын аймагай, Буряад ороной табин зургаан һургуулиин  табан зуугаад үхибүүд Ивалгын дасанда сугларжа, бүхэли үдэрэй туршада үнгэргэгдэһэн мүрысөөнүүдтэ хаба шадалаа харуулбад. Манай Түнхэнэй аймагһаа П.М.Билдаевай нэрэмжэтэ Аршаанай дунда һургуулиин найман шабинар эдэбхитэйгээр энэ ехэ һайндэртэ  хабаадаба. Морин талын – “хоер хэлээ тэгшэ мэдэе”  гэһэн даабари Балданов Доржо дүүргэжэ,6 оноо абаба; хонин талын –“блиц-урилдаанда” Суходаев Ринчин   40 асуудалһаа   35 асуудалда харюу үгэжэ шадаа,”уран бэлигтэй- ульгам хэшэгтэй” гэһэн мүрысөөндэ Бараева Бэлигма Далахай нютагта ажаһуудаг таабайнгаа хэтэ сахюур ба гурбан һалаатай модон тармуур тухай  1930-аад ондо хэгдэһэн “үе дамжаһан эд зүйл” гэһэн сэдэбээр хөөрөө эмхидхээ, үхэр талын- “хэнэй хэлэн баян бэ?” гэһэн урилдаанда  эдеэ хоолой рецептээр  Бадмаева Света аарса ба зутараан сай шанажа, айлшадые угтаа; “ оньһон үгэ оностой- олоной үгэ тудастай” гэһэн шатада Ошоров Амгалан гэртэнь болоһон һонин ушар зугаалжа, бултанай һонирхол татажа, энеэлгэбэ, тэмээн талын “ уран гартан” мүрысөөндэ 9-дэхи ангиин шаби  Бадмаева Света   теэбеэтэеэ  элдэһэн хониной арһа  абаад ошожо, тэрээгээрээ   гутал эсхэжэ, оежо үгэһэн байна,”модошо дархан” Арабжаев Гарма үхибүүнэй үүбээ дархалжа олоной һонирхол  татаа,” уран баримал” гэһэн мүрысөөндэ 7-дохи ангиин Бадмаева Света хабаадажа, арсаланай дүрэ пластилинаар бүтээжэ харуулба. Эгээл шухала даабаримнай  уран гоёор, сээжээр Доншуур маани, Этигэл хамбын зальбарал, Сагаан Дари эхын магтаал уншалгын урилдаан байгаа. Булта үхибүүднай һайн бэлдэлгэтэй, бэрхээр бүхы даабаринуудаа хэжэ шадаа.

 Буряад телевиденидэ үнгэргэгдэһэн хоердохи үдэрэй наадамда гурбан үхибүүднай хонгоодорнуудай бүлгэмдэ орожо, гурбадахи ангиин шаби Ошоров Амгалан шог зугаагаа нютаг хэлэн дээрээ хөөрэжэ, жюриин  һонирхол татуулба. Тиихэдэ долоодохи  ангиин Бадмаева Света сагаалганай үдэр дэлгэгдэдэг  аарса, зутараан сайгаараа жюриин гэшүүдые хүндэлбэ, юһэдэхи ангиин  Бадмаева Света  элдэһэн хонинойнгоо  арһаар жаахан гутал эсхээд, тэрэнээ оежо харуулаа.  

   Түрүүшынхиеэ иимэ ехэ наадамда хабаадахадаа, үхибүүд ехэ дуратайгаар бэлдээ. Доншуур маани, Этигэл хамбын зальбарал, Сагаан Дари эхын магтаал һүнишье һэреэгээд асуубалтнай  уншажа үгэхэбди гэжэ баяртайгаар хүүгэд хэлэнэ. Энэ ехэ  бэлэдхэлдэмнай түрэлхид ехэ нүлөө оруулаа, үхибүүдтээ буряад дэгэл, малгай оюулаа, харгын мүнгөөр туһалаа. Санжа Сыренович Дарима Намсараевна Бадмаевтан, Дулма Борисовна  Бадмаева, Александр Доржиевич Селиванов, Аюна Юрьевна Баторова, Чимит Дармаевич Банчиков, Виктория Будаевна Балданова, Юрий Доржиевич Прушенов, Маргарита Ешеевна, Баир Эрдэниевич Арабжаевтан, Ирина Ильинична, Леонид Еремеевич Бараевтан, Софья Геннадьевна, Андрей Макарович Ошоровтон,  Арюна Лопсоновна Амбаева- таанадтаа Сагаан һарын мэндые хүргэжэ, ухаан бодолой эрдэм шудалжа, ута һайхан наһа эдлыт даа, утаатай үргэн гуламтадатнай унтаршагүй унай бадараг лэ, уг гарбалаа мэдэжэ, үри хүүгэдтээ захяа заабари заажа, амгалан ажаһуухатнай болтогой гэжэ үреэнэбди!  Бидэ, хүүгэдээ бэлдэһэн багшанар Людмила Владимировна Жалсанова ба Маргарита Дугаровна Шожоева  «Дэчен Равжалин» хойморой дасанай шэрээтэ Сультим ламада, Хужарай дасанай Жэмбэ ламада, Улаан-Үдэ хото ерэхэ бүхэндэмнай маниие угтан абадаг хүүгэдэй тамирай ба аяншалгын түбэй дарга, манай нютагай Даши Бальжинович Кырмыгеновта, түбэй бүхы ажалшадта, баяр баясхаланиие хүргэнэбди, ажал дээрээ амжалтатай, алиш талаар тэгшэлта, бууса тоонтоео тахинхай, баян тэнюун һуугыт даа гэжэ хэлэнэбди.

