Тема: «Мээң тѳрээн чуртум».
классный час (6 класс)

                         Тема: «Мээң тѳрээн чуртум».

Кичээлдиң сорулгазы.

I.Ѳѳредилге-кижизидиглиг сорулгазы.

1.Тѳѳгү-биле холбашкан тайылбырны бээр.

2.Тываның Россияга каттышканы улуг тѳѳгүлүг ужур-уткалыг, ужур-дузалыг деп чүвени онзалап демдеглээр, ѳѳреникчилерге билиндирер.

3.Нациялар аразында найыралдың чурттуң сайзыралынга, бурунгаар хѳгжүл-дезинге эргежок чугулазын айтып, демдеглээр.

II.Чугаа сайзырадылгазы.

1.Ѳѳреникчилерни бодалдарын аас-биле шын илередип билиринге чаңчыкты-рар.

2.Аянныг болгаш медерелдиг номчуурунга ѳѳредир.

III.Кичээлдиң дерилгези.

Тываның тѳѳгүзү-биле холбашкан чуруктар.

                                     Кичээлдиң  чорудуу.

I.Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынаар кезээ.

Ѳѳреникчилерниң кичээлге беленин хынааш, кичээлдиң сорулгазын сайга-рып, тодарадыр.

II.Кол кезээ.

- Эргим, уруглар! Бѳгүн бүгү Россияда, ооң иштинде бистиң бичии Тывавыс-та, бичии Сосновка суурувуста онзагай байырлал болуп турар.Ол байырлал дээрге – чаа ѳѳредилге чылының эгелээри – Сентябрь 1-ниң байырлалы – «Билиглер хүнү».

      Ол хүннү чүгле силер эвес, а силерниң ада-иелериңер база четтикпейн манап турган, чүге дээрге олар ажы-тѳлү эртем-билиглиг кижилер болурун күзээр.

     Силер ам 9-ку класстың ѳѳреникчилери болганыңар ол.Чай дургузунда дыштангаш, хостуг-шѳлээн, чараш, чырык школавыста ѳѳренип чедип келгенивис дээрге-ле, силерниң ада-иелериңерниң,башкыларның, школаның ажылчыннарының, даргаларывыстың, Күрүневистиң бис дээш сагыш-чо-ваашкынының ачызы-дыр деп билип алыр ужурлуг силер.

    Бѳгүн улуг байырлалдарның бүдүүзүнде  бис шупту тѳѳгүвүсче хая кѳр-нүп, билир чүвевисти улам ханыладып, билбес чүвевисти тодарадып  ап, чаа- чаа солун ажыдыышкыннарны кылыр ужурлуг бис. Ол улуг байырлалдар ду-гайында чүнү билир бис? Чүнү билип алыр ужурлуг бис?

- Тыва Республика Чѳѳн Сибирьниң мурнуу чүгүнде, Енисейниң эге бажында турар, ооң шѳлү 170,5 муң дѳрбелчин километр. Республиканың найысылалы Кызыл хоорайда Азияның  географтыг тѳвү мында деп айыткан тураскаал бар. Тываның мурнуу болгаш мурнуу-чѳѳн чүгүнде Россия Федерациязы биле Моол аразында  күрүне кызыгаары эрткен, чѳѳн чүкте Бурятия, соңгу-чѳѳн чүкте Иркутск область-биле ол кызыгаарлашкан, барыын чүкте Алтай Республика, а соңгу-барыын болгаш соңгу чүкте Хакасия болгаш Красно-ярск край-биле кожалашкан.

   Тыва – бедик сыннарлыг, ханы ыйгылааштарлыг даглыг чурт. Ооң девис-кээриниң барык чартык кезии арга-арыг, ында сибирь дыды, пѳш, хады, шиви дээн ышкаш үнелиг уксаалыг ыяштар колдап турар. Кызыл дептерде кирген ирбиш, улар, тооргу, маныыла, сапсан хартыга болгаш ѳске-даа хевирниң амытаннары Тывада камгалаттынып арткан. Ооң суг курлавырла-ры база байлак, хѳй-хѳй улуг-биче даг хемнери болгаш аржаан сугларның хѳй курлавыры бар.

    Климады  күштүг континенталдыг, кыжы соок, хат чок, эвээш харлыг, ча-йы дагларда сериин, ыйгылактарда изиг. Температура чылда бежен градус сооктан, дѳртен градус изигге чедир чайгылып турар.

   Ажыктыг казымал байлактар шыгжамыры-биле Тыва байлак.

   Тыва черниң тѳѳгүзү муң-муң чылдар-биле санаттынар.

   Тываның амгы тѳѳгүзү Россияның Евразия цивилизациязы-биле холбаалыг.  

   Тывалар Россия-биле 1604-1616 чылдардан бээр харылзаа-холбаалыг апар-ган дээрзин архив материалдары херечилеп турар, тыва аймактар Фёдор Ми-хайлович хаандан  оларны камгалал-хайгааралга алырын дилеп турганнар.

