Дидактический материал
консультация

Кашпыына Фаина Ивановна

Дидактический маттериал по родному языку

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл Тыва дылда орфограммалар28.53 КБ

Предварительный просмотр:

Кол орфограммалар

Кол орфограммаларнын ооредилге номнарында таваржып турар вариантылары

  1. Сос болгаш оон кезектерин шын бижиири

1

Ажык уннернин ужуктери

Кыска ажык уннерлиг состер

Узадыр адаар ажык уннерлиг состер

Ок-биле адаар ажык уннуг состер.

Е, е,ю,я деп ужуктерлиг состер.

Й уннуг ужуктерлиг состер\

Э (е) деп уннуг состер

2

Ажык эвес уннернин ужуктери

Эгезинге Т –Д деп уннер кирген состер

Чанчыл езугаар бижиир состер

Эге хевирин барымдаалап бижиир состер

Эгезинде  П-Б еп уннер кирген состер

Эгезинде  К-Х еп уннер кирген состер

Сос эгезинге Т болгаш д бижиир состер

Сос эгезинге п болгаш  б бижиир состер

Сос эгезинге к болгаш х бижиир состер

Ф, ц, щ деп уннер болгаш ужуктер

Сос иштинге дулей, ыыткыр уннерлиг состер

Сос иштинге катаптаан ажык эвес уннерлиг состер

Дакпырлаан ажык эвес уннерлиг состер

Сос иштинге дакпырлаан СС, ПП, ММ, НН, КК, ТТ деп ужуктерлиг состер.

Ажык эвес уннери солчуп чоруур  состер.

Сос иштинге кошкак дулей ажык эвес уннернин ыыткыр хевири-биле солчуп чоруур состер

3

Состун кожумактары

Чуве адынын оскертилге кожумактары

Чуве адынын падеж кожумактары

Хамаарыштырарынын падежинде чуве аттарынын кожумактары.

Бээринин падежинд чуве аттарынын кожумактары.

Онаарынын падежинде чуве аттарынын кожумактары.

Турарынын падежинде чуве аттарынын кожумактары.

Унеринин падежинде чуве аттарынын кожумактары.

Углаарынын падежинде чуве аттарынын кожумактары.

Чуве адынын чогаадылга кожумактары.

Чуве адынын бичелеткен, чассыткан уткалыг кожумактары.

Кылыг созунун оскертилге кожумактары.

Кылыг созунун чогаадылга кожумактары.

Кылыг созунун залог кожумактары.

Кылыгсозунун вид кожумактары.

Кылыг созунун болбас хеивирнин кожумактары.

Эрткен уенин причастие кожумактары.

Келир  уенин причастие кожумактары.

Кылыг созунун деепричастие хевиринин кожумактары.

Кылыг созунун наклонение  кожумактары

Болуушкун наклонениезинин эрткен уе кожумактары.

Болуушкун наклонениезинин келир уе кожумактары.

Болуушкун наклонениезинин кылыг созунун  уе кожумактары.

Демдек адынын чогаадылга  кожумактары

Демдек адынын чада кожумактары.

Наречиенин  чогаадылга кожумактары.

Чурагайлар-биле айыткан сан аттарынын кожумактары.

Хевир тургузар кожумактар.

4

Улегерлеп алган состер

Орус дылдан улегерлеп алган состер

Улегерлеп алган чуве аттарынын падеж болгаш сан кожумактары.

Улегерлеп алган чуве аттарынын хамаарылга кожумактары.

Соолу ь-биле тонген состер.

Соолу нт, нд, кт, нк, ск, вт, нг,фть, ч деп ужуктер-биле тонген состер.

Дозу ст, тт, дт деп ужуктер-биле тонген состер.

Дозу СС, мм, лл, пп деп ужуктер-биле тонген состер.

Ф, ц, х, щ, б деп ужуктер-биле тонген состерге хамаарылга кожумактарынын немежири.

  1. Состерни тудуштур, дефистеп база ангы бижиири.

5.

Нарын состер

Нарын чуве аттары.