   Хамбын эмхидхэһэн “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн наадамда Бэсүүрэй, Сэлэнгын аймагай һургуулинууд арбан зургаа дахин ерэбэбди гэжэ хөөрэнэд, бидэшье  дахин ошохо түсэбтэйбди.

    Элинсэгүүдэй заяаһан буряад хэлэеэ сахин хүгжөөхэ, залуу үетэниие буряад хэлэтэй болгохо, еһо заншалнуудаа һайнаар мэдэхэ эдиршүүлые хүмүүжүүлхэ зорилго үүсхэлыень халуунаар дэмжэнэбди.  Арюун Сагаан һараар арад зоноо амаршалнабди, гаража ерэһэн шэнэ жэлдэ, газар дайдамнай үрэжэлтэй байг, хүн бүхэн, хүгшэн залуу илгаагүй, хүхюун, дорюун зол жаргал эдлэг лэ!

Буряад хэлэ бэшэгэй ба уран зохеолой багша

Жалсанова Людмила Владимировна.

В Буддийском университете «Даши Чойнхорлин» им. Д.Д. Заяева 28 октября прошёл очередной XIII конкурс по бурятскому языку «Эхэ хэлэн – манай баялиг»- «Материнский язык – наше богатство». Этот конкурс по развитию родного языка, воспитанию нравственности, внутренней духовности детей, традиций проводится по духовному замыслу Пандито Хамбо ламы Дамбы Аюшеева.

        Курумканский район представил одну команду, команду Гаргинской школы.

        В очередном конкурсе, проводимом Буддийским университетом «Даши Чойнхорлин» и оргкомитетом конкурса, участвовало 60 команд из районов Бурятии,  города Улан-Удэ, Забайкальского края и Иркутской области.

       Участники в очередной раз собрались, чтобы продемонстрировать знание родного бурятского языка, обычаев и традиций бурятского народа. Шесть учащихся — Эржена Хунхенова, Нансалма Матанова, Кристина Эрдыниева, Батор Цыбенов, Вера Жалсараева и  Светлана Намжилова -  состязались в разных, если быть точнее, в 13-ти номинациях.  Конкурс завершился в 8 часов вечера. В номинации «Хэнэй хэлэн баян бэ?» 3 место заняла ученица 11-го класса Эржена Хунхенова.  Каждый участник принёс команде очень хорошие баллы.  Показали знания бурятских пословиц и поговорок, буддийских традиций и ритуалов, выступили в турнире «Блиц-урилдаан» на знание истории, культуры, искусства и спорта Бурятии, в конкурсе «Даян дэлхэй» электронного учебника «Буряад хэлэн»,  оформили страницу «Полисёнок» газеты «Информ -Полис», мальчики сделали скамейки, а девочки на этот раз начали шить дублёнки. Прошли конкурсы художественного слова и сценок на диалектах.  Декламации восхваления Хамбо ламе Итигилову, чтение Магтаала Сагаан Дари Эхэ и Доншуур Маани тоже оценивались по десятибалльной системе. Было много домашних заданий: это составление словаря баргузинских диалектов, в номинации «Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе»  перевели буддийские притчи, сделали выводы к ним и по смыслу подобрали пословицы.  Интересной получилась настольная игра «Табан эрдэни».

        Конкурс прошёл интересно. Ребята хорошо выступили во всех номинациях конкурса «Эхэ хэлэн- материнский язык». По результатам общекомандного  зачёта наша команда, набрав в общей сумме 97,85 баллов, заняла 4 место.

       На следующий день  выступили в прямом эфире  на БГТРК. Команда нашей школы представила всю Баргузинскую долину и заняла 2 место, выиграв у сборных команд Хори, Хонгодоров,  города Улан–Удэ и Иркутской области.  Уступили только  сборной команде Селенгинских бурятов.

      Мы от всей души благодарим спонсора нашей поездки — депутата  Народного Хурала Баира Базаровича Гармаева. Желаем Вам воплощения всех планов, здоровья и счастья.

       Наша школа  не первый раз участвует в этом конкурсе. 28 мая 2015 года на VI конкурсе мы заняли IV место, отстав от призёров на 0,19 баллов. На VIII конкурсе 18-19 декабря 2015 года   заняли общекомандное 7 место среди 84 команд Бурятии, Иркутской области и Забайкальского края, отстав от 1-го места на 4,7 баллов.  Стали победителями  в номинации «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» (инсценировка 6 мультфильмов). В номинации  «Уран гартан» (пошив из выделанной овечьей шкуры) 1 место заняла Гатапова Сагаан-Дари, в номинации «Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!» (литературный перевод на бурятский язык) Занданова Алтана на VI конкурсе заняла 1 место, на  VIII конкурсе- 2 место.

        29-30  января 2016 года IX конкурс «Эхэ хэлэн — манай баялиг» собрал 83 команды. Мы заняли VII место. Стали победителями в номинации «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» («Озвучка»  6 журналистких репортажей), 2 место по выделке овечьей шкуры.

      22-23  апреля 2016 года  на XI конкурс по бурятскому языку «Эхэ хэлэн – манай баялиг» Курумканский район представил 5 команд: Гарги, Улюнхана, Элысуна, команды Курумканских школ №1 и 2.  В общей сложности наш район представляли 35 школьников. Всего в конкурсе приняли участие 72 команды из районов Бурятии, города Улан-Удэ, Забайкальского края и Иркутской области. В этом конкурсе приняли участие школьники Монголии. Команда нашей школы тогда в 12-ти номинациях набрала в общей сумме 99,2 балла и заняла 1 место.  

        Жалеем, что мы,  учащиеся 11-го класса участвовали в конкурсе последний раз. В следующий  раз будет сформирована другая команда.

       Но атмосфера настоящего большого праздника надолго останется в нашей  памяти.