   1912 чылда Копту шивээзин тывалар биле моолдар эжелеп алган, маньчжурларны үндүр ойлаткан. Ол-ла чылын дээди чагырыкчы Амбын-ноян Комбу-Доржу биле Камбы-лама Тываны Россия империязының составынга киирип алырын дилээн бижикти II Николай хаанга киирген.1913 чылда Хемчиктиң нояны Буян-Бадыргы ол талазы-биле үнелиг сѳстерни ча-гаазынга угаадып бижээн.

    Албан ёзунуң документизинге 1914 чылдың апрель 16-да II Николай «Чѳпшээрештим» деп резолюцияны бижээнден соңгаар тывалар күчүлүг Россия күрүнезиниң камгалал-хайгааралынга чурттай берген. Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан белдиринге баштайгы хоорай Белоцарскини – республиканың амгы найысылалы Кызыл хоорайны – үндезилеп тургускан.

   Ѳске-даа он-он  чурттакчылыг  черлер  тургустунган,  баштайгы  школалар болгаш медпунктулар ажыттынган.

   Россия империязының протекторадынга (камгалал-хайгааралынга) Ураан-хай чуртунуң бактаап киргениниң 100 чыл оюн демдеглеп тургаш, ооң чүден эгелээнин билип алыры артык эвес.

   XIX векте орус аян-чорукчулар, эртемденнер база ажыл-агыйжы кижилер Ураанхай чуртунуң бойдус байлактарын, ажыктыг казымалдарын шинчилеп турганы билдингир. Орус –Ураанхай харылзаалар улам быжыгып, Тываже кѳшкен орус садыгжылар, тараачыннар база ѳскелерниң саны чыл бүрүзүнде кѳвүдеп турган. Чоорту Ураанхай чурту Россияга онза ажыктыын ооң чазаа биле берген.Ынчангаш ол ам Тываның чурттакчы чонунуң, девискээриниң, ажыл-агыйының экономиктиг арга-шинээзиниң дугайында бүгү-ле медээлерни чыырын чугула деп кѳргеш, 1907 чылда Орук харылзааларының яамызы Тываже эртем экспедициязын чорудуп, Енисей хемниң үстүкү агым-нарынга база адырларынга суднолар ажыглап болур бе деп айтырыгны шинчилээн.Экспедицияның ажылының түңнелинде ында мал, чер ажылынга таарымчалыг делгем девискээрлер, оон аңгыда янзы-бүрү ажыктыг казымалдар – алдын, хѳмүр-даш, асбест, мрамор база хѳл дустарының улуг курлавырлары барын демдеглээн. Ол хурал 1909 чылдың июнь 16-да болган.

    Дараазында Ураанхай айтырыын Орус чазак ийи катап удаа-дараа чугаала-жып кѳрген.  1911, 1912, 1913 чылдарда ол айтырыгны шиитпирлээринче уг-ланган ажылдар чоруттунган.  

   Революстуг болуушкуннар болгаш хамааты дайынының соонда тыва чон бот-тускайлаң күрүнени тургузар аргалыг болган.

   1921 чылдың август 13-16 хүннеринде Суг-Бажынга (Атамановка суур – амгы Кочетово ) Бүгү-Тываның тургузукчу хуралы чыылган, август 14-те Таңды –Тыва Республиканың тургустунганын чарлаан. Ол үеде эң-не күш-түг салдарлыг тыва политик  Монгуш  Буян-Бадыргы болуп турган. Тургу-зукчу хурал хѳй кезиинде чогум-на ооң идепкейлиг болгаш угаан-сарыылдыг туружунуң ачызында болуп эрткен. Тываның баштайгы Конституциязын демократтыг ёзу-биле чугаалажып кѳрген соонда, ону бадыткаан.

  Шаандагы болгаш амгы Тываны кѳргүскен чуруктар.

Бо чуруктарга хамаарыштыр чүнү чугаалап болурул?

III.Кичээлдиң түңнели.

Бѳгүнгү кичээлге болган чугаадан чүнү билип алдыңар?

Ам-даа чүнү билип алыксап тур силер?

                                                                                  «Утверждаю».

                                                              Зам.директора по ВР:            /Сырат А.П./

МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ

УЧРЕЖДЕНИЕ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА

             СЕЛА СОСНОВКА ТАНДИНСКОГО КОЖУУНА

                                        КЛАССНЫЙ ЧАС

ТЕМА: «СЕНТЯБРЬ БИР – БИЛИГЛЕР ХҮНҮ». «МЭЭҢ  ТѲРЭЭН ЧУРТУМ –ТЫВА».

                                                                              ПОДГОТОВИЛ  И  ПРОВЕЛ

                                                                              КЛАССНЫЙ РУКОВОДИТЕЛЬ

                                                                              9 «А» КЛАССА  САЛЧАК А.Д.

                                           СОСНОВКА - 2017