Ийи состен тургустунган хоорай, суур, хемнер, холдер аттары.

Нарын хуу аттар.

Дефистеп бижиир состер.

Тудуштур болгаш ангылап бижиир состер.

Ийи достун каттышканындан тургустунган состер.

Нарын демдек аттары.

Нарын кылыг состери.

Составтыг кылыг состери.

Тодаргай эвес ат оруннарын дефистеп бижиири.

6

Аян состери.

Аян состерин шын бижиири.

7

Дузалал чугаа кезектери.

БИЛЕ деп эдеринчи

Артынчылыг состер.

-ла, -ле, -на, -не деп состер.

-даа деп сос

-даа, -ла, -ле, -на, -не деп состер.

-дыр (-дир, -дур, -тыр, -тир, -тур) деп артынчы сос.

                                                           III. Улуг ужуктерни хереглээри

8

Улуг ужуктер хереглээр состер

Хуу чуве аттары

Ат болгаш фамилияларга улуг ужук.

Азырал дириг амытаннарнын хуу аттарынга улуг ужук.

Чурттар, хоорайлар, суурлар, кудумчулар, хемнер аттарынга  улуг ужук.

Байырлалдар болгаш тураскаалдыг хуннер аттары.

СИЛЕР деп   ат орнун улуг ужук-биле бижиири.

Улуг ужуктер-биле бижиир хураангай состер.

Домактын эгезинге улуг ужук.

9

Хураангай состер

Хураангай состерни шын  бижиири.

Кожумактарлыг хураангай состер

10

                                          IV. Состу шын кожурернин чуруму.

                                                 Сос эгезинге  ажык эвес ужуктерни шын бижиири                                    

кошкак

куштуг

Эн кошкак

Сос иштинге кужениишкин чок кошкак адаар ажык эвес уннерни б, д деп ужуктер –биле бижиир:

Бижик, балык, баар, базар, бертен, биеэги, бодаган, бомбук…

Даай, даван, дилээр, доозун, дорт, дон

Сос эгезинге куш-биле частыышкынныг адаар ажык эвес уннерни п, т,с, ш, Х деп ужуктер-биле бижиир

Пага, пак, рап, пат, паш, пос, парлаар, педиледир;

Тал, таалын, терек, терезин, сегел, шак, шевер, хой…

Й, Л, М, Н

Йорээл, лаа, лаза, мажак, менги, назын, ниитилел…

Эге хевирин барымдаалап бижиир состер

Эге дужаал хевиринде баштайгы уннерни куштуг адаттынар кылыг состерин Т деп ужук-биле бижиир:

Тырт

Тик

Ток

Теп

Тып

Тут

Эге уну кошкак адаттынып турза-даа, эге хевирин барымдаалап,  т деп ужук-биле бижиир:

Тырт –тырткыыш, тыртар, тыртыг;

Тик – тиккен, тигер, тикпес;

Ток – токкен, тогер, токпээн;

Теп – тепкен, тепкииш, тевек;

Тып – тывар, тывызык, тывыш;

Тут – тудар, тудуг, туткууш.

Чанчыл езугаар бижиир состер

Эге уну кошкак адаттынып турза-даа, Т деп ужук-биле бижиир:

Тыва, Туран, туман, тайга, тур, тургузуг, тура (кузел)

                                    Сос ортузунга ажык эвес ужуктерни шын бижиири.

Ыыткыр (даашкыр ун-биле адаар)

Дулей (даашкыр ун-биле адаар)

Аяар ( кезээде ыыткыр)

Ыыткыр уннун чанынга ыыткыр уннун ужуун бижиир

Дулей уннунчанынга дулей уннун ужуун бижиир

Аяар уннун чанынга аяар азы ыыткыр уннун ужуун бижиир

Эжеш: б, в, г, д, ж,з

Эжеш: п. ф,к,т,ш,с

Эжеш эвес:

Эжеш эвес: х,ц,ч,щ

Й,л,м,н,н,р,г

Барба, чалгаа, сыында, манза, сурже.

Катка, хапты, баштын, часкы, инектер, чурукчу, шкафты, плащтыг

Майгын, шала, лама, манны, мангыр, сарыг, суг

                                        Ынчалза-даа

               Айтырыг, майтак, орта, даарта, манчы, саанчы…

Сос ортузунга дулей уннернин ужуктерин шын бижиири

Дулей уннун ужуун состун дазылынга дакпырлап биживес.

Дараазында демдек аттарынга кезээде чангыс к деп ужукту бижиир.

Эки, эртем, ашак, хамааты, ниити, хуусаа, опей, бопук, демисел

Ортаакы, кудуку, мурнуку, даштыкы, иштики

Таблица 4

Сѳс ортузунга дакпырлаан сс, пп, мм, нн, кк, тт деп ужуктерлиг сѳстер

Сѳстун дазылы азы дѳзу кандыг-бир ажык эвес ужук-биле тѳнген турда, ол-ла ужук-биле эгелээн чогаадылга, ѳскертилге азы хевир тургузар кожумак немежирге, ук ужукту дакпырлап бижиир.

Час – чассыг, кус – куссуг, ос – оссе, оссун, кес – кессе, кессин;

Сып – сыппа, сыппас, теп – теппейн, тып – тыппышаан;

Эм – эмме, эммес, хом – хомме, хоммес;

Сан – саны, чаан – чааннар, койгун – койгуннаар, сыын – сыынныг;

Ак – аккыр, ырак – ыраккы, бжык – быжыккан, эжик – эжикке, ток – токкуле;

Дыт – дытты, аът – аъттыг, чурт – чуртта, бижит – бижиттир, тут – туттунар…

Й уннуг ужуктерлиг сѳстерни шын бижиири

Кыска адаар

Узадыр адаар

Й уннуг ажык уннернин кыска адаттынарын чангыс ужук-биле я, е, ё, ю кылдыр бижиир.

Й уннуг ажык уннернин узадыр адаттынарынга чогуу  ужуун немеп яа, еэ, ео, юу кылдыр бижиир.

хая

оек

ёзу

дуюг

хаяа

ѳеэ

еозажок

оюу

Й уннуг ужуктернин соске туружу

эгезинге

ортузунга

сѳѳлунге

Ямаа

яамы

Енисей

Европа

ёзуургак

ёозажок

Ёнзак

ёлка

юбка

Юрий

Аян

аяар

соян

уер

оер

уео (аян созу)

Лёня

Алёна

оюн

Оюмаа

Ая

уя

дая

уе

шое

уё (аян созу)

хою

дою

Э (е) деп ужукту шын бижиири

Э деп ужукту тыва состун эгезинге база унну узадыр адап турда бижиир, а кыска э деп унну состун ортузунга азы соолунге е деп ужук-биле бижиир.

эгезинге

ортузунга

соолунге

Элик

эртен

Эрес

Эдик

ээрем

Ээрбек

Белек

сеткил

бежен

бертен

дээр

сээктиг

Те

Шенне

четче

эрте

серээ

сенээ

Ок-биле адаар ажык уннуг сѳстерни шын бижиири

Кадыг демдек-биле (ъ) ангылап бижиир состер

Ъ чокка бижиир состер

аът, эът, оът, каът, чуък, дуъш, чѳъп, чаъс, аъш-чем

деп   ѳк-биле адаар ажык уннуг состерге кадыг демдекти (ъ) хереглеп бижиир.

9 состен ангы ок-биле адаар оске бугу состерни кадыг демдек чркка бижиир.

Кезээде  ъ демдек-биле бижиир состер

Укталган хевирлеринге

ъ демдек биживес состер

 Бѳрт, ыт, будук (ыяш), арга (арыг), кижи, баш, алгы (кеш), кадык (чем), кадын, чурт, кыш, куш, дорт, ок (боо), чеп (баг), делгем, калбак, чугай, Эрзин, θдуген, Тес, баштаар, бадар, ажыдар (дээш 19мун ажыг состер [бичелдей 1993: 47])

Аът – аъды, аъттар, аътка, аъттыг, аъттаа, аъткарар;

Эът – эъдин, эътти, эъттиг, эъттээр, эъткир;

Оът – оъду, оътту, оъттуг, оъттаар, оъткарар;

Каът – каъды, каътка, каъттар, каъттыг, каъттап.

Чуък – чуъгу, чуъкту – чуктуг, чуктээр;

Дуъш – дуъштен, дуъшке – душте, душтеки;

Чоъп – чоъву, чоъпту – чоптуг, човук;

Чаъс – чаъска, чаъзы – частыг, частаар;

Аъш-чем – аъжы-чеми, аъш-чемни – аштыг-чемниг, ашкарар-чемгерер

Нарын состерни шын бижиири

Дефистеп бижиир

Ангы бижиир

Тудуштур бижиир

Ийи азы оон хой достен тургустунган, чангыс утканы илередип чоруур, кезектерин тудуштур адаар нарын состерни дефистеп бижиир.

Ийи азы оон хой достен тургустунган, чангыс утканы илередип чоруур, кезектерин тудуш эвес адаар нарын состерни ангылап бижиир.

Кандыг-бир уннери кызырылган азы оскерилген нарын состерни тудуштур бижиир.

Оът-сиген, акы-дунма, эртен-кежээ, ажыл-агый, шагар-оът, моюн-ораар, киш-кулаа, ак-кок, сонгу-чоон, мурнуу-чоон, кандыг-бир, дурген-дурген, Улуг-Хем…

Ужар чуул, аян чорук, уран чуул, садып алыкчы, он ийи, алдан тос, чус беш; оъттап  чор, бижип олур, уне бээр, чугаалап турган; бо чылын, сонгузу хун, чангыс классчы…

Саржаг (сарыг чаг), дорала (доруг ала), бертен (бо эртен), богун (бо хун), аппарган (алгаш барган), эмгежок (эмге чок),магатчок (магат чок), ужен (уш он)…

        

Бижимел ажылдарга орфографтыг частырыгларны эвээжедир сорулга-биле оон-даа оске аргаларны ажыглап болур . Ынчалза-даа уруглар дадагалзалаан айтырыгларынга харыыны оон коруп алыр орфографтыг словарь холга турар болза, улуг деткимче болуп, шын бижилге талазы-биле билиг  оон-даа быжыгар дээрзинге чигзиниг турбас.

        «Тыва дылдын орфографтыг словарынын» чаартынган ундурулгезин парлаарын уе негеп келген. 1967 чылда М.Д. Биче-оол биле С.Н. Чамаеванын белеткеп тургусканы орфографтыг словарь амгы уеде ховар ном апарган болгаш литературлуг хевири тодаргай доктааттынмаан состернин шын бижилгези чугле оореникчилерге эвес, а башкыларга болгаш оске-даа мергежилдиг кижилеоге бергедээшкиннерни тургузуп турар.

ОРФОГРАММАЛАР


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Дидактический материал к урокам

Дидактический материал предназначен для проведения контрольных работ по УМК "Английский язык" В.П.Кузовлева...

Дидактический материал по аудированию

Материал содержит аутентичные тексты в записи носителями языка...

Дидактический материал

Дидактический материал, созданный в процессе переписки с американскими школьниками...

дидактический материал по аудированию

Материалы для использования на уроке и для подготовки к олимпиадам...

Дидактический материал для проверки знаний по синтаксису : русский язык 8 класс ( первичное усвоение материала)

Дидактический материал я использую при проверке первичного усвоения материала. Карточки выдаю по вариантам, учащиеся на них выполняют задание зелёной пастой, что облегчает проверку....

Дидактический материал для закрепления материала по биологии в 9 классе по теме: Клетка - генетическая единица живого.

Презентацию можно использовать  для закрепления изученного на уроке биологии материала по теме "Клетка - генетическая единица живого" в 9 и 10 классах....

Учебно - методический материал «Дидактический материал для учащихся 7 кл. по русскому языку, тема "Служебные части речи"

Учебно - методический материал «Дидактический материал для учащихся 7 кл. по русскому языку,  тема "Служебные части речи